膽星(xing),中藥名(ming)。為制天(tian)南星(xing)細粉(fen)與(yu)牛(niu)、羊或(huo)豬膽汁拌(ban)制,或(huo)生天(tian)南星(xing)細粉(fen)與(yu)牛(niu)、羊或(huo)豬膽汁經發酵而制成的加(jia)工品。產于全國大部分地區。具(ju)有清火化痰,熄風定驚之功效(xiao)。常用(yong)于中風,驚風,癲癇,頭痛,眩暈,喘嗽。
虎掌
生(sheng)于山(shan)谷(gu)、河岸(an)、草(cao)地、草(cao)叢及(ji)竹(zhu)林下。分布于華(hua)北、華(hua)東、中南(nan)、西南(nan)及(ji)陜(shan)西等地。
大南星
生于(yu)灌(guan)叢、草地(di)及林下(xia)。分布于(yu)全(quan)國(guo)大部分地(di)區(西(xi)北和西(xi)藏以外)。
一把傘南星
生于荒(huang)地、草坡、灌叢(cong)及(ji)林下。分(fen)布于除東北、內蒙古和新疆以外的大部分(fen)省區。
東北天南星
生(sheng)于海拔50-1200m的林下和溝旁。分布(bu)于東北、華北及陜(shan)西、寧夏、山東、江(jiang)蘇、河(he)南(nan)等(deng)地。
又(you)名掌葉(xie)半夏。多(duo)年生(sheng)草本(ben)。1-2年生(sheng)塊莖(jing)近圓(yuan)球形(xing),三年以(yi)上(shang)塊莖(jing)由于側生(sheng)2-5個(ge)乳頭狀(zhuang)小塊莖(jing)而呈扁柿(shi)形(xing),直徑達6cm。葉(xie)自芽眼抽出,2-6叢生(sheng);葉(xie)片鳥足狀(zhuang)分裂(lie)(lie),裂(lie)(lie)片5-13,卵狀(zhuang)披針(zhen)形(xing)或橢圓(yuan)狀(zhuang)披針(zhen)形(xing),中裂(lie)(lie)片比側裂(lie)(lie)片長(chang)大,長(chang)15-18cm,寬約3cm。
花序梗2-4,亦自芽眼(yan)抽出,長15-30cm;佛焰苞為(wei)匙(chi)狀披針形,向下漸變細,色質如葉,宿存(cun);肉穗花序雌花序軸部分與佛焰苞貼生,長1-3cm,外側著花;雄花序軸部分游離,長5-7mm;小花密集,黃色;附屬器形如鼠尾,長達15cm。
漿果卵(luan)形,熟時綠(lv)白色,易脫落布地,當(dang)年發芽長出新株。花期(qi)5-7月,果期(qi)6-10月。
又名(ming)異葉(xie)天(tian)南星(xing)。多(duo)年生(sheng)草本。塊莖近圓球形,直徑2-5cm。葉(xie)常單(dan)一;葉(xie)柄下部鞘狀(zhuang)(zhuang),下部具膜質(zhi)鱗葉(xie)2-3;葉(xie)片(pian)鳥足狀(zhuang)(zhuang)分裂,裂片(pian)11-19,線狀(zhuang)(zhuang)長(chang)圓形或倒披針形,中裂片(pian)比兩側(ce)短小。
花(hua)序(xu)(xu)(xu)柄從(cong)葉柄中部(bu)分出;佛焰(yan)(yan)苞(bao)管部(bu)長(chang)3-6cm,綠白色,喉部(bu)截形(xing),外緣反卷,檐部(bu)卵狀披針形(xing),有(you)時(shi)下彎呈盔(kui)狀,淡(dan)綠色至(zhi)淡(dan)黃色;肉(rou)穗花(hua)序(xu)(xu)(xu)軸與佛焰(yan)(yan)苞(bao)完全分離;肉(rou)穗花(hua)序(xu)(xu)(xu)兩性或雄花(hua)序(xu)(xu)(xu)單(dan)性;兩性花(hua)序(xu)(xu)(xu)下部(bu)雌花(hua)序(xu)(xu)(xu)長(chang)約2cm,花(hua)密(mi),上(shang)部(bu)雄花(hua)序(xu)(xu)(xu)長(chang)約3cm,花(hua)疏;單(dan)性雄花(hua)序(xu)(xu)(xu)長(chang)3-5cm,粗3-5mm;附(fu)屬(shu)器基部(bu)直徑0.5-1cm,長(chang)達(da)20cm,伸(shen)出佛焰(yan)(yan)苞(bao)喉部(bu)后呈“之”字(zi)形(xing)上(shang)升。
果序(xu)近圓錐形,漿果熟時紅色(se),佛焰苞枯萎而(er)效果序(xu)裸(luo)露(lu)。種子黃紅色(se)。花期4-5月(yue),果期6-9月(yue)。
