《祀三(san)公山碑(bei)》是刊刻于東(dong)漢(han)元(yuan)初四年(117年)的(de)一方碑(bei)刻,又稱(cheng)“漢(han)常山相馮君祀三(san)公山碑(bei)”,俗(su)稱(cheng)“大三(san)公山碑(bei)”,無撰書(shu)(shu)人姓名,屬繆篆書(shu)(shu)法作品,現位于河北元(yuan)氏縣封(feng)龍山南麓(lu)。
《祀三公(gong)山碑(bei)》為(wei)長方形,高(gao)1.7米、寬0.7米、厚0.25米,碑(bei)文(wen)共10行(xing),行(xing)字(zi)(zi)(zi)多(duo)寡不等(deng),共200字(zi)(zi)(zi),主要記述常山相(xiang)隴(long)西馮君為(wei)消除天災人(ren)禍、國泰民安而(er)祭(ji)祀三公(gong)山神(shen)的(de)(de)(de)活動。書法上(shang),其行(xing)間(jian)茂(mao)密,大(da)小穿(chuan)插(cha),長短(duan)變(bian)化,宛爾行(xing)草(cao)書的(de)(de)(de)空(kong)間(jian)布白,由(you)于行(xing)距相(xiang)等(deng)而(er)字(zi)(zi)(zi)距不等(deng)而(er)具有變(bian)化中的(de)(de)(de)整齊美;同(tong)時(shi),單字(zi)(zi)(zi)結構非同(tong)一般,部首(shou)的(de)(de)(de)組合(he)變(bian)化,常常打(da)破常規,出人(ren)意料(liao)地夸大(da)某(mou)一個局部,使許多(duo)字(zi)(zi)(zi)展現出一種(zhong)拙笨(ben)的(de)(de)(de)動態(tai),加(jia)上(shang)碑(bei)文(wen)的(de)(de)(de)漫(man)漶與(yu)(yu)剝落,從表(biao)面上(shang)又形成了完整與(yu)(yu)殘缺之間(jian)的(de)(de)(de)辯證(zheng)統一關(guan)系,營造出獨特的(de)(de)(de)風(feng)采。
元初四年,常山相隴西馮君到官,承饑衰之后,□惟┘三公御語山,三條別神,迥在領西。吏民禱祀,興云┘膚寸,遍雨四維。遭離羌寇,蝗旱鬲并,民流道荒。醮祠希?,□奠┘不行。由是之來,和氣不臻,乃求道要,本祖其原。以三公悳廣,┘其神尤靈。處幽道艱,存之者難。卜擇吉□治東,就衡山起┘堂立壇,雙闕夾門。薦牲納禮,以寧其神。神熹┘其位,甘雨屢降。報如景響,國界大豐。谷升三錢,民┘無疾苦,永保其年。長史魯國顏
《祀三公山碑》刊刻于東漢元初四年(117年)。據碑文記載,隴西馮君到元氏縣就職時,遇到該地連遭羌人的騷擾和蝗早之災。后祈祀三公山,結果甘露屢降,連年豐收。于是長史魯國顏
結體上(shang),《祀三公山(shan)碑(bei)》寓巧于拙(zhuo)、似(si)正還斜、疏密(mi)(mi)有致、松緊得宜、平中有險、險而(er)不驚、向背(bei)得體、避(bi)讓有矩,形成強烈的對比關系,自由與縱橫觀(guan)照,虛實與疏密(mi)(mi)換置,打破(po)了篆隸(li)結字慣常的對稱和均衡。
用(yong)(yong)筆(bi)(bi)(bi)上,《祀(si)三公山碑》是(shi)由篆(zhuan)(zhuan)入隸之(zhi)作(zuo),字(zi)(zi)(zi)(zi)體非(fei)篆(zhuan)(zhuan)非(fei)隸,蓋(gai)兼兩體,以(yi)隸勢(shi)(shi)作(zuo)篆(zhuan)(zhuan),以(yi)方(fang)筆(bi)(bi)(bi)寫篆(zhuan)(zhuan)書(shu),方(fang)圓(yuan)(yuan)兼備(bei),峻(jun)利茂密,開篆(zhuan)(zhuan)法用(yong)(yong)筆(bi)(bi)(bi)新(xin)境界(jie)。