一、山茱萸的用法用量
1、傳統用法
山茱萸(yu)性微(wei)溫,味酸、澀,入(ru)肝(gan)、腎(shen)經(jing)。功效為補益肝(gan)腎(shen),澀精(jing)縮尿(niao),固經(jing)止血,斂汗固脫。本品(pin)(pin)為酸澀收斂,溫能助(zhu)陽(yang),而為溫補肝(gan)腎(shen),縮尿(niao)澀精(jing)之品(pin)(pin)。腰酸眩(xuan)暈,陽(yang)痿遺精(jing),小便頻數,以及婦女月(yue)經(jing)不(bu)止常與(yu)補骨脂、當歸、熟地黃(huang)、枸(gou)杞子等藥同(tong)(tong)用。漏(lou)汗不(bu)止可與(yu)龍(long)骨、牡蠣等藥同(tong)(tong)用。
2、用量標準
煎服6~10克;急救固脫20~30克。
3、使用注意
凡命(ming)門火熾、素有濕熱及(ji)小便不利(li)者忌用。
4、用法用量
①凡遇心慌氣短,動則更甚,脈象(xiang)虛細的(de)病證,重用山(shan)(shan)萸肉往往有良效。但(dan)命門火(huo)盛(sheng),濕熱,小便(bian)不利,舌苔黃膩(ni),脈數(shu)有力者,忌用。治自汗、盜汗,以(yi)山(shan)(shan)萸肉20克,配牡(mu)蠣、山(shan)(shan)藥各30克,白芍16克。
②治頸椎骨(gu)質增生,以山萸(yu)肉15克,配葛根(gen)、骨(gu)碎補各(ge)12克,桂枝10克。
③治腰椎骨質增(zeng)生,以山萸肉15克(ke),配(pei)杜仲、獨活各10克(ke),骨碎(sui)補(bu)12克(ke)。
④治(zhi)消(xiao)渴,以山萸肉(rou)配五味子(zi)各(ge)15克(ke),天(tian)花(hua)粉30克(ke)。
⑤治月經(jing)不止,以山(shan)萸肉15克,配阿膠、甘草各10克,川續斷12克。
⑥治(zhi)腎虛小便頻數,以山萸肉15克,配伍白芍(shao)16克,桑螵峭10克,肉桂3克。
⑦治(zhi)(zhi)肝硬化,以山(shan)萸肉15克,配伍白(bai)芍16克,白(bai)花(hua)蛇(she)舌草30克,鱉甲15克,莪術(shu)12克,治(zhi)(zhi)石(shi)淋,病(bing)程(cheng)久(jiu),見(jian)腎(shen)虛證者,以山(shan)萸肉配伍石(shi)韋各15克。
⑧治久病肝腎虧虛,有明顯(xian)頭(tou)暈目眩,視物(wu)昏花(hua),腰膝酸軟等,以山萸肉配枸(gou)杞子(zi)、女負子(zi)各15克,旱蓮草10克。
⑨治糖(tang)尿病,以山萸(yu)肉配山楂各(ge)(ge)20克(ke),山藥、生.地(di)黃各(ge)(ge)15克(ke),五(wu)味子10克(ke)。
二、山茱萸的常見配伍應用
1、山茱萸配牡蠣
山(shan)茱萸補(bu)益(yi)肝腎,斂(lian)(lian)(lian)汗(han)固脫,固精縮尿(niao);牡蠣(li)重鎮安神(shen),平(ping)肝潛(qian)陽,收(shou)斂(lian)(lian)(lian)固澀,軟堅散結,制酸(suan)止(zhi)痛(tong)。山(shan)茱萸酸(suan)澀收(shou)斂(lian)(lian)(lian),微(wei)溫而不熱,以澀精氣(qi),止(zhi)脫汗(han)為主;牡蠣(li)味(wei)咸能(neng)軟堅,氣(qi)寒能(neng)除(chu)熱,質重能(neng)潛(qian)陽,性澀能(neng)收(shou)斂(lian)(lian)(lian)。二藥配伍,相互促進,斂(lian)(lian)(lian)陰止(zhi)汗(han)、救亡固脫的力量增(zeng)強。治療(liao)正氣(qi)欲脫,虛汗(han)淋漓,喘逆,怔忡,或自汗(han),盜汗(han),遺(yi)精,帶下(xia)等(deng)癥。