又名(ming)天南星。多年生(sheng)草(cao)本。塊莖(jing)近圓球(qiu)形(xing),直(zhi)徑(jing)達(da)6cm。鱗葉(xie)紫紅(hong)色或綠白色,間(jian)有褐色斑塊。葉(xie)單一;柄長(chang)達(da)70cm,中部以(yi)下具葉(xie)鞘;葉(xie)片放射狀(zhuang)分裂(lie),裂(lie)片7-20,披(pi)針形(xing)或長(chang)圓形(xing),長(chang)7-24cm,寬1-4cm,長(chang)漸尖或延長(chang)為線尾(wei)狀(zhuang)。
花(hua)序(xu)柄自葉柄中(zhong)(zhong)(zhong)部(bu)分出,短于葉柄;佛(fo)焰苞顏(yan)色(se)(se)(se)多(duo)樣,綠色(se)(se)(se)間有白色(se)(se)(se)條紋(wen)(wen)或淡紫色(se)(se)(se)至深紫色(se)(se)(se)中(zhong)(zhong)(zhong)夾雜著綠色(se)(se)(se)、白色(se)(se)(se)條紋(wen)(wen);喉部(bu)擴(kuo)展,邊(bian)緣外(wai)卷,檐部(bu)寬(kuan)大(da),三角狀(zhuang)卵形至長圓卵形,先端延伸為(wei)(wei)長達15cm的(de)線尾;肉穗花(hua)序(xu);雌(ci)花(hua)序(xu)軸在(zai)下部(bu),中(zhong)(zhong)(zhong)性(xing)花(hua)序(xu)軸位于中(zhong)(zhong)(zhong)段(duan),緊接雄花(hua)序(xu)軸,其上為(wei)(wei)長約5cm的(de)棒狀(zhuang)附屬器。果序(xu)成熟時裸露,漿(jiang)果紅色(se)(se)(se)。種子1-2,球形,淡褐色(se)(se)(se)。
花期(qi)4-6月,果期(qi)8-9月。
又名天(tian)老星、長蟲(chong)苞(bao)米(mi)、山(shan)苞(bao)米(mi)、虎掌。與天(tian)南星及(ji)一把傘南星的(de)區別為:1葉;葉柄(bing)長17-30cm,下(xia)部1/3具鞘,紫色;葉片(pian)鳥足狀分裂,裂片(pian)5,倒卵狀披針形(xing)或橢(tuo)圓形(xing),先端短漸尖或銳尖,基部楔(xie)形(xing),中裂片(pian)具長約2cm的(de)柄(bing),長7-12cm,寬4-7cm,側裂片(pian)具長約1cm共同的(de)柄(bing),全(quan)緣。
花(hua)序(xu)柄短于葉柄,佛焰苞綠色(se)或(huo)紫色(se)具白色(se)條紋;肉(rou)穗花(hua)序(xu)單性;雄花(hua)序(xu)長約2cm,花(hua)疏;雌花(hua)序(xu)長約1cm;各附屬(shu)器具短柄,棒狀。漿果紅色(se);種(zhong)子4顆,紅色(se)。
肉穗花序軸常于果(guo)期增大,果(guo)落后紫紅色。
入藥部位
天南(nan)星(xing)細粉(fen)與牛、羊或豬膽(dan)汁拌制,或生(sheng)天南(nan)星(xing)細粉(fen)與牛、羊或豬膽(dan)汁經發酵而制成的(de)加工品(pin)。
性味
味(wei)苦、微(wei)辛,性涼。
歸經
歸肝(gan)、膽、肺(fei)經。
功效
清(qing)火(huo)化痰,熄風定驚。
主治
用于(yu)中風,驚風,癲癇,頭痛(tong),眩暈,喘嗽(sou)。
用法用量
內服:煎湯,3-6g;或入丸、散。
治傷風瘟疫
身(shen)熱昏睡(shui),氣粗風(feng)熱,痰塞壅嗽,驚風(feng)潮(chao)搐及蠱毒中(zhong)暑(shu)。壯實(shi)小兒宜時(shi)與服之:天竺黃一兩(liang),雄黃(水(shui)飛(fei))一錢,辰砂、麝香(各別研)半(ban)兩(liang),天南星(xing)四兩(liang)(臘(la)月釀(niang)牛膽(dan)中(zhong)陰干百日。如無,只將生者(zhe)去皮、臍、銼,炒干用)。上為(wei)細末,煮甘(gan)草(cao)水(shui)和丸(wan)、皂(zao)子(zi)大(da),溫水(shui)化下服之。百日小兒每丸(wan)分作三四服,五(wu)歲一二丸(wan),大(da)人三五(wu)丸(wan)。臘(la)月中(zhong)雪(xue)水(shui)煮甘(gan)草(cao)和藥尤佳。(《小兒藥證直訣》抱龍(long)丸(wan))
