《自敘(xu)帖》是唐代書(shu)法家懷素于唐大歷十(shi)(shi)一(yi)年(nian)或十(shi)(shi)二年(nian)(776或777年(nian))創作的草書(shu)書(shu)法作品,為紙(zhi)本墨跡卷。現(xian)收藏于臺北故(gu)宮博物(wu)院(yuan)。
《自敘帖》為(wei)懷(huai)素自述其生平大略(lve),兼錄顏真卿、張謂(wei)、戴叔倫等人對(dui)其的贈詩成文(wen)。通(tong)篇為(wei)狂(kuang)草(cao),筆筆中(zhong)鋒,如錐劃(hua)沙盤,縱橫斜直,無往不收;全(quan)卷強調連綿草(cao)勢,運筆上下翻轉,忽左(zuo)忽右,起(qi)伏擺蕩(dang),有疾有速,有輕有重,通(tong)幅于規(gui)矩法度中(zhong),奇(qi)蹤變化,神采動蕩(dang),實為(wei)草(cao)書藝術的極致表現。
《自敘帖》自唐(tang)末(mo)五代以(yi)來一直是(shi)草(cao)書領域的(de)(de)熱(re)門法(fa)帖,在中國(guo)草(cao)書史上承前啟后,在書法(fa)藝術領域影響(xiang)深遠。它是(shi)懷素流傳(chuan)下(xia)來篇幅最長的(de)(de)作品,人稱“天(tian)下(xia)第一草(cao)書”。
懷(huai)素家(jia)長(chang)(chang)沙,幼而(er)事佛(fo),經(jing)禪之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)暇,頗好(hao)筆(bi)(bi)翰。然(ran)恨(hen)未能遠覩前人(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)奇(qi)(qi)跡,所見甚淺。遂擔笈杖錫,西游(you)上國,謁見當代名(ming)公(gong)(gong)。錯綜其(qi)事。遺編絕(jue)簡,往往遇之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。豁(huo)然(ran)心(xin)(xin)胸,略(lve)無(wu)疑(yi)滯,魚(yu)箋絹素,多(duo)所塵(chen)點,士大(da)夫(fu)不以(yi)(yi)為(wei)怪焉(yan)。顏刑(xing)部(bu)(bu),書(shu)家(jia)者流(liu),精(jing)(jing)極筆(bi)(bi)法,水鏡之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)辨,許在末行(xing)。又(you)(you)以(yi)(yi)尚書(shu)司勛郎盧(lu)象、小宗伯張(zhang)(zhang)正言(yan)(yan),曾為(wei)歌詩,故(gu)敘之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)曰:“開士懷(huai)素,僧(seng)中(zhong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)英(ying),氣概通疏,性(xing)靈豁(huo)暢,精(jing)(jing)心(xin)(xin)草圣。積有(you)(you)歲時,江嶺之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間,其(qi)名(ming)大(da)著。故(gu)吏(li)部(bu)(bu)侍(shi)郎韋公(gong)(gong)陟,覩其(qi)筆(bi)(bi)力(li)。勖以(yi)(yi)有(you)(you)成(cheng)。今(jin)禮部(bu)(bu)侍(shi)郎張(zhang)(zhang)公(gong)(gong)謂賞其(qi)不羈,引以(yi)(yi)游(you)處。兼好(hao)事者,同作(zuo)歌以(yi)(yi)贊(zan)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),動盈卷軸。夫(fu)草稿之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)作(zuo),起於漢代,杜度、崔瑗,始以(yi)(yi)妙聞。迨乎(hu)伯英(ying),尤擅其(qi)美。羲獻茲降,虞陸相承(cheng),口(kou)訣手(shou)授。