2、山茱萸配五味子
山(shan)茱萸、五味子均(jun)能(neng)溫澀補(bu)腎(shen),固(gu)精(jing)斂汗(han)。而山(shan)茱萸偏于(yu)補(bu)腎(shen)固(gu)精(jing)止遺(yi),五味子則(ze)偏于(yu)斂肺(fei)生津止咳。二藥相配,能(neng)斂肺(fei)補(bu)腎(shen),固(gu)精(jing)止汗(han)。治療肺(fei)腎(shen)不足,陰陽俱虛(xu)之(zhi)遺(yi)精(jing)、盜(dao)汗(han)、自汗(han)及氣(qi)血耗傷之(zhi)心悸,氣(qi)短,面色蒼白,脈細弱(ruo)等(deng)。
3、山茱萸配白芍
山(shan)茱萸(yu)、白(bai)芍皆為(wei)酸斂收(shou)澀之品。然一偏于補腎(shen)固精,一偏于柔肝養血。二藥(yao)合用,有滋補肝腎(shen),止(zhi)(zhi)血,止(zhi)(zhi)汗之功效。治療崩漏,吐(tu)衄,失血過多之血虛(xu)氣(qi)耗,正氣(qi)欲脫(tuo)之癥及(ji)自(zi)汗、盜汗、遺精等(deng)。
4、山茱萸配補骨脂
山茱萸補(bu)益肝腎(shen),澀精(jing),止(zhi)汗,用于腰(yao)膝酸痛(tong),眩暈耳(er)鳴,自汗盜汗,陽(yang)(yang)(yang)痿(wei)遺(yi)精(jing),月經過(guo)多等。補(bu)骨(gu)脂功能補(bu)火壯(zhuang)陽(yang)(yang)(yang),兼有收澀作用,為脾腎(shen)陽(yang)(yang)(yang)虛(xu),下元不固(gu)常(chang)用之(zhi)品,常(chang)用于腎(shen)陽(yang)(yang)(yang)不足而下元虛(xu)冷之(zhi)陽(yang)(yang)(yang)痿(wei),腰(yao)膝冷痛(tong),脾腎(shen)陽(yang)(yang)(yang)虛(xu)之(zhi)泄瀉及虛(xu)寒(han)喘咳等。二藥伍(wu)用,有溫腎(shen)助(zhu)陽(yang)(yang)(yang),收斂固(gu)澀之(zhi)功。治療肝腎(shen)虧損之(zhi)陽(yang)(yang)(yang)痿(wei),遺(yi)精(jing)遺(yi)尿(niao),頭暈,耳(er)鳴等。
三、山茱萸名方應用
1、金匱腎氣丸(《金匱要略》)
張仲景(jing)以干地(di)黃(huang)8份,山(shan)萸(yu)肉(rou)(rou)、山(shan)藥各4份,澤(ze)瀉、茯苓、丹皮各3份,桂(gui)枝(zhi)、炮附子(zi)各1份,為(wei)末,煉(lian)蜜為(wei)丸(wan)(wan),梧桐子(zi)大,每服9g,每日(ri)2次,酒送下(xia)。用治腎(shen)陽(yang)不足所(suo)致的腰(yao)膝酸軟,少腹拘急,小便不利或小便反多、痰(tan)飲、消渴(ke),轉胞等。方(fang)中山(shan)萸(yu)肉(rou)(rou)取其以補(bu)肝腎(shen)、澀精、縮尿之功。如元·王好古日(ri):“山(shan)茱萸(yu)止小便利,秘精氣,取其味(wei)酸澀以收滑也(ye)(ye)。