濟源天壇(tan)硯亦稱盤古硯、“盤硯”,因(yin)產于河南濟源之盤古、天壇(tan)山、硯山等地而得名。
天壇硯(yan)石質紋理縝密,堅(jian)潤細膩(ni),柔而(er)(er)不(bu)(bu)綿(mian),溫潤細膩(ni)、堅(jian)而(er)(er)不(bu)(bu)脆(cui)、柔而(er)(er)不(bu)(bu)綿(mian)、滑而(er)(er)不(bu)(bu)溜、鈷(gu)而(er)(er)不(bu)(bu)剛、色如瓊(qiong)瑤(yao)、聲如木魚。色澤(ze)晶瑩似碧玉,璀璨(can)如琥珀(po)。
研磨墨(mo)(mo)汁(zhi)發墨(mo)(mo)保濕(shi),純(chun)凈均勻(yun),宜書宜墨(mo)(mo),不(bu)(bu)(bu)損(sun)毫端,成硯后發墨(mo)(mo)酣淋、貯墨(mo)(mo)不(bu)(bu)(bu)耗、積墨(mo)(mo)不(bu)(bu)(bu)腐、冬不(bu)(bu)(bu)凍(dong)、夏不(bu)(bu)(bu)枯(ku),寫字作(zuo)畫蟲不(bu)(bu)(bu)蛀,素有“盤墨(mo)(mo)寶色(se)”之稱。
1980年,中(zhong)國考(kao)古工作者在陜西西安(an)臨潼(tong)姜(jiang)寨新石器(qi)時(shi)代的(de)仰韶文化遺址中(zhong)發現了(le)一套繪畫工具,其中(zhong)就有一塊石硯,該硯有硯蓋(gai),硯心凹(ao)處有一只(zhi)石質(zhi)磨(mo)杵,硯旁(pang)有黑色(se)(se)的(de)硯料和灰(hui)色(se)(se)的(de)陶制水(shui)盂。這件五千(qian)多年前的(de)文物被視為(wei)中(zhong)國硯的(de)始(shi)祖。
在仰韶(shao)文化(hua)時期,濟源(yuan)一帶(dai)就有(you)研(yan)磨器的制作。據(ju)1981年12月(yue)《新鄉地區(qu)歷(li)史文物》報道,在圪塔坡遺址曾出土(tu)石質的研(yan)磨器,由研(yan)盤和(he)研(yan)石兩部(bu)分組(zu)成。
研盤(pan)呈長(chang)方形,平板,中間微凹。研盤(pan)上有一(yi)小石(shi),稱研石(shi)。在(zai)進(jin)行繪(hui)畫時,先(xian)將天然顏料置(zhi)于研盤(pan)上,再用(yong)研石(shi)在(zai)盤(pan)上旋轉研磨(mo),顏料經加工(gong)后就可以使(shi)用(yong)。
這(zhe)一(yi)(yi)時期的(de)硯(yan)(yan),形制都較(jiao)為(wei)(wei)簡單,無(wu)(wu)紋(wen)飾雕刻,也無(wu)(wu)專用硯(yan)(yan)材,它的(de)主要功用也只限于(yu)研(yan)(yan)(yan)磨(mo),而(er)且這(zhe)一(yi)(yi)時期出圖的(de)石質(zhi)硯(yan)(yan)臺都配有(you)研(yan)(yan)(yan)磨(mo)用的(de)研(yan)(yan)(yan)石或研(yan)(yan)(yan)杵(chu),這(zhe)是因為(wei)(wei)從仰韶(shao)文化時期一(yi)(yi)直到漢代(dai),人(ren)們使用的(de)都是天然墨(mo)和丸狀、塊(kuai)狀的(de)半天然墨(mo),這(zhe)種墨(mo)質(zhi)地較(jiao)為(wei)(wei)堅硬,不易手研(yan)(yan)(yan),必須借(jie)助研(yan)(yan)(yan)石或研(yan)(yan)(yan)杵(chu)。
兩漢時(shi)期,國家統一,經濟繁榮,文化(hua)交(jiao)流日趨發達,因而硯的(de)功用和地位(wei)更加突出,硯不(bu)僅被普(pu)遍使(shi)用,并且在形式(shi)、種類上(shang)都(dou)有了明顯的(de)變化(hua)。
首先(xian),漢(han)代出現了(le)以松煙為(wei)主的(de)人工手捏墨,可(ke)以直接在硯(yan)上研(yan)磨(mo),故不(bu)需再借助硯(yan)杵(chu)或(huo)硯(yan)石來(lai)研(yan)磨(mo)天然(ran)或(huo)半天然(ran)墨了(le),這(zhe)使(shi)硯(yan)的(de)制作發生了(le)很大的(de)變化(hua)。
其(qi)次,隨著制陶、冶(ye)煉技(ji)術、造(zao)紙術的(de)發展以及(ji)物質的(de)豐富和人(ren)(ren)們(men)(men)審美情趣的(de)提高(gao)(gao),人(ren)(ren)們(men)(men)對(dui)硯的(de)裝飾性提出了更高(gao)(gao)的(de)要求(qiu),漢硯在追(zhui)求(qiu)實用的(de)同時,開(kai)始帶有裝飾,逐步(bu)步(bu)入了藝術的(de)殿堂。