以(yi)(yi)至于吳(wu)郡張(zhang)(zhang)旭長(chang)(chang)史,雖姿(zi)性(xing)顛逸,超絕(jue)古(gu)今(jin),而(er)模(模字誤衍(yan))楷精(jing)(jing)法(法精(jing)(jing)二字誤倒(dao))詳(xiang),特(te)為(wei)真正。真卿(qing)早歲,常(chang)接游(you)居(ju),屢蒙激昂,教(jiao)以(yi)(yi);筆(bi)(bi)法,資質劣(lie)弱(ruo),又(you)(you)嬰物(wu)務,不能懇(ken)習(xi),迄(qi)以(yi)(yi)無(wu)成(cheng)。追(zhui)思一(yi)言(yan)(yan),何可復得。忽見師(shi)作(zuo),縱橫(heng)不群,迅疾駭人(ren)。若還舊觀,向使(shi)師(shi)得親(qin)承(cheng)善(shan)誘,函挹規模,則(ze)(ze)入(ru)(ru)室之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)賓,舍子奚(xi)適。嗟嘆不足(zu),聊書(shu)此,以(yi)(yi)冠諸篇首。”其(qi)後(hou)(hou)繼(ji)作(zuo)不絕(jue),溢乎(hu)箱篋(qie)。其(qi)述形似,則(ze)(ze)有(you)(you)張(zhang)(zhang)禮部(bu)(bu)云(yun)(yun)(yun):“奔蛇(she)走虺(hui)勢入(ru)(ru)座,驟(zou)雨旋(xuan)風聲(sheng)滿(man)堂。”盧(lu)員(yuan)外云(yun)(yun)(yun):“初疑(yi)輕煙澹古(gu)松,又(you)(you)似山(shan)開萬(wan)仞(ren)峰。”王永(yong)州邕曰:“寒猿(yuan)飲水撼枯藤,壯(zhuang)士拔山(shan)伸勁鐵。”朱處士遙云(yun)(yun)(yun):“筆(bi)(bi)下唯看激電(dian)流(liu),字成(cheng)只畏(wei)(wei)盤龍(long)走。”敘機格,則(ze)(ze)有(you)(you)李(li)御(yu)史舟云(yun)(yun)(yun):“昔(xi)張(zhang)(zhang)旭之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)作(zuo)也,時人(ren)謂之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)張(zhang)(zhang)顛,今(jin)懷(huai)素之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)為(wei)也,余實(shi)謂之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)狂(kuang)僧(seng)。以(yi)(yi)狂(kuang)繼(ji)顛,誰曰不可。”張(zhang)(zhang)公(gong)(gong)又(you)(you)云(yun)(yun)(yun):“稽山(shan)賀老總(zong)知名(ming),吳(wu)郡張(zhang)(zhang)顛曾不面。”許御(yu)史瑝云(yun)(yun)(yun):“志在新奇(qi)(qi)無(wu)定則(ze)(ze),古(gu)瘦漓驪半(ban)無(wu)墨,醉來(lai)信手(shou)兩三(san)行(xing),醒後(hou)(hou)卻書(shu)書(shu)不得。”戴御(yu)史叔倫云(yun)(yun)(yun):“心(xin)(xin)手(shou)相師(shi)勢轉(zhuan)奇(qi)(qi),詭形怪狀翻合宜。人(ren)人(ren)欲問此中(zhong)妙,懷(huai)素自(zi)言(yan)(yan)初不知。”語疾速,則(ze)(ze)有(you)(you)竇御(yu)史冀云(yun)(yun)(yun):“粉壁長(chang)(chang)廊數十間,興(xing)來(lai)小豁(huo)胸中(zhong)氣。忽然(ran)絕(jue)叫三(san)五聲(sheng),滿(man)壁縱橫(heng)千萬(wan)字。”戴公(gong)(gong)又(you)(you)云(yun)(yun)(yun):“馳毫驟(zou)墨列奔駟,滿(man)座失聲(sheng)看不及。”目愚劣(lie),則(ze)(ze)有(you)(you)從父(fu)司勛員(yuan)外郎吳(wu)興(xing)錢起詩云(yun)(yun)(yun):“遠錫無(wu)前侶,孤云(yun)(yun)(yun)寄太虛(xu)。狂(kuang)來(lai)輕世界(jie),醉里(li)得真如。”皆(jie)辭旨激切,理識玄奧,固非虛(xu)蕩(dang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)所敢當,徒(tu)增(zeng)愧(kui)畏(wei)(wei)耳。時大(da)歷丁已冬十月廿(nian)有(you)(you)八日。