仲景(jing)人味(wei)丸(wan)(wan)用之為(wei)君,其性味(wei)可知矣(yi)。”金匱腎(shen)氣丸(wan)(wan)既(ji)補(bu)腎(shen)陽(yang),又(you)益腎(shen)陰(yin),對后世啟發,影響頗大,由其派生出六味(wei)地(di)黃(huang)丸(wan)(wan)及其他(ta)多種(zhong)地(di)黃(huang)丸(wan)(wan),堪(kan)稱地(di)黃(huang)丸(wan)(wan)之祖方(fang)也(ye)(ye)。
2、草還丹(《扶壽精方》)
據(ju)《本草經疏(shu)》山茱(zhu)萸“氣濕而(er)主補,味酸而(er)主斂,故(gu)(gu)精(jing)(jing)氣益而(er)陰(yin)強也。精(jing)(jing)益則(ze)五臟自(zi)安,九竅(qiao)自(zi)利。”方中以山萸肉伍入(ru)破故(gu)(gu)紙、當歸(gui)、麝(she)香共為細末。方中之山茱(zhu)萸為主藥用(yong)以壯元(yuan)陽,補元(yuan)氣,固元(yuan)精(jing)(jing),益元(yuan)神(shen)。全分以治肝(gan)腎虧損之頭昏頭暈(yun)、腰(yao)酸膝軟(ruan)、滑精(jing)(jing)遺(yi)精(jing)(jing)、小(xiao)兒囟(xin)開(kai)不(bu)合、神(shen)不(bu)足諸癥。
3、攝陽湯(《辨證錄》)
據《藥品化義(yi)(yi)》載(zai)“山茱萸滋陰(yin)益血(xue),主治目昏耳鳴,口苦(ku)舌(she)干,面青色脫,汗(han)出振寒,為補(bu)(bu)肝助膽良品。夫心為肝之(zhi)(zhi)(zhi)子,心苦(ku)散亂而(er)喜收(shou)斂(lian),斂(lian)則寧(ning)靜,靜則清和(he),以此收(shou)其(qi)渙散,治心虛氣(qi)(qi)弱(ruo),驚悸怔忡(chong),即虛則補(bu)(bu)母(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)義(yi)(yi)也。腎(shen)乃(nai)肝之(zhi)(zhi)(zhi)母(mu),腎(shen)喜潤(run)惡燥,司藏精(jing)氣(qi)(qi),借此酸能(neng)收(shou)脫,斂(lian)水(shui)生(sheng)津,治遺精(jing),白(bai)濁,陽(yang)道不(bu)興,小(xiao)水(shui)無(wu)節,腰膝軟弱(ruo),足(zu)酸痛,即子令(ling)母(mu)實之(zhi)(zhi)(zhi)義(yi)(yi)也。”方中以人參(can)、黃芪、熟地黃、白(bai)芍、麥(mai)冬大補(bu)(bu)氣(qi)(qi)血(xue)以培本;配山茱萸、五味子收(shou)斂(lian)固澀,標本兼顧,則虛汗(han)自止。以治大病之(zhi)(zhi)(zhi)后陽(yang)虛外泄,腠理不(bu)能(neng)自閉,而(er)遍身汗(han)出以為常者。此乃(nai)由于大病之(zhi)(zhi)(zhi)后氣(qi)(qi)血(xue)大虛,腠理不(bu)固,故自汗(han)不(bu)止也。
4、填坎湯(《辨證錄》)