除石硯外,漢(han)代還有陶硯、銅硯、漆硯、玉硯等新品(pin)種(zhong),在(zai)形制上受同時期其他藝(yi)術形式的(de)影(ying)響,在(zai)紋飾、造型(xing)上都顯示(shi)出美化(hua)的(de)趨(qu)勢。其用途也由戰國(guo)、秦(qin)代的(de)多(duo)種(zhong)功能(neng)逐(zhu)漸演(yan)變為專用于書寫的(de)工(gong)具(ju),完成了由研磨器到書寫硯的(de)過渡。
1986年7月20日《河(he)南日報》報道(dao):“濟源縣文管所(suo)在漢墓中發(fa)現一罕見的四龍戲(xi)珠(zhu)石硯(yan)。”四龍戲(xi)珠(zhu)石硯(yan),東漢熹平年間制作,造(zao)型美觀、渾樸厚重,雕(diao)工精巧。
通高12厘(li)米(mi),直徑17厘(li)米(mi),石(shi)(shi)硯為圓形、雙層、下有(you)三足(zu)。硯蓋上面有(you)立雕硯鈕,四條蛟龍圍繞中(zhong)心寶珠,硯蓋內(nei)面的中(zhong)心有(you)一(yi)圓形凹陷與蓋面凸(tu)出(chu)的紋飾相(xiang)(xiang)對應,這既減輕(qing)了硯蓋重(zhong)量,又增加(jia)了可放置研石(shi)(shi)或(huo)墨錠的實用價值(zhi)。據(ju)地質專家(jia)鑒定(ding):此硯石(shi)(shi)與天壇硯之石(shi)(shi)品“墨青”相(xiang)(xiang)同,墨青的主要(yao)構成物(wu)質是灰巖,產于濟源(yuan)市東北部的硯山。從四龍戲珠石(shi)(shi)硯的形制上可以(yi)看出(chu)漢代硯已完成了由(you)研磨器到書寫硯的過(guo)渡。
隋(sui)唐(tang)(tang)時代政治、經濟(ji)、文化高度(du)發(fa)(fa)達,國力強盛(sheng),書畫(hua)藝術的(de)巨大成就(jiu)體現了隋(sui)唐(tang)(tang)文化的(de)高度(du)繁(fan)榮(rong)。在文運昌盛(sheng)的(de)大背(bei)景下(xia),作為文房用具之一的(de)硯(yan)的(de)發(fa)(fa)展也(ye)就(jiu)成為了必然。天壇山在歷史上的(de)繁(fan)榮(rong)時期在唐(tang)(tang)代,受(shou)到(dao)文人(ren)墨客和(he)帝(di)王(wang)權臣的(de)矚目,使得(de)人(ren)們接(jie)踵而至(zhi)。
韓愈曾多次(ci)來過天(tian)壇(tan)山(shan),唐憲宗(zong)元(yuan)和二年(nian)(807年(nian)),韓愈帶(dai)好友和學生(sheng)游盤谷寺,他的學生(sheng)高常喜得一方石硯(yan),請韓愈題(ti)銘(ming),以鐫(juan)刻于(yu)硯(yan)作為(wei)紀念(nian)。韓愈寫(xie)道:“儒生(sheng)高常與予下天(tian)壇(tan),中(zhong)路獲硯(yan)石。似馬蹄狀,外棱孤聳(song),內發(fa)墨色(se),幽(you)奇天(tian)然。疑神(shen)仙(xian)遺物(wu),寶(bao)而用(yong)之(zhi),請予銘(ming)焉(yan)。銘(ming)日(ri):仙(xian)馬有(you)靈,跡在于(yu)石。棱而苑(yuan)中(zhong),有(you)點(dian)墨跡。文字之(zhi)祥,君家其昌。”韓愈給天(tian)壇(tan)硯(yan)的題(ti)銘(ming)令天(tian)壇(tan)硯(yan)聞名于(yu)唐,影響延及后世(shi)。
宋(song)(song)代是天壇硯(yan)(yan)的繁榮時期,硯(yan)(yan)型(xing)基本是唐代硯(yan)(yan)型(xing)的延續(xu)和演變(bian),總的趨(qu)勢仍以實(shi)用為主,但也體現出(chu)宋(song)(song)朝(chao)特有的端莊典(dian)雅(ya)的藝(yi)術風格。
宋代隋唐時(shi)期的箕形(xing)硯(yan)(yan)已(yi)經(jing)演變成(cheng)為長方形(xing)的抄手硯(yan)(yan),成(cheng)為主要硯(yan)(yan)式。抄手硯(yan)(yan)就是硯(yan)(yan)面呈(cheng)門字形(xing),硯(yan)(yan)底兩側及(ji)后(hou)(hou)端留邊,使硯(yan)(yan)底抬高,放置桌面時(shi),硯(yan)(yan)底與桌面自然形(xing)成(cheng)前端高后(hou)(hou)端低的空(kong)間,手可方便(bian)地(di)從前端伸(shen)入(ru)硯(yan)(yan)底將(jiang)硯(yan)(yan)臺抄起,所謂“抄手”,就是可以(yi)手抄硯(yan)(yan)底,乃后(hou)(hou)人(ren)為其所名,也被稱為太(tai)史硯(yan)(yan)。