首先,其用(yong)(yong)筆(bi)(bi)(bi)橫(heng)平豎直,體勢(shi)(shi)開張(zhang)而(er)圓(yuan)(yuan)轉(zhuan),氣魄(po)雄強而(er)情趣,起筆(bi)(bi)(bi)方(fang)而(er)又(you)(you)重(zhong),轉(zhuan)筆(bi)(bi)(bi)處(chu)方(fang)折明顯、轉(zhuan)折峭拔(ba),收筆(bi)(bi)(bi)纖勁,尖筆(bi)(bi)(bi)出鋒,方(fang)圓(yuan)(yuan)兼用(yong)(yong)(如(ru)(ru):令(ling)、等、要、五、希),小(xiao)者(zhe)用(yong)(yong)圓(yuan)(yuan),大(da)者(zhe)用(yong)(yong)方(fang),在(zai)平直中(zhong)亦有(you)少數屈(qu)(qu)曲(qu)的(de)(de)(de)(de)筆(bi)(bi)(bi)畫,筆(bi)(bi)(bi)力極(ji)為(wei)雄健(jian),給(gei)人一(yi)種寬博的(de)(de)(de)(de)感覺,字(zi)(zi)(zi)(zi)勢(shi)(shi)洞(dong)達、格局宏大(da),融合(he)了瓦(wa)當文字(zi)(zi)(zi)(zi)與漢印(yin)文字(zi)(zi)(zi)(zi)的(de)(de)(de)(de)裝(zhuang)飾之(zhi)美(mei),展現出一(yi)種生澀峭厲的(de)(de)(de)(de)篆(zhuan)(zhuan)書(shu)體例。其次(ci),由于行距(ju)相等而(er)字(zi)(zi)(zi)(zi)距(ju)不等,部首參差組合(he)變化(hua),甚(shen)至出人意料地夸大(da)某一(yi)個局部(如(ru)(ru):以(yi)、氏(shi)、公、夾、年),使許(xu)多字(zi)(zi)(zi)(zi)展現出一(yi)種拙笨的(de)(de)(de)(de)動態美(mei)。再次(ci),行筆(bi)(bi)(bi)中(zhong)字(zi)(zi)(zi)(zi)形(xing)雖方(fang)整,但收筆(bi)(bi)(bi)處(chu)時(shi)有(you)左右開合(he),造成橫(heng)向(xiang)開張(zhang)之(zhi)勢(shi)(shi),又(you)(you)通過對弧形(xing)圓(yuan)(yuan)線的(de)(de)(de)(de)巧妙(miao)運(yun)用(yong)(yong)(如(ru)(ru):神(shen)、紀(ji)、幽、堂(tang)、山),方(fang)中(zhong)顯圓(yuan)(yuan),圓(yuan)(yuan)中(zhong)寓方(fang),橫(heng)畫末(mo)尾時(shi)有(you)明顯的(de)(de)(de)(de)波挑捺腳(jiao),許(xu)多字(zi)(zi)(zi)(zi)筆(bi)(bi)(bi)畫的(de)(de)(de)(de)末(mo)端有(you)向(xiang)外彎屈(qu)(qu)的(de)(de)(de)(de)形(xing)貌(如(ru)(ru):焉(yan)、寧、道),給(gei)方(fang)整寬博的(de)(de)(de)(de)結(jie)字(zi)(zi)(zi)(zi)帶來了動勢(shi)(shi),古樸渾(hun)穆中(zhong)顯出靈巧和(he)生機。
章(zhang)(zhang)法(fa)(fa)上,《祀三公山碑》不(bu)圃(pu)陳(chen)規,章(zhang)(zhang)法(fa)(fa)獨特。其章(zhang)(zhang)法(fa)(fa)雖產生(sheng)(sheng)于篆書(shu)和隸書(shu)十(shi)分成(cheng)熟的(de)(de)年代,但不(bu)固(gu)陳(chen)規,未入流俗,大膽嘗試、極富新意的(de)(de)筆法(fa)(fa)與(yu)字(zi)(zi)法(fa)(fa),虛實相(xiang)生(sheng)(sheng)、主次分明、黑白適(shi)宜、縱(zong)橫交(jiao)織,一(yi)任自然。