方由山(shan)茱(zhu)(zhu)萸(yu)(yu)、巴戟天、茯苓、芡實(shi)、白(bai)術(shu)、人參、五味子(zi)、車前子(zi)、肉(rou)桂組成(cheng)。方中山(shan)茱(zhu)(zhu)萸(yu)(yu)、巴戟天、肉(rou)桂以(yi)(yi)溫(wen)補(bu)(bu)腎陽;參、術(shu)益(yi)氣(qi)健脾(pi);茯苓、芡實(shi)、車前子(zi)健脾(pi)利水(shui)以(yi)(yi)止(zhi)瀉(xie);山(shan)茱(zhu)(zhu)萸(yu)(yu)、五味子(zi)、芡實(shi)以(yi)(yi)收澀止(zhi)瀉(xie)。而方中山(shan)茱(zhu)(zhu)萸(yu)(yu)既補(bu)(bu)且澀,一藥二(er)用(yong)也(ye)。誠如(ru)《本草新編》所言:“蓋五更泄(xie)瀉(xie),乃腎氣(qi)之虛,山(shan)茱(zhu)(zhu)萸(yu)(yu)補(bu)(bu)腎水(shui)而性又兼澀,一物二(er)用(yong)而成(cheng)功也(ye)。”全方共奏溫(wen)腎健脾(pi),澀腸止(zhi)瀉(xie),以(yi)(yi)治長年作瀉(xie),五更時必痛瀉(xie)二(er)三(san)次,重則五六(liu)次,此屬腎與(yu)命門虛寒者。因三(san)更泄(xie)多(duo)為脾(pi)腎陽虛所致。
5、潤肝湯(《辨證錄》)
方中以山茱(zhu)萸配(pei)熟(shu)地(di)滋(zi)(zi)腎(shen)水以涵肝木,伍(wu)入(ru)白(bai)芍、當歸(gui)、五(wu)味子又有補肝、平(ping)肝、斂肝之功;元參(can)、梔子、丹皮涼血以清熱(re),共奏滋(zi)(zi)腎(shen)平(ping)肝、清熱(re)除(chu)煩之效。以治多怒拂抑,心煩意躁,至夜口干舌燥,寐少等屬腎(shen)水不足者。
6、養精種玉湯(《傅青主女科》)
方(fang)中以(yi)熟(shu)地(di)黃、當歸、白芍(shao)以(yi)養陰補(bu)(bu)血(xue)(xue)(xue)(xue);而(er)(er)山茱萸(yu)補(bu)(bu)肝腎(shen)以(yi)強沖任(ren),任(ren)脈(mo)通(tong),沖脈(mo)盛(sheng),方(fang)能(neng)有子(zi)也(ye)(ye)(ye)。以(yi)治(zhi)(zhi)婦(fu)人(ren)身(shen)瘦,血(xue)(xue)(xue)(xue)虛(xu)不孕。此乃緣自婦(fu)人(ren)身(shen)瘦不孕,因血(xue)(xue)(xue)(xue)虛(xu)治(zhi)(zhi)宜補(bu)(bu)血(xue)(xue)(xue)(xue)而(er)(er)平肝,則水旺而(er)(er)血(xue)(xue)(xue)(xue)旺,水旺而(er)(er)火亦滅(mie)也(ye)(ye)(ye),養精(jing)種玉湯,不特補(bu)(bu)血(xue)(xue)(xue)(xue),且能(neng)填(tian)精(jing),乃有子(zi)之道也(ye)(ye)(ye)。而(er)(er)《辨證錄》作:“服此藥者,必保守三(san)月,定然坐孕,否則止(zhi)可自健,勿答藥品(pin)之未(wei)靈也(ye)(ye)(ye)。”
7、補絡補管湯(《醫學衷中參西錄》)