典型的抄(chao)手(shou)硯(yan)(yan)硯(yan)(yan)首(shou)一端略(lve)窄,一般(ban)為硯(yan)(yan)池所在,硯(yan)(yan)尾一端略(lve)闊,硯(yan)(yan)堂整體呈坡狀,三個側面略(lve)內傾,呈上小下大(da)之(zhi)勢。宋代抄(chao)手(shou)硯(yan)(yan)大(da)都無紋飾,邊沿(yan)鋼勁挺拔,端莊大(da)方,體現出一種內斂的美。
濟(ji)源市文管所收藏一(yi)方出土于(yu)本市梨(li)林鎮(zhen)屈冢村的宋代天壇硯(yan)。此硯(yan)長14厘(li)(li)米,寬8.5厘(li)(li)米,高2厘(li)(li)米。硯(yan)堂(tang)、硯(yan)池呈規(gui)則(ze)的幾何形(xing)狀,其線條流暢,挺拔(ba)利落,方中有圓,既統一(yi)而又(you)富于(yu)變(bian)化。
硯(yan)尾底部為傾斜(xie)狀(zhuang)凹槽,這是(shi)宋(song)代抄手硯(yan)的(de)典型特征。此硯(yan)石質瑩潔,綠(lv)(lv)中(zhong)透黃,呈嫩綠(lv)(lv)色(se),是(shi)天壇硯(yan)珍(zhen)貴石品之(zhi)——柳芽黃。柳芽黃硯(yan)石產于盤古、哽口等硯(yan)坑。
濟(ji)源宋(song)(song)代抄(chao)手硯(yan)的(de)(de)出(chu)土(tu)可以看出(chu)宋(song)(song)代天(tian)壇(tan)硯(yan)的(de)(de)制(zhi)作出(chu)現了新(xin)的(de)(de)突破,朝著藝(yi)術化的(de)(de)方向發展,已(yi)進入功能與藝(yi)術相溶的(de)(de)階(jie)段(duan)。
明(ming)(ming)清時期社會不(bu)斷進(jin)步,生產技(ji)術(shu)(shu)日益提高(gao),為(wei)(wei)硯臺(tai)更具觀(guan)賞性提供了技(ji)術(shu)(shu)保障。此(ci)時的(de)(de)(de)硯臺(tai)制作,無論選材還是雕刻工藝,都精(jing)益求精(jing),呈現出(chu)藝術(shu)(shu)性、鑒賞性并(bing)重的(de)(de)(de)特點,這也反(fan)映(ying)了文人(ren)雅士等知識(shi)階(jie)層高(gao)雅的(de)(de)(de)情趣愛好(hao)和審美趣味。在明(ming)(ming)清兩代,硯臺(tai)的(de)(de)(de)功能已由樸素(su)的(de)(de)(de)實(shi)用品(pin)(pin)演變為(wei)(wei)精(jing)美的(de)(de)(de)藝術(shu)(shu)品(pin)(pin),進(jin)而成(cheng)為(wei)(wei)貴重的(de)(de)(de)收藏(zang)品(pin)(pin)。
明代時(shi)期(qi)天壇硯(yan)石(shi)的(de)(de)(de)開采明代的(de)(de)(de)硯(yan)雕造(zao)型簡潔、流暢,極具自然之(zhi)美(mei)(mei),總體追求(qiu)的(de)(de)(de)是簡約和純正的(de)(de)(de)風格,另外明代硯(yan)雕也有隨(sui)形而制、生動活潑的(de)(de)(de)一派,這便開創了(le)追求(qiu)風韻的(de)(de)(de)文(wen)人硯(yan)雕的(de)(de)(de)先(xian)河。而且,明硯(yan)上的(de)(de)(de)銘文(wen)也多(duo)了(le)起來,這些銘文(wen)不(bu)但具有史料性,還具有藝術性,說明硯(yan)作為(wei)(wei)一種文(wen)具的(de)(de)(de)文(wen)化(hua)內涵也愈來愈豐(feng)富。與此同時(shi),明硯(yan)也極其注重石(shi)質(zhi)美(mei)(mei),明代時(shi)期(qi)的(de)(de)(de)天壇硯(yan)便發現了(le)很(hen)多(duo)更為(wei)(wei)優質(zhi)的(de)(de)(de)硯(yan)石(shi)。