全文十(shi)行(xing)(xing)(xing),每(mei)行(xing)(xing)(xing)十(shi)七(qi)至二十(shi)字(zi)(zi),行(xing)(xing)(xing)文款式(shi)有行(xing)(xing)(xing),橫無(wu)列,大小字(zi)(zi)參差錯(cuo)(cuo)落,直書(shu)而(er)下,錯(cuo)(cuo)落古勁,樸茂(mao)瑰偉不(bu)拘陳(chen)法(fa)(fa)而(er)又渾然成(cheng)章(zhang)(zhang),蒼拙恣肆,純古遒厚,別開(kai)生(sheng)(sheng)面,仿佛《秦詔版(ban)》與(yu)《鄐君開(kai)通褒(bao)斜道摩崖》混血天成(cheng)。縱(zong)觀(guan)全碑,書(shu)寫者從(cong)(cong)不(bu)同(tong)的(de)(de)角度、不(bu)同(tong)的(de)(de)審美視角展(zhan)示了(le)一(yi)種完整與(yu)殘缺之間(jian)充滿著矛盾且辯(bian)證統一(yi)的(de)(de)美,從(cong)(cong)局部到整體(ti)、從(cong)(cong)單純到復(fu)雜,透露(lu)出深(shen)邃悠遠而(er)又古勁爛漫的(de)(de)崇高意境,構建了(le)宏大的(de)(de)節奏感、錯(cuo)(cuo)落感和空(kong)間(jian)感,增強了(le)全碑的(de)(de)視覺表現(xian)力(li)和藝術感染力(li)。
清代書法家(jia)翁方綱:①此刻(ke)雖是(shi)篆書,乃是(shi)由篆人隸(li)之漸(jian),減篆之縈折為隸(li)之徑直。(《兩(liang)漢金石記·卷(juan)十(shi)(shi)一·三公(gong)山(shan)(shan)碑》)②碑凡十(shi)(shi)行(xing),每(mei)行(xing)字數(shu)參(can)差不(bu)齊,字勢長短不(bu)一,錯落古勁,是(shi)兼篆之古隸(li)也。(《兩(liang)漢金石記·卷(juan)十(shi)(shi)一·三公(gong)山(shan)(shan)碑》)
清代文(wen)學家劉熙(xi)載:《祀三公山碑》,篆之變也(ye)。(《藝概(gai)·卷五·書概(gai)》)
清代書(shu)法家(jia)方朔:乍閱(yue)(yue)之下(xia)(xia)(xia)有似《石(shi)鼓文》,有似《泰山(shan)》《瑯琊臺石(shi)刻(ke)(ke)》,然結構有圓(yuan)亦(yi)有方,有長(chang)行下(xia)(xia)(xia)垂,亦(yi)有斜直(zhi)偏拂(fu)。細(xi)閱(yue)(yue)之下(xia)(xia)(xia),隸也,非篆(zhuan)也。亦(yi)非徒隸也,乃(nai)由篆(zhuan)而趨于(yu)隸之漸也。前之《地節(jie)買山(shan)石(shi)刻(ke)(ke)》《五鳳二年(nian)石(shi)刻(ke)(ke)》《開通(tong)(tong)褒(bao)斜道(dao)石(shi)刻(ke)(ke)》,后之《延光殘碑(bei)》《敦煌紀功碑(bei)》《武氏祠畫像題(ti)字》《李苞開通(tong)(tong)閣(ge)道(dao)題(ti)名(ming)》莫不(bu)各有其意,僅能(neng)作隸者,不(bu)能(neng)為此書(shu)也,僅能(neng)作篆(zhuan)者,亦(yi)不(bu)能(neng)為此書(shu)也,必得二體兼通(tong)(tong),乃(nai)能(neng)一(yi)家(jia)獨擅(shan)。(《枕經堂(tang)金(jin)石(shi)跋·卷二·漢元初三公山(shan)碑(bei)跋》)
近代書(shu)法(fa)藝術(shu)家楊守敬:碑(bei)首初(chu)字上一字不可辨,《兩漢(han)(han)金石(shi)記》定(ding)為(wei)(wei)元初(chu)四年,當從之(zhi)。非篆非隸,蓋兼而(er)二體而(er)為(wei)(wei)之(zhi)。至其(qi)純(chun)(chun)古(gu)遒厚,更不待言(yan)。鄧完白篆書(shu),多從此出。其(qi)鐫(juan)刻(ke)私印,則純(chun)(chun)效其(qi)體。(《激素飛清閣評(ping)碑(bei)記·卷一·漢(han)(han)·祀三(san)公(gong)山碑(bei)》)