治小兒驚風
牛膽(dan)(dan)南星(xing)半兩,朱(zhu)砂、防(fang)風各二錢,麝(she)一字。上藥用臘(la)月(yue)黃牛膽(dan)(dan)汁和(he)南星(xing)末(mo)作(zuo)餅(bing)子,掛當(dang)風處四十九日,和(he)藥末(mo)研細(xi),浸牛膽(dan)(dan)皮湯為丸(wan),如梧桐子大。每服一丸(wan),井(jing)花水(shui)調下(xia)。(《直指(zhi)小兒(er)方》膽(dan)(dan)星(xing)丸(wan))
治小兒驚風涎盛
天南(nan)星二(er)兩(liang)(為末)。取(qu)臘日(ri)牛膽(dan)(黃牛者為良)一(yi)枚,以汁和(he)之(zhi),卻(que)入膽(dan)內陰干,為細末。入研(yan)朱砂一(yi)錢、麝香少許(xu)。煎甘草水(shui),和(he)丸如雞頭子大。一(yi)歲半粒,熱水(shui)下(xia),不拘時,日(ri)進(jin)二(er)服。(《普濟方》牛黃丸)
治小兒驚風
南星(xing)(牛膽者)二錢,枳殼(麩(fu)炒)二錢,陳皮(去白)一錢,大(da)黃二錢,牽牛頭末二錢、共為(wei)末,皂(zao)角煮水為(wei)丸(wan),燈心(xin)湯吞(tun)下。(《片(pian)玉心(xin)書》利痰丸(wan))
治頭風痛
天南(nan)星(xing)(牛(niu)膽(dan)內者)、白附子(炮)各一兩,石(shi)膏三兩(碎,研),犀角屑一分(fen),甘(gan)草(炙)半兩,丹砂(sha)(研)一兩,龍(long)腦(研)一分(fen)。上(shang)藥除研外(wai),搗羅為末(mo),次入研者和勻(yun),以生雞蘇莖(jing)葉搗取汁,和蜜煉熟為丸,如雞頭子大。每(mei)服一丸,食后、臨臥茶清嚼下。(《圣濟總錄》天南(nan)星(xing)丸)
治傷寒頭痛
天(tian)南(nan)星(末(mo))二兩,石膏(末(mo))一兩(水(shui)飛過)。上(shang)二味,填牛膽中(zhong),用薄(bo)荷包,更(geng)用荷葉外包,于(yu)風道中(zhong)掛。以清(qing)明(ming)節(jie)候入龍腦少許,滴雪水(shui)為(wei)丸(wan)(wan),如雞頭子大。每服(fu)一丸(wan)(wan),嚼爛(lan),薄(bo)荷湯送下。(《圣(sheng)濟總錄》天(tian)南(nan)星丸(wan)(wan))
取制(zhi)天南星細粉,加入(ru)凈膽汁(zhi)(或(huo)膽膏(gao)(gao)粉及適量水)拌勻,蒸60min至(zhi)透,取出(chu)放(fang)涼(liang),制(zhi)成小塊(kuai),干(gan)燥。或(huo)取生天南星粉,加入(ru)凈膽汁(zhi)(或(huo)膽膏(gao)(gao)粉及適量水),攪拌均勻,放(fang)溫暖處,發(fa)酵7-15天后,再連(lian)續或(huo)隔(ge)水燉9晝夜,每隔(ge)2h攪拌1次,除去腥臭氣(qi),至(zhi)呈黑(hei)色浸膏(gao)(gao)狀,口嘗(chang)無麻(ma)味,取出(chu),晾(liang)干(gan)。
再蒸軟(ruan),趁(chen)熱制(zhi)成小(xiao)塊。每制(zhi)天(tian)南星(xing)細(xi)粉100kg,用(yong)牛(或豬(zhu)、羊)膽(dan)汁(zhi)400kg(膽(dan)膏粉40kg)。天(tian)南星(xing)經膽(dan)汁(zhi)制(zhi)成后辛燥之性轉為(wei)(wei)苦(ku)涼(liang),毒(du)性大減,功能以熄(xi)風(feng)定驚(jing)(jing)為(wei)(wei)主,可(ke)用(yong)于痰(tan)熱驚(jing)(jing)風(feng)、癲癇、咳喘等。
本品呈方塊狀或圓柱狀,棕(zong)黃(huang)色、灰棕(zong)色或棕(zong)黑(hei)色。質硬。氣(qi)微腥,味苦(ku)。
1、《本(ben)草正》:“降痰因火動如(ru)神,治(zhi)小兒急(ji)驚必(bi)用。總(zong)之實痰實火壅(yong)閉上焦而氣喘煩躁(zao)、焦渴脹滿者(zhe)所當必(bi)用。”
2、《本草(cao)匯言》:“(治)小兒驚(jing)風驚(jing)痰,四肢抽搐,大(da)人氣虛內熱,熱郁生痰。”
3、《藥性切(qie)用》:“專(zhuan)化風痰,以益肝膽(dan)。”
4、《本草再新》:“化痰消火,涼血(xue)生津。”