明(ming)代(dai)制(zhi)硯(yan)藝人不但發(fa)現(xian)了(le)云霞(xia)石(shi)(shi)(shi)、瓜籽(zi)石(shi)(shi)(shi),而且還發(fa)現(xian)了(le)珍貴(gui)石(shi)(shi)(shi)品“豆(dou)青”。豆(dou)青石(shi)(shi)(shi),呈豆(dou)綠(lv)色,瑩潔細膩,如脂似玉,所制(zhi)之硯(yan),令(ling)人賞心(xin)悅(yue)目,愛不釋(shi)手。以至有人說“盤(pan)谷(gu)石(shi)(shi)(shi)硯(yan)豆(dou)綠(lv)色”,豆(dou)綠(lv)成(cheng)了(le)天(tian)然(ran)硯(yan)石(shi)(shi)(shi)的代(dai)表色,反映(ying)(ying)了(le)人們(men)對它(ta)的偏愛。豆(dou)青硯(yan)石(shi)(shi)(shi)產于相距盤(pan)谷(gu)不遠(yuan)的石(shi)(shi)(shi)谷(gu)洞。云霞(xia)、瓜籽(zi)、豆(dou)青等諸石(shi)(shi)(shi)品在(zai)明(ming)代(dai)的發(fa)現(xian)和運用,反映(ying)(ying)了(le)制(zhi)硯(yan)藝人對硯(yan)石(shi)(shi)(shi)的尋求和探索,也反映(ying)(ying)了(le)明(ming)代(dai)天(tian)壇硯(yan)的繁(fan)榮(rong)發(fa)展。
盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)是(shi)(shi)天(tian)壇硯石(shi)的(de)主要礦點(dian),因(yin)韓(han)愈的(de)《送李愿(yuan)歸盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)序》而著名(ming)。乾(qian)(qian)隆(long)讀(du)了此文(wen)后得(de)知(zhi)燕川(chuan)(濟(ji)源(yuan)別稱)方口(kou)有盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu),心生疑惑,原因(yin)是(shi)(shi)因(yin)為(wei)河(he)南濟(ji)源(yuan)有盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)一地,河(he)北田盤(pan)(pan)(pan)(pan)亦有盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)一地。為(wei)解此疑,乾(qian)(qian)隆(long)三(san)十年(nian)(1770年(nian)),命河(he)南巡撫(fu)阿思(si)哈親(qin)自到(dao)濟(ji)源(yuan)盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)實地訪查,并繪(hui)成圖送入宮內。乾(qian)(qian)隆(long)看了之后才明白韓(han)愈送李愿(yuan)所歸隱的(de)盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)應在濟(ji)源(yuan)而不(bu)在田盤(pan)(pan)(pan)(pan)。于是(shi)(shi)就有了乾(qian)(qian)隆(long)的(de)《濟(ji)源(yuan)盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)考證(zheng)》和《用韓(han)昌黎(li)盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)子(zi)詩韻明向誤(wu)并志今(jin)考證(zheng)也》二(er)篇(pian)親(qin)書御文(wen),盤(pan)(pan)(pan)(pan)谷(gu)寺也因(yin)此成了欽(qin)定的(de)“名(ming)山勝跡”。
清代,天壇硯(yan)的(de)制(zhi)作相當具有規(gui)模(mo)。據清《壽石齋硯(yan)譜》載:“縣北(bei)西許(xu)村人,皆以作硯(yan)為(wei)生(sheng)。”由(you)于制(zhi)硯(yan)規(gui)模(mo)大、人員多,制(zhi)硯(yan)藝(yi)術也在競爭中迅速發展(zhan)。首先,硯(yan)材的(de)品種有了增加,當時被采用的(de)主要(yao)石質品種有:青(qing)斑、紅墩、銀星、麥葉綠、柳芽(ya)黃、豆青(qing)、天蘭、三彩、子母、黑石等。采石的(de)硯(yan)坑(keng)有:盤谷(gu)、東(dong)大溝、沁河里、白(bai)龍(long)廟、石谷(gu)洞等處(chu)。其(qi)次(ci),硯(yan)的(de)造型(xing)樣式有了創新,雕刻技術也更為(wei)發達(da)。