帖前有明李東陽篆書(shu)引(yin)首“藏真自序”四字(zi),后有南唐升元四年(940年)邵周等(deng)(deng)重裝(zhuang)題記。鈐有“建業(ye)文(wen)房之(zhi)(zhi)(zhi)印(yin)”、“佩六相(xiang)印(yin)之(zhi)(zhi)(zhi)裔”、“四代相(xiang)印(yin)”、“許國后裔”、“武鄉(xiang)之(zhi)(zhi)(zhi)印(yin)”、“趙氏藏書(shu)”、“秋(qiu)壑圖書(shu)”、“項元汴印(yin)”、“安(an)岐之(zhi)(zhi)(zhi)印(yin)”、“乾隆”、“宣統鑒(jian)賞”等(deng)(deng)鑒(jian)藏印(yin)。另有宋蘇轍、蔣璨(can),明吳寬、李東陽,文(wen)征(zheng)明、清高士奇(qi)、安(an)岐等(deng)(deng)題拔,其內容有如:
明文征明跋(ba)曰:“如散僧人(ren)圣,狂怪處無一(yi)點不合軌范。”
清安岐跋曰(yue):“墨氣(qi)紙色精(jing)彩動人,其中縱橫變(bian)化發于毫端,奧妙絕(jue)倫有不可形容之勢。”
懷(huai)(huai)素大約在三十(shi)二歲時,步行走出(chu)湖南(nan)赴長(chang)(chang)安,去拜謁名師(shi),尋求(qiu)進(jin)一(yi)(yi)步的發展(zhan)。到(dao)長(chang)(chang)安后看到(dao)不少難得一(yi)(yi)見的“遺篇絕(jue)簡(jian)”,也結(jie)交了許多文人(ren)(ren)墨客和達(da)官(guan)貴人(ren)(ren)。由于他(ta)個性灑(sa)脫,草書絕(jue)妙,受(shou)到(dao)許多書家(jia)、詩(shi)人(ren)(ren)及名流公卿(qing)的激(ji)賞,得到(dao)了一(yi)(yi)連串的頌揚詩(shi)文,足可編成一(yi)(yi)部(bu)專輯。懷(huai)(huai)素在長(chang)(chang)安住(zhu)了大約五年,約在唐大歷七(qi)年(公元772年)十(shi)月離長(chang)(chang)安回家(jia)鄉(xiang)零陵(ling),途經洛陽。他(ta)最仰慕的狂草大師(shi)張(zhang)旭(xu)多年在洛陽活動,雖早(zao)已(yi)去世,懷(huai)(huai)素仍特意造訪洛陽以追思前賢。未曾料到(dao)在洛陽恰巧遇(yu)到(dao)張(zhang)旭(xu)弟(di)子(zi)、書法家(jia)顏(yan)真卿(qing)。顏(yan)當時路經洛陽辦理私(si)事。他(ta)篤信佛教,好與僧人(ren)(ren)交往,且懷(huai)(huai)素又是他(ta)同學鄔彤的弟(di)子(zi),因此對(dui)懷(huai)(huai)素很是器重。見懷(huai)(huai)素狂草可與先師(shi)張(zhang)旭(xu)比美,更是感嘆(tan)不已(yi),遂應懷(huai)(huai)素之請,為《懷(huai)(huai)素上(shang)人(ren)(ren)草書歌集》作序。在此歌集的基礎上(shang),懷(huai)(huai)素于唐大歷十(shi)一(yi)(yi)年或十(shi)二年(776或777年),寫成了一(yi)(yi)卷《自敘(xu)帖》。
懷素(725~785年(nian)),字藏真(zhen),俗姓錢,永州零(ling)陵(ling)(今(jin)湖南(nan)零(ling)陵(ling))人。自幼出(chu)家,經(jing)禪之(zhi)余,從事(shi)藝(yi)文,尤好草書(shu)。好飲酒,及其酒酣興發(fa),寺壁(bi)屏幛、衣裳器具,靡(mi)不書(shu)之(zhi),時(shi)人謂之(zhi)“醉(zui)僧”。自言(yan)得(de)草書(shu)三昧,有“狂僧”之(zhi)稱(cheng)。懷素書(shu)法初學歐陽詢,后師(shi)從鄔(wu)彤(tong)(懷素姨表兄弟)學草書(shu)。鄔(wu)彤(tong)是張(zhang)旭(xu)的學生,乃(nai)告(gao)以筆法。762年(nian)(寶應初年(nian))自零(ling)陵(ling)出(chu)游,歷(li)衡陽,走廣州,客(ke)居潭(tan)州,然后經(jing)岳州,進(jin)入長安。772年(nian),懷素回鄉(xiang),途(tu)經(jing)洛陽,適(shi)逢顏真(zhen)卿,曾趨謁拜訪(fang),僧儒論書(shu),遂為(wei)書(shu)壇盛事(shi)。唐代名(ming)士如(ru)李白、盧象(xiang)、戴叔倫、錢起(qi)等人,皆有歌行(xing)稱(cheng)頌之(zhi)。
