天竹黃,中藥名。為禾本科簕竹屬植(zhi)物(wu)青(qing)皮竹Bambusa textilis McClure、簩竹屬薄竹Schizostachyum chinense Rendle等竹節間貯積的(de)傷流(liu)液,經干涸凝結而成的(de)塊狀物(wu)質(zhi)。
青皮竹(zhu),分布(bu)于廣東(dong)、廣西,現華東(dong)、華中(zhong)、西南各地(di)廣為栽培(pei);薄竹(zhu),產云南等地(di)。具有清熱化痰(tan),涼(liang)心定驚之功效。主(zhu)治小(xiao)兒驚風,癲(dian)癇,中(zhong)風痰(tan)迷,熱病神昏,痰(tan)熱咳喘。
1、青皮(pi)竹,常(chang)栽(zai)培(pei)于(yu)低海(hai)拔地的河邊(bian)、村落(luo)附(fu)近。分布(bu)于(yu)廣東(dong)、廣西,現華東(dong)、華中(zhong)、西南(nan)各地廣為栽(zai)培(pei)。
2、薄竹,常生于海拔1500-2500m的(de)山地(di)常綠闊葉灌木林中。產(chan)云南等(deng)地(di)。
1、青皮(pi)竹,竿高8-10m,直(zhi)徑3-5cm,尾(wei)梢彎(wan)垂,下部(bu)挺直(zhi);節(jie)間長40-70cm,綠色,幼時(shi)被(bei)白蠟(la)粉(fen),并貼生(sheng)(sheng)淡棕色刺毛,后變(bian)無毛;分(fen)枝常(chang)自竿中下部(bu)第7-11節(jie)開始,以數枝或(huo)多枝簇(cu)生(sheng)(sheng),中央1枝略較粗(cu)長。
籜(tuo)鞘早落(luo);籜(tuo)耳較小,不相等(deng),大耳狹(xia)長(chang)圓形至披針(zhen)形;籜(tuo)舌邊緣(yuan)齒(chi)裂;籜(tuo)片直立,易脫落(luo)。葉(xie)鞘無毛,背(bei)部(bu)具脊,縱(zong)肋隆起(qi);葉(xie)耳通常呈(cheng)鐮(lian)刀形,邊緣(yuan)具彎曲而呈(cheng)放射狀(zhuang)的?毛;葉(xie)舌邊緣(yuan)嚙(nie)蝕狀(zhuang);葉(xie)片線狀(zhuang)被針(zhen)形至狹(xia)披針(zhen)形,一般長(chang)9-17cm,寬1-2cm,先端漸尖具鉆狀(zhuang)細尖頭,基部(bu)近圓形或楔形。
假小(xiao)(xiao)穗(sui)單生(sheng)或簇生(sheng)于(yu)花(hua)枝各節(jie),鮮時(shi)暗(an)紫色(se),干時(shi)古銅色(se);小(xiao)(xiao)穗(sui)含小(xiao)(xiao)花(hua)5-8朵,頂端小(xiao)(xiao)花(hua)不孕;穎僅1片,具(ju)(ju)21脈;外稃(fu)橢圓形(xing)(xing),具(ju)(ju)25脈;內(nei)稃(fu)披針形(xing)(xing),具(ju)(ju)2脊,脊間(jian)10脈;鱗被(bei)不相等(deng),邊(bian)緣被(bei)長纖毛;花(hua)絲細長,花(hua)藥黃色(se),子房基部具(ju)(ju)柄(bing),花(hua)柱(zhu)被(bei)短硬毛,柱(zhu)頭3,羽毛狀。
2、薄竹,竿(gan)高(gao)5-8m,直徑2-3cm。節間長30-45cm,上半(ban)部于(yu)幼嫩(nen)時被白色(se)柔毛(mao),老時毛(mao)落。分(fen)枝常(chang)于(yu)竿(gan)基部第3節上開(kai)始(shi),近(jin)水平開(kai)展。竿(gan)籜(tuo)幼時紫紅色(se),老時變枯黃色(se),其長度常(chang)為其節間的(de)(de)一半(ban);籜(tuo)鞘近(jin)呈梯形;籜(tuo)耳呈極狹(xia)的(de)(de)線(xian)形;籜(tuo)舌近(jin)全緣(yuan);籜(tuo)片窄三角形,先端長漸尖,邊緣(yuan)在近(jin)先端部分(fen)內卷。
葉(xie)鞘無毛(mao),先(xian)端帶紫紅色;葉(xie)耳和(he)鞘口?毛(mao)具芒(mang);葉(xie)舌近截形(xing)。葉(xie)片披(pi)針形(xing)至長(chang)圓狀(zhuang)披(pi)針形(xing),長(chang)15-26cm,寬(kuan)3-4.5cm,次脈7-9對,小橫脈明顯,先(xian)端長(chang)漸尖,基(ji)部(bu)近圓形(xing)或寬(kuan)楔形(xing);葉(xie)柄(bing)紫紅色,無毛(mao),長(chang)約5mm。花枝長(chang)35-40cm,節間長(chang)3-6cm;次級分枝長(chang)5-10cm,基(ji)部(bu)托以鞘狀(zhuang)苞片,基(ji)部(bu)抱莖。
假小穗先端漸尖(jian)(jian);苞片卵(luan)狀(zhuang)披(pi)針(zhen)形(xing)(xing),長7-11mm。小穗先端漸尖(jian)(jian);穎(ying)2片,呈卵(luan)狀(zhuang)披(pi)針(zhen)形(xing)(xing);不孕外稃卵(luan)狀(zhuang)披(pi)針(zhen)形(xing)(xing),具15脈,背部中(zhong)脊隆起;內稃具6脈,頂具1束短毛(mao),鱗(lin)被3,脈紋不明顯;花藥基部具不等長的2裂;子房(fang)近棒狀(zhuang),花柱(zhu)狹長,柱(zhu)頭羽毛(mao)狀(zhuang)。