在硯(yan)(yan)式(shi)造型及紋飾雕(diao)(diao)(diao)刻上(shang)(shang),其(qi)題(ti)材以吉祥如意、龍風(feng)鳥獸(shou)、地方(fang)名勝及傳說人物為主(zhu),如龍鳳呈(cheng)祥、海(hai)獅望樓、天壇(tan)勝景、盤(pan)谷全景、劉(liu)海(hai)戲蟾等,并(bing)在多色(se)硯(yan)(yan)石(shi)(shi)如三彩石(shi)(shi)等石(shi)(shi)品的俏色(se)運用上(shang)(shang),爭奇斗艷,制出了(le)稀世珍品。另外,硯(yan)(yan)式(shi)品種(zhong)也較為齊全,有(you)如墨海(hai)、長(chang)方(fang)淌池等簡易硯(yan)(yan),也有(you)隨形刻花等高檔硯(yan)(yan),更(geng)有(you)三層石(shi)(shi)硯(yan)(yan)為一體的雕(diao)(diao)(diao)花琴足硯(yan)(yan)。這時的硯(yan)(yan)臺更(geng)多的是一種(zhong)藝(yi)術性(xing)(xing)、鑒賞性(xing)(xing)、陳設性(xing)(xing)并(bing)重的工藝(yi)美術品,雖在實用性(xing)(xing)上(shang)(shang)有(you)所(suo)下降,但雕(diao)(diao)(diao)刻藝(yi)術卻有(you)所(suo)成(cheng)就(jiu)。制硯(yan)(yan)藝(yi)人還(huan)制作(zuo)文房雜具,如筆洗、筆山、鎮(zhen)尺、水(shui)瓶等。
清末(mo)及民國初期,天壇(tan)硯的(de)(de)(de)制(zhi)作仍具相(xiang)當規模。據民國十六(liu)年(1927年)的(de)(de)(de)《河南通志(zhi)稿》記載:“天壇(tan)硯的(de)(de)(de)主要制(zhi)硯村莊有:西許(xu)、東許(xu)、大社、盤谷(gu)西莊、南莊、盤谷(gu)寺等處。這成為當時(shi)濟源(yuan)縣(xian)內的(de)(de)(de)第一工業。”民國時(shi)期,由于戰亂不(bu)斷(duan),經濟急速衰退,民不(bu)聊生(sheng),硯臺(tai)的(de)(de)(de)生(sheng)產受到了嚴重的(de)(de)(de)影響(xiang)。
建(jian)國后,天壇硯有了(le)進(jin)(jin)一步的(de)發展(zhan)。當(dang)地政(zheng)府十分重視這一傳(chuan)統(tong)文房瑰寶的(de)生(sheng)(sheng)產(chan),采取了(le)一系列有力措(cuo)施發展(zhan)天壇硯的(de)生(sheng)(sheng)產(chan)。生(sheng)(sheng)產(chan)條(tiao)件(jian)的(de)改善,新(xin)技術(shu)的(de)引(yin)進(jin)(jin),新(xin)的(de)硯石品種的(de)發現以及(ji)制硯藝人與(yu)當(dang)代著名書畫家(jia)的(de)結合,使天壇硯進(jin)(jin)入了(le)繁榮發展(zhan)的(de)新(xin)時期。
1972年(nian)建立了(le)以生(sheng)產(chan)天壇(tan)硯(yan)為主的(de)濟(ji)源縣(xian)工藝美術廠,使天壇(tan)硯(yan)由分散的(de)個(ge)體小生(sheng)產(chan)變成(cheng)集中的(de)工業化大生(sheng)產(chan)。廠里(li)聘請了(le)制硯(yan)老(lao)藝人和(he)設(she)計繪圖人員(yuan),帶徒(tu)傳藝和(he)設(she)計創新,使古老(lao)的(de)天壇(tan)硯(yan)獲得了(le)新生(sheng)。
1973年,又在濟源工藝(yi)美術(shu)廠(chang)的基礎上擴建成專門(men)生產天(tian)壇(tan)(tan)硯的中國天(tian)壇(tan)(tan)硯廠(chang),使這一藝(yi)術(shu)珍品得到更加迅速的發展,被(bei)評為河南省“優質產品“。
河南省(sheng)濟源市特產。
天(tian)壇硯(yan)產(chan)于河(he)南省的濟源市,所用硯(yan)材主要取自于濟源王屋山天(tian)壇峰東側的盤谷泉畔,所以叫(jiao)做“天(tian)壇硯(yan)”,又名“盤谷硯(yan)”或“盤古硯(yan)”,俗稱(cheng)“盤硯(yan)”。
其石質(zhi)細膩溫(wen)潤、堅而不(bu)脆、柔而不(bu)綿、鈷(gu)而不(bu)剛、滑而不(bu)溜,色(se)如瓊瑤,聲似木(mu)魚(yu)。研磨墨汁發墨保受歷代文人墨客的喜愛。有(you)“質(zhi)之(zhi)堅潤,琢之(zhi)圓滑,色(se)之(zhi)光彩,聲之(zhi)清(qing)泠,體(ti)之(zhi)厚重,藏之(zhi)完整”的美德。
天壇硯吸收了(le)(le)中國南北硯雕(diao)的(de)精華,有江南的(de)纖秀細(xi)膩,亦具(ju)北國的(de)剛勁渾樸,集雕(diao)塑、繪畫、書法諸藝(yi)術為一(yi)體,形成了(le)(le)“因(yin)(yin)石賦形、因(yin)(yin)材(cai)施藝(yi)、巧(qiao)用俏色、細(xi)膩內秀”等(deng)獨(du)特的(de)藝(yi)術風格。