張(zhang)錫純言“山萸(yu)肉(rou)(rou)之(zhi)性(xing)(xing),又(you)善(shan)治內部(bu)血(xue)(xue)(xue)管,或肺絡(luo)破(po)裂,以致(zhi)咳血(xue)(xue)(xue)久不愈者(zhe)(zhe)。”方中由山萸(yu)肉(rou)(rou)伍入龍(long)骨(gu)、牡蠣,因性(xing)(xing)皆收澀(se),又(you)兼具(ju)開通之(zhi)力,故能補肺絡(luo)與(yu)胃中血(xue)(xue)(xue)管,以成止血(xue)(xue)(xue)之(zhi)效,而又(you)不至有邊止之(zhi)患,致(zhi)留(liu)瘀血(xue)(xue)(xue)為恙也(ye)。又(you)佐以三七者(zhe)(zhe),取化腐生新,使(shi)損傷之(zhi)處易(yi)愈,且其(qi)性(xing)(xing)善(shan)理血(xue)(xue)(xue),原為治衄(nv)之(zhi)妙(miao)品也(ye)。此乃如張(zhang)景岳謂:“咳嗽(sou)日久,肺中絡(luo)破(po),其(qi)人必咯(ge)(ge)血(xue)(xue)(xue)。以治咯(ge)(ge)血(xue)(xue)(xue)、吐血(xue)(xue)(xue),久不愈者(zhe)(zhe)。
8、固沖湯(《醫學衰中參西錄》)
方中以白術、黃芪補氣(qi)(qi)(qi)健脾(pi),固沖(chong)止(zhi)血(xue);伍入山茱萸(yu)補肝(gan)腎以固沖(chong)任,且收澀止(zhi)血(xue);煅龍牡、海螵(piao)蛸、白芍(shao)、棕櫚炭、五倍子(zi)以加強收澀止(zhi)血(xue)之功;茜草(cao)名以止(zhi)血(xue);正如《制錄(lu)》“止(zhi)血(xue),內崩(beng)下血(xue)。”則崩(beng)漏可(ke)(ke)止(zhi)。以治氣(qi)(qi)(qi)虛沖(chong)脈不(bu)固面致崩(beng)瀟(xiao),或月(yue)經過多者。張錫純論血(xue)崩(beng)之證(zheng),多有因(yin)(yin)人暴(bao)怒,肝(gan)氣(qi)(qi)(qi)郁(yu)結,不(bu)能上達,而(er)(er)(er)(er)轉下沖(chong)腎關,致經血(xue)隨之下注者,故其病(bing)(bing)俗亦(yi)曰氣(qi)(qi)(qi)沖(chong)。藥(yao)(yao)方中多用(yong)澀補之品,獨不(bu)慮于肝(gan)氣(qi)(qi)(qi)郁(yu)者有妨(fang)礙(ai)乎?然此證(zheng)雖有因(yin)(yin)暴(bao)怒氣(qi)(qi)(qi)沖(chong)而(er)(er)(er)(er)得者,然當其血(xue)大下之后,血(xue)脫而(er)(er)(er)(er)氣(qi)(qi)(qi)亦(yi)隨之下脫,則肝(gan)氣(qi)(qi)(qi)之郁(yu)者,轉可(ke)(ke)因(yin)(yin)之而(er)(er)(er)(er)開,且病(bing)(bing)急則治其標,此證(zheng)誠至危急之病(bing)(bing)也(ye)(ye)。若其證(zheng)初(chu)得,且不(bu)甚劇,又實系肝(gan)氣(qi)(qi)(qi)下沖(chong)者,亦(yi)可(ke)(ke)用(yong)升肝(gan)理(li)氣(qi)(qi)(qi)之藥(yao)(yao)為主,而(er)(er)(er)(er)以收補下元之藥(yao)(yao)輔之也(ye)(ye)。
9、益瞳丸(《醫學衷中參西錄》)
方中以山萸肉伍(wu)入野(ye)臺參(can)、柏子仁、玄參(can)、菟絲子、羊(yang)肝(gan)一具,切片焙干,一派補肝(gan)腎(shen)、益(yi)氣(qi)陰之品組成。以治目瞳散(san)大昏耗,或(huo)覺視物乏力。