近(jin)代書法家(jia)康有(you)為(wei):①若《趙王上壽》《泮池刻石(shi)》《墳壇刻石(shi)》,下逮《少室》《開母廟》《建初殘(can)碑(bei)(bei)》《三(san)公山(shan)(shan)》《是吾(wu)》,碑(bei)(bei)體皆方扁,筆益茂(mao)密。(《廣藝(yi)舟(zhou)雙(shuang)楫(ji)·卷(juan)(juan)(juan)二(er)(er)·體變(bian)第(di)(di)四(si)》)②若《三(san)公山(shan)(shan)碑(bei)(bei)》《是吾(wu)碑(bei)(bei)》,皆由篆變(bian)隸,篆多隸少者。(《廣藝(yi)舟(zhou)雙(shuang)楫(ji)·卷(juan)(juan)(juan)二(er)(er)·分(fen)(fen)變(bian)第(di)(di)五》)③若吳之(zhi)《谷(gu)朗碑(bei)(bei)》;晉(jin)之(zhi)《郛休碑(bei)(bei)》《枳楊府君碑(bei)(bei)》《爨寶子碑(bei)(bei)》;北魏之(zhi)《靈廟碑(bei)(bei)》《吊(diao)比干文》《鞠彥云志》《惠感》《鄭(zheng)長(chang)猷》《靈藏造像》,皆在隸楷之(zhi)間(jian)。與漢碑(bei)(bei)之(zhi)《是吾(wu)》《三(san)公山(shan)(shan)》《尊楗閣》《永光(guang)閣道刻石(shi)》在篆隸之(zhi)間(jian)者正同,皆轉變(bian)之(zhi)漸至可見也(ye)。(《廣藝(yi)舟(zhou)雙(shuang)楫(ji)·卷(juan)(juan)(juan)二(er)(er)·分(fen)(fen)變(bian)第(di)(di)五》)④諸碑(bei)(bei)中蒼(cang)古則《三(san)公山(shan)(shan)》。(《廣藝(yi)舟(zhou)雙(shuang)楫(ji)·卷(juan)(juan)(juan)二(er)(er)·說分(fen)(fen)第(di)(di)六(liu)》)⑤繆(mou)篆則有(you)《三(san)公山(shan)(shan)碑(bei)(bei)》《是吾(wu)》《戚(qi)伯著》之(zhi)瑰偉。(《廣藝(yi)舟(zhou)雙(shuang)楫(ji)·卷(juan)(juan)(juan)二(er)(er)·本漢第(di)(di)七(qi)》)⑥《三(san)公山(shan)(shan)》為(wei)西漢分(fen)(fen)書之(zhi)宗(zong),《裴岑(cen)》《郙閣》《天發神讖》輔之(zhi)。(《廣藝(yi)舟(zhou)雙(shuang)楫(ji)·卷(juan)(juan)(juan)十六(liu)·十六(liu)宗(zong)第(di)(di)十六(liu)》)
《祀三(san)公山(shan)碑(bei)》原(yuan)在(zai)河北元(yuan)(yuan)氏(shi)(shi)縣西(xi)北封龍(long)山(shan)下的三(san)公神廟內。元(yuan)(yuan)代,乃賢(xian)曾(ceng)訪得。清代乾隆(long)三(san)十(shi)九(jiu)年(nian)(1774年(nian)),元(yuan)(yuan)氏(shi)(shi)縣縣令王治岐在(zai)縣城外重(zhong)新訪得。清代咸豐年(nian)間(jian)(1851年(nian)-1861年(nian)),移(yi)于文清書院(今元(yuan)(yuan)氏(shi)(shi)縣第二中學)。1972年(nian),與(yu)《白石神君碑(bei)》同時埋(mai)于正定(ding)隆(long)興寺內。1989年(nian),元(yuan)(yuan)氏(shi)(shi)縣旅游局和文物(wu)保(bao)管所共同掘(jue)得,重(zhong)新移(yi)置(zhi)于封龍(long)山(shan)上(shang),并(bing)蓋了(le)漢碑(bei)亭加以保(bao)護。