天(tian)壇(tan)硯品種有(you)“青(qing)斑(ban)”、“三(san)彩(cai)”、“天(tian)蘭(lan)(lan)”、“瓜(gua)籽”、“子(zi)母”等等。“青(qing)斑(ban)”石(shi)色青(qing)紫,石(shi)面(mian)呈現(xian)(xian)點(dian)點(dian)墨跡和金線(xian)玉(yu)帶(dai),人(ren)稱“端石(shi)有(you)眼,盤谷石(shi)有(you)線(xian)”;“三(san)彩(cai)”以紅、黃(huang)、綠三(san)色共(gong)生,多(duo)姿多(duo)彩(cai):“天(tian)蘭(lan)(lan)”潔凈如玉(yu),似雨后晴空,如藍如洗;“瓜(gua)籽”、“子(zi)母”則以其(qi)硯面(mian)呈現(xian)(xian)奇麗的(de)石(shi)珠,令人(ren)愛不釋手(shou)。
已(yi)經被開采利用的主要品類(lei)有:青(qing)斑、天蘭、紅(hong)墩、豬肝紅(hong)、柳芽黃、麥葉綠(lv)、水藍、皮緞、紫泥、晴波、星輝、豆(dou)青(qing)、葡萄紫、豆(dou)綠(lv)、三(san)彩、子(zi)母、瓜籽、玄珠(zhu)、豹斑、紅(hong)綠(lv)花、鱔魚(yu)黃、玄青(qing)、云霞(xia)、鸚哥點、魚(yu)籽、青(qing)泥、蕉白、金線、玉帶等。
這些石品(pin)多(duo)以硯(yan)石的(de)顏色和特征而命(ming)名。
以(yi)硯石顏色命名(ming)的(de)有:天(tian)青、麥葉綠、柳芽黃、葡萄籽(zi)、豆綠等。
以(yi)硯(yan)石特征(zheng)命名的有(you):瓜籽(zi)、玄珠、虎皮(pi)緞、三彩等(deng)。
這(zhe)些硯(yan)石(shi)(shi)(shi)的(de)(de)稱(cheng)謂(wei):一是(shi)道(dao)出(chu)硯(yan)石(shi)(shi)(shi)的(de)(de)主要特(te)(te)色,反映出(chu)與(yu)(yu)其它(ta)石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)所(suo)區(qu)別(bie)的(de)(de)質(zhi)地特(te)(te)點(dian)。二是(shi)多種石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)共有特(te)(te)點(dian)不(bu)作(zuo)為石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)稱(cheng)謂(wei),這(zhe)樣避免了石(shi)(shi)(shi)質(zhi)特(te)(te)點(dian)與(yu)(yu)石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)稱(cheng)謂(wei)的(de)(de)混亂。如“金線(xian)”、“玉帶”、“墨跡”等(deng)石(shi)(shi)(shi)質(zhi)特(te)(te)點(dian)沒有作(zuo)為石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)名(ming)稱(cheng)。三是(shi)硯(yan)石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)類命名(ming)與(yu)(yu)其儲量(liang)(liang)、產量(liang)(liang)相聯系。如其數量(liang)(liang)少不(bu)足以列類者均未列入石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)。所(suo)以,石(shi)(shi)(shi)品(pin)(pin)名(ming)稱(cheng)是(shi)經(jing)過(guo)長期選擇、評價(jia)、沿用所(suo)形成(cheng)的(de)(de)。
濟源市介(jie)于北(bei)緯34°54′—35°17′,東經112°02′—112°45′之間,處(chu)于黃河流域,為大陸性氣候,地貌(mao)由山地、丘(qiu)陵(ling)、平原(yuan)三大基本單元構成,地形復雜,千(qian)溝(gou)萬壑。