別名
竹(zhu)黃(huang)《蜀(shu)本(ben)草》,天竺黃(huang)、竹(zhu)膏《開寶本(ben)草》,竹(zhu)糖《增(zeng)訂偽(wei)藥條辨》。
入藥部位
竹節間(jian)貯積的傷流液(ye),經(jing)干涸凝結而成的塊狀物質。
性味
味甘,性寒。
歸經
入(ru)心(xin)、肝、膽經。
功效
清熱化痰,涼心定驚。
主治
小(xiao)兒驚風,癲癇,中風痰迷,熱(re)病神昏,痰熱(re)咳(ke)喘。
相關配伍
1、治傷風瘟(wen)疫(yi),身熱昏睡氣粗,風熱痰塞壅嗽,驚風潮(chao)搐,及蠱毒、中暑,天竺黃一(yi)(yi)兩(liang)(liang),雄黃(水飛(fei))一(yi)(yi)錢(qian),辰砂、麝香(各(ge)別(bie)研(yan))各(ge)半(ban)兩(liang)(liang),天南星四兩(liang)(liang)(臘(la)月釀牛膽中,陰干(gan)百日,如(ru)無,只將生者去皮臍,銼,炒干(gan)用)。
上為細末,煮甘草水和(he)丸(wan)(wan),皂子大,溫水化下(xia)服(fu)(fu)之。百日(ri)小兒,每丸(wan)(wan)分作(zuo)三四服(fu)(fu)。五歲一(yi)(yi)二丸(wan)(wan),大人三五丸(wan)(wan)。伏暑用鹽(yan)少許(xu),嚼一(yi)(yi)二丸(wan)(wan),新水送下(xia);臘月(yue)中,雪(xue)水煮甘草和(he)藥(yao)尤佳。(《小兒藥(yao)證真(zhen)訣》抱龍(long)丸(wan)(wan))
2、治小兒(er)急驚風(feng)瘹,青黛、輕粉(fen)各一錢(qian),牽(qian)牛(niu)末五(wu)錢(qian),天竺黃二錢(qian)。上(shang)為末,白面糊為丸,如(ru)小豆大。(每)二十(shi)丸,薄荷湯下。(《小兒(er)藥證直訣》利驚丸)
3、治諸般瘋狂癲(dian)癇(xian),痰迷心(xin)竅等癥(zheng),川郁金(jin)一兩,天竺(zhu)黃一兩,雄黃五(wu)錢(qian),白礬三(san)錢(qian)。上為細末,用(yong)不落水豬心(xin)血,搗勻為丸,如桂圓肉大。每(mei)日以石菖蒲(pu)五(wu)分(fen)煎湯(tang)調送(song)一丸。藥用(yong)朱砂為衣(yi)。(《春腳(jiao)集》抱(bao)膽丸)
用法用量
內(nei)服:煎(jian)湯(tang),3-9g;或入丸、散;研(yan)末,每次(ci)0.6-1g。
外用:適量,研末敷患處。
使用注意
無濕熱痰火(huo)者慎服,脾(pi)虛胃寒便溏(tang)者禁(jin)服。
現行,取原藥材,除去(qu)雜(za)質(zhi),過(guo)羅去(qu)灰屑(xie),用時搗碎。
冬季采收,砍取(qu)竹(zhu)(zhu)竿,剖取(qu)竹(zhu)(zhu)黃,晾干。竹(zhu)(zhu)黃由(you)于(yu)自然產出者較(jiao)少,大多采取(qu)火(huo)燒竹(zhu)(zhu)林的(de)方法,使竹(zhu)(zhu)暴(bao)熱后,竹(zhu)(zhu)瀝(li)溢在(zai)節間凝固而成(cheng),然后剖取(qu)晾干。另,用(yong)在(zai)青皮(pi)竹(zhu)(zhu)上人(ren)工(gong)打洞的(de)方法,也能(neng)形成(cheng)竹(zhu)(zhu)黃。
藥材性狀
本品(pin)呈不規(gui)則多角形的(de)片塊狀或顆粒狀,大小不一,有(you)的(de)僅(jin)長1-2mm。表(biao)面(mian)發(fa)白色、乳白色、灰褐色或灰藍(lan)色,半透明,略帶光澤。體輕,質(zhi)硬而脆(cui),易破(po)碎,斷面(mian)光亮(liang),稍顯粉(fen)性,觸之(zhi)有(you)滑感。
吸水(shui)性強,置于水(shui)中有(you)氣泡(pao)產生,不(bu)溶于水(shui)。氣微,味(wei)甘(gan),有(you)清涼感(gan),舐之粘舌。以片塊大、色(se)灰(hui)白、光亮、質細、體輕(qing)、吸濕(shi)性強者為佳。
飲片性狀
呈(cheng)不規則多角形(xing)的片塊狀(zhuang)(zhuang)或(huo)顆粒(li)狀(zhuang)(zhuang),大小不一。表面灰白(bai)色、乳白(bai)色、灰褐色或(huo)藍灰色,半透(tou)明,略帶(dai)光澤。體輕,質硬而脆,易破碎,斷面光亮,稍顯粉性,觸之有滑感。
吸水(shui)性(xing)強,置水(shui)中(zhong)有氣泡產生(sheng)。氣微,味甘,有清涼(liang)感,舔之粘(zhan)舌。
1、《蜀本草》:“制石(shi)藥毒發(fa)熱。”
2、《日華子》:“治中(zhong)風痰(tan)壅(yong),卒失(shi)音不語,小兒客忤及(ji)癇痰(tan)。”