懷素以狂(kuang)(kuang)草(cao)著稱(cheng)(cheng)于(yu)世(shi),與張(zhang)(zhang)旭齊名,人稱(cheng)(cheng)“顛張(zhang)(zhang)狂(kuang)(kuang)素”。傳(chuan)世(shi)墨跡有《論書(shu)帖(tie)》、《自敘(xu)帖(tie)》、《小草(cao)千字文(wen)》紙(zhi)本、《苦筍帖(tie)》等帖(tie)。
在狂(kuang)(kuang)草書體中(zhong),一筆(bi)(bi)書特(te)征(zheng)(zheng)最為(wei)明(ming)顯(xian),在點(dian)(dian)(dian)(dian)畫處理中(zhong)也(ye)就以線(xian)條的(de)(de)(de)變化為(wei)主,跳蕩的(de)(de)(de)筆(bi)(bi)法、提按的(de)(de)(de)用筆(bi)(bi)成為(wei)常(chang)態。點(dian)(dian)(dian)(dian)在狂(kuang)(kuang)草書體中(zhong)運用廣泛,點(dian)(dian)(dian)(dian)的(de)(de)(de)方(fang)向、位置影響著(zhu)字(zi)體的(de)(de)(de)姿態、章法和書體的(de)(de)(de)風格特(te)征(zheng)(zheng)。《自敘帖》中(zhong)“不(bu)”字(zi)出現的(de)(de)(de)頻率(lv)很高(gao),基本上(shang)由四(si)個點(dian)(dian)(dian)(dian)構成,也(ye)有橫豎連筆(bi)(bi)書寫或者后兩點(dian)(dian)(dian)(dian)連筆(bi)(bi)書寫的(de)(de)(de),不(bu)管怎樣(yang)的(de)(de)(de)書寫方(fang)式,點(dian)(dian)(dian)(dian)畫的(de)(de)(de)姿態均各不(bu)相(xiang)同,大(da)(da)小、曲直、粗細(xi)、牽絲映帶以及點(dian)(dian)(dian)(dian)畫的(de)(de)(de)行筆(bi)(bi)軌(gui)跡(ji)均呈現出不(bu)同的(de)(de)(de)姿態。相(xiang)似的(de)(de)(de)筆(bi)(bi)畫如“之”字(zi)的(de)(de)(de)首點(dian)(dian)(dian)(dian)和剩余的(de)(de)(de)曲折筆(bi)(bi)畫的(de)(de)(de)長短、大(da)(da)小、彎曲弧度(du)及連筆(bi)(bi)轉折的(de)(de)(de)方(fang)向角度(du)等;三點(dian)(dian)(dian)(dian)水寫法的(de)(de)(de)大(da)(da)小、輕重、彎曲弧度(du)等也(ye)體現著(zhu)明(ming)顯(xian)的(de)(de)(de)變化。
書法的(de)結(jie)體(ti)(ti)取勢(shi)(shi)主要是針(zhen)對漢字(zi)(zi)(zi)結(jie)構的(de)把握和字(zi)(zi)(zi)形處理(li)(li)方(fang)(fang)面,結(jie)體(ti)(ti)偏重(zhong)于漢字(zi)(zi)(zi)內部(bu)(bu)的(de)結(jie)構部(bu)(bu)件及其比例大小(xiao)的(de)處理(li)(li),取勢(shi)(shi)更加觀(guan)照字(zi)(zi)(zi)體(ti)(ti)的(de)外部(bu)(bu)形態(tai)特征。而《自(zi)敘帖》在結(jie)構上處理(li)(li)字(zi)(zi)(zi)時部(bu)(bu)件較為(wei)靈活,長短大小(xiao)、穿插(cha)錯落一任自(zi)然(ran);字(zi)(zi)(zi)內、字(zi)(zi)(zi)間(jian)(jian)姿態(tai)萬千,字(zi)(zi)(zi)的(de)重(zhong)心(xin)、松緊、外觀(guan)空間(jian)(jian)與字(zi)(zi)(zi)內空間(jian)(jian)處理(li)(li)以圓為(wei)主,間(jian)(jian)用方(fang)(fang)、尖(jian)、多角等不(bu)規則(ze)空間(jian)(jian)布(bu)局和分割,在結(jie)體(ti)(ti)取勢(shi)(shi)方(fang)(fang)面仍然(ran)靈活多變(bian)。
在(zai)《自敘(xu)帖》中(zhong),線(xian)條(tiao)多呈現圓(yuan)轉(zhuan)為主光滑(hua)流(liu)暢(chang)的(de)(de)特(te)(te)征,在(zai)用(yong)筆(bi)上(shang)以平動(dong)提按為主。在(zai)用(yong)筆(bi)特(te)(te)征上(shang)具有篆(zhuan)書線(xian)條(tiao)特(te)(te)征,這既是(shi)中(zhong)鋒(feng)用(yong)筆(bi)要求,也與(yu)唐代篆(zhuan)書發展(zhan)所追求的(de)(de)線(xian)條(tiao)特(te)(te)征相關。在(zai)《自敘(xu)帖》中(zhong)常見的(de)(de)是(shi)筆(bi)鋒(feng)靈活,四面(mian)出鋒(feng)或者八面(mian)出鋒(feng)的(de)(de)用(yong)筆(bi)特(te)(te)征。但在(zai)行筆(bi)中(zhong)提按筆(bi)法(fa)充分,順勢或者逆勢的(de)(de)弧(hu)線(xian)、圓(yuan)圈較(jiao)多,轉(zhuan)換(huan)(huan)運(yun)筆(bi)方向使用(yong)圓(yuan)滑(hua)的(de)(de)運(yun)筆(bi)方式,折角較(jiao)小(xiao)線(xian)條(tiao)、牽絲映帶處轉(zhuan)換(huan)(huan)筆(bi)鋒(feng)的(de)(de)方式也轉(zhuan)折并用(yong),整體上(shang)呈現出圓(yuan)潤姿態(tai)。
《自敘帖》在(zai)(zai)字(zi)組處(chu)理上以(yi)穩(wen)重(zhong)為(wei)主,而(er)穩(wen)重(zhong)特征(zheng)的(de)(de)(de)(de)(de)取(qu)得(de)是(shi)靠漢(han)字(zi)部件的(de)(de)(de)(de)(de)變(bian)(bian)化(hua)和(he)(he)平衡取(qu)得(de)的(de)(de)(de)(de)(de)。每(mei)個漢(han)字(zi)端(duan)端(duan)正正,漢(han)字(zi)中心呈現均(jun)衡直(zhi)線(xian)(xian)(xian)只(zhi)出現在(zai)(zai)開(kai)頭部分七八行(xing),后面的(de)(de)(de)(de)(de)字(zi)群處(chu)理很少(shao)如(ru)此,即使字(zi)跡端(duan)莊,其(qi)(qi)中心線(xian)(xian)(xian)的(de)(de)(de)(de)(de)連接(jie)(jie)(jie)(jie)也并(bing)不在(zai)(zai)一(yi)直(zhi)線(xian)(xian)(xian)上。每(mei)一(yi)行(xing)漢(han)字(zi)作為(wei)一(yi)個單位,其(qi)(qi)中心軸線(xian)(xian)(xian)的(de)(de)(de)(de)(de)連接(jie)(jie)(jie)(jie)在(zai)(zai)該(gai)帖中既有折線(xian)(xian)(xian)又有曲(qu)(qu)線(xian)(xian)(xian)。連接(jie)(jie)(jie)(jie)線(xian)(xian)(xian)為(wei)折線(xian)(xian)(xian)的(de)(de)(de)(de)(de)一(yi)并(bing)配合著筆跡輕重(zhong)的(de)(de)(de)(de)(de)變(bian)(bian)化(hua),其(qi)(qi)變(bian)(bian)化(hua)感和(he)(he)跳動(dong)感增(zeng)強;連接(jie)(jie)(jie)(jie)線(xian)(xian)(xian)呈現曲(qu)(qu)線(xian)(xian)(xian)的(de)(de)(de)(de)(de)則(ze)大多(duo)為(wei)不規則(ze)曲(qu)(qu)線(xian)(xian)(xian),往(wang)往(wang)彎曲(qu)(qu)幅度大小、方(fang)(fang)向(xiang)均(jun)有變(bian)(bian)化(hua),但(dan)在(zai)(zai)用墨、調整筆鋒方(fang)(fang)面次數較(jiao)少(shao),這與(yu)草(cao)書(shu)抒情性直(zhi)接(jie)(jie)(jie)(jie)相(xiang)關。
另外《自敘帖》中(zhong)行(xing)距基(ji)本(ben)一致,其間(jian)也(ye)有穿(chuan)插甚至少量漢字筆畫(hua)的交叉覆蓋,但這畢竟是少數,在整體風格圓潤、筆跡細勁為主增加了變化和(he)靈動之勢(shi)。
《自(zi)敘(xu)帖(tie)》在墨法上多(duo)用(yong)渴(ke)筆。如第11行的(de)(de)“心(xin)胸(xiong)略”三字,第35行的(de)(de)“夫(fu)草”等字。應當說(shuo)明的(de)(de)是,渴(ke)筆并非虛筆病筆,甚或輕(qing)筆。恰恰相反(fan),懷素的(de)(de)渴(ke)筆正是他(ta)在書(shu)寫(xie)過程中,一(yi)氣呵成來不及蘸墨幾個(ge)字連書(shu)所(suo)致。在這里(li),墨淡處(chu)不但沒(mei)有(you)力弱之感(gan),反(fan)覺更(geng)(geng)加蒼勁,更(geng)(geng)能(neng)顯(xian)現(xian)墨跡(ji)的(de)(de)真實與巧妙。
此帖是(shi)狂草(cao),故運筆(bi)極(ji)快。頗耐玩(wan)味的(de)(de)是(shi),帖中之字疾(ji)中有緩(huan)、緩(huan)后愈疾(ji)、此起彼伏、變(bian)化(hua)無(wu)窮。如第(di)10行(xing)的(de)(de)“往往遇之”四字,呈(cheng)斷(duan)開(kai)之勢,書(shu)寫(xie)緩(huan)慢;但第(di)11行(xing)便(bian)是(shi)通行(xing)連筆(bi)疾(ji)書(shu)。再如第(di)97行(xing)的(de)(de)“中好懷素自(zi)言(yan)初(chu)”七(qi)字,書(shu)寫(xie)速度明顯變(bian)慢;但從第(di)98行(xing)往后突然筆(bi)速加(jia)快,就像下雨時忽然狂風大作一樣(yang)。這種(zhong)情(qing)況,幾乎每(mei)頁都有。
古人論書,主張形(xing)神(shen)兼(jian)備(bei),而(er)尤重神(shen)采。神(shen)采,即《書譜》中(zhong)(zhong)所(suo)說的(de)(de)“情(qing)性”,又稱(cheng)之為“寫(xie)意(yi)(yi)(yi)”(或“用(yong)意(yi)(yi)(yi)”)。而(er)《自(zi)敘(xu)帖(tie)》的(de)(de)最大特(te)(te)色,就是它的(de)(de)寫(xie)意(yi)(yi)(yi)性發揮到(dao)了(le)最大,以至(zhi)(zhi)(zhi)到(dao)了(le)至(zhi)(zhi)(zhi)高(gao)至(zhi)(zhi)(zhi)純至(zhi)(zhi)(zhi)善(shan)至(zhi)(zhi)(zhi)美的(de)(de)境界。特(te)(te)別(bie)是后半段,簡直到(dao)了(le)一種無(wu)所(suo)遮掩的(de)(de)醉(zui)(zui)(zui)狂狀態中(zhong)(zhong)。正如(ru)帖(tie)中(zhong)(zhong)所(suo)述:“狂來輕(qing)世界,醉(zui)(zui)(zui)里得真如(ru)。”懷(huai)(huai)素善(shan)于(yu)乘酒興作書,仔細尋(xun)味,此帖(tie)每(mei)字(zi)(zi)(zi)每(mei)畫無(wu)不(bu)傾注著(zhu)此等意(yi)(yi)(yi)境。特(te)(te)別(bie)是那些(xie)疾速書寫(xie)的(de)(de)大字(zi)(zi)(zi),如(ru)“張顛”、“戴”、“醉(zui)(zui)(zui)來”、“狂來”等。作者揮毫時當已不(bu)覺得世界的(de)(de)存在(zai),而(er)是只(zhi)有自(zi)身——自(zi)己的(de)(de)意(yi)(yi)(yi)愿、自(zi)己的(de)(de)志向(xiang)。在(zai)《自(zi)敘(xu)帖(tie)》中(zhong)(zhong),懷(huai)(huai)素之筆(bi)下,已達到(dao)“我(wo)手寫(xie)我(wo)心