濟源市地(di)(di)質的(de)三(san)大(da)基本構造單元,在地(di)(di)質學上的(de)分(fen)屬是:西(xi)南(nan)(nan)部(bu)為河南(nan)(nan)地(di)(di)臺褶(zhe)皺的(de)丘(qiu)陵區;東部(bu)為渤海凹(ao)陷的(de)平原區;西(xi)北部(bu)為山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)西(xi)地(di)(di)臺邊緣的(de)高(gao)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)區。王屋山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)位于(yu)太行山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)的(de)西(xi)南(nan)(nan)端,太行山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)、王屋山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)的(de)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)脈走向大(da)致為東北——西(xi)南(nan)(nan),硯石坑位均在太行、王屋山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)高(gao)聳險峻的(de)大(da)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)底部(bu)。
天壇硯(yan)石(shi)形(xing)成于(yu)距今6億年左(zuo)右(you)的(de)寒(han)(han)武(wu)系地質年代。寒(han)(han)武(wu)系是寒(han)(han)武(wu)紀形(xing)成的(de)地層,分(fen)下、中(zhong)、上三個(ge)統(tong)。中(zhong)國(guo)寒(han)(han)武(wu)系全為海(hai)相沉積(ji),海(hai)相沉積(ji)指海(hai)洋(yang)(yang)環(huan)境下,經海(hai)洋(yang)(yang)動(dong)力過程(cheng)產生的(de)一(yi)系列沉積(ji),包括來自(zi)陸上的(de)碎(sui)屑物(wu),海(hai)洋(yang)(yang)生物(wu)骨(gu)骼和殘骸,火山灰(hui)和宇(yu)宙塵等。
沉(chen)積過程中,許(xu)多礦物碎屑(xie)(xie)不但被磨圓,而(er)且還會把碎屑(xie)(xie)按(an)大小(xiao)分(fen)開(kai):粗大的(de)(de)被留(liu)在(zai)岸邊(bian)、淺水(shui)、浪烈(lie)的(de)(de)地方;細(xi)小(xiao)的(de)(de)懸(xuan)浮水(shui)中,沉(chen)積于靜水(shui)和深水(shui)處(chu)。因此,原來(lai)粗、細(xi)、輕、重混(hun)雜在(zai)一起(qi)的(de)(de)礦物就按(an)礫石砂一粉砂一粘(zhan)土的(de)(de)順序(xu),依次沉(chen)積下來(lai)。這種有規律的(de)(de)帶(dai)狀分(fen)布(bu),形(xing)成了(le)不同巖層。
所以(yi),礦物粒度粗細適(shi)中的(de)(de)天(tian)壇硯石(shi)的(de)(de)形成(cheng)(cheng),是海水潮汐規律(lv)運動(dong)分(fen)選、沉(chen)積的(de)(de)結果,母(mu)巖的(de)(de)多樣化使(shi)硯石(shi)具(ju)有(you)十(shi)數種復(fu)雜(za)的(de)(de)礦物成(cheng)(cheng)分(fen)。
同時由于海(hai)水深淺不(bu)同的運動差異和不(bu)同礦物成分的局部聚集使硯石又有(you)了如云如霧、富于變化的紋理。而名貴的瓜籽石,是在海(hai)水飽和后鮞狀礦物沉積(ji)而形成的。
天壇硯石(shi)主(zhu)要是沉積巖(yan),也有少量由(you)沉積巖(yan)變化的變質(zhi)巖(yan),主(zhu)要礦物粒度均在(zai)0.01—0.048毫米(mi)之間。礦物成(cheng)(cheng)分比(bi)較復雜(za),主(zhu)要成(cheng)(cheng)分有:絹云(yun)母、石(shi)英、白云(yun)石(shi)、粘土(tu)等。硯石(shi)的碎(sui)屑砂粒很細,但(dan)又未(wei)磨(mo)圓(yuan),故利于發(fa)墨。
硯石(shi)(shi)的(de)(de)粘(zhan)合膠(jiao)結物主要是粘(zhan)土,具有(you)層理(li)構(gou)(gou)造,其(qi)結構(gou)(gou)為鱗片結構(gou)(gou),這些鱗片狀礦(kuang)物在壓緊(jin)過程中平(ping)行排列而成,故有(you)致密不透水等(deng)特點,這就是硯石(shi)(shi)保(bao)濕的(de)(de)主要原因。鐵(tie)質等(deng)礦(kuang)物雖數量不太(tai)大(da),但其(qi)作用卻很重要,若硯石(shi)(shi)中含(han)高價氧化鐵(tie),硯石(shi)(shi)則(ze)呈(cheng)褐紅(hong)、棕(zong)紅(hong)等(deng)色;含(han)綠泥(ni)石(shi)(shi)則(ze)為綠色;而含(han)黃鐵(tie)礦(kuang)物則(ze)為黃色。
在大自然中(zhong)(zhong),石(shi)(shi)材的(de)(de)種(zhong)類不(bu)計其(qi)數,但(dan)能夠用來(lai)制(zhi)硯(yan)的(de)(de)石(shi)(shi)材卻(que)很有(you)(you)限,因為硯(yan)石(shi)(shi)獨有(you)(you)的(de)(de)內在成分(fen)直接影響其(qi)發墨能力、保濕程(cheng)度(du)、硬度(du)系數等。通過對天壇(tan)硯(yan)石(shi)(shi)多種(zhong)硯(yan)礦的(de)(de)分(fen)析研究中(zhong)(zhong)看(kan)出,雖(sui)礦物成分(fen)各有(you)(you)不(bu)同,但(dan)其(qi)主要成分(fen)都有(you)(you):絹云母、泥(ni)質物、白云石(shi)(shi)、石(shi)(shi)英、方解石(shi)(shi),鐵質、鋯石(shi)(shi)、電(dian)氣石(shi)(shi)、金紅石(shi)(shi)等。
1973 年,建立濟源(yuan)縣盤硯廠,是年生產硯臺品種40多(duo)個(ge),年產值11萬元。
1974年(nian)(nian),擴(kuo)大生產(chan)規模,年(nian)(nian)產(chan)值12萬(wan)元。
1986年,產(chan)硯臺2203方,產(chan)值9萬(wan)元。
2010年,濟源生(sheng)產天(tian)壇硯的(de)廠家(jia)有十多家(jia)。
天(tian)壇硯(盤(pan)古硯)產地范圍為河南省濟源(yuan)市現轄行政(zheng)區(qu)域。
取用(yong)于濟源市區(qu)域范圍內且(qie)符合硯石質(zhi)量(liang)要求的泥(ni)質(zhi)板(ban)巖。
開(kai)采(cai)時嚴禁使用爆破(po)等破(po)壞性開(kai)采(cai)方式,確保硯(yan)石結構(gou)不被破(po)壞。
按石種、色澤及石品花紋分(fen):青斑石、豬肝石、紅墩石、柳芽(ya)黃(huang)、麥葉綠(lv)、天藍石、子母石、瓜子石、三彩石等。
按(an)硯石品相(xiang)質量,分三個級(ji)別:
一級:石(shi)質溫潤(run)如玉(yu),硬(ying)度適中(zhong),細膩(ni)致密,色澤佳麗(li),花紋特征豐(feng)富。
二(er)級(ji):石質溫潤如玉,硬(ying)度適(shi)中,細(xi)膩致密,色澤較(jiao)佳麗,花紋(wen)特(te)征較(jiao)明顯。
三級:石質溫潤如玉(yu),硬(ying)度(du)適中,細膩致(zhi)密,色(se)澤淺淡,花紋特征較少。
生產流(liu)程:選料(liao)→設計→雕刻→打(da)磨。
雕(diao)刻:依據硯(yan)(yan)料形(xing)狀、色(se)澤和紋理(li)特(te)征,進行硯(yan)(yan)的(de)設計、制坯(pi)和手(shou)工雕(diao)琢。
感(gan)官特色:顆粒度細小,質地縝(zhen)密、細膩,石(shi)質佳麗溫(wen)潤,石(shi)品(pin)花紋豐富。
理化(hua)指標:肖氏硬度(du)≥46;體積密(mi)度(du)2.75克(ke)/立(li)方厘米(mi)至(zhi)2.83克(ke)/立(li)方厘米(mi);飽和吸水率0.03%至(zhi)0.09%;發墨量(liang)≥6立(li)方毫米(mi)/分鐘。
安全及(ji)其(qi)他(ta)質(zhi)量技(ji)術(shu)要求:產品安全及(ji)其(qi)他(ta)質(zhi)量技(ji)術(shu)要求必(bi)須符合(he)國家(jia)相關規(gui)定。
天壇硯(盤古(gu)硯)產(chan)(chan)地(di)范圍(wei)內的(de)生產(chan)(chan)者,可向河南(nan)(nan)省(sheng)(sheng)濟源(yuan)市質(zhi)量技術監督局(ju)(ju)提出(chu)使用(yong)“地(di)理標(biao)志產(chan)(chan)品專用(yong)標(biao)志”的(de)申請,經河南(nan)(nan)省(sheng)(sheng)質(zhi)量技術監督局(ju)(ju)審核,報質(zhi)檢總局(ju)(ju)核準后予以公告。天壇硯(盤古(gu)硯)的(de)檢測(ce)機構由河南(nan)(nan)省(sheng)(sheng)質(zhi)量技術監督局(ju)(ju)在符合資質(zhi)要求的(de)檢測(ce)機構中選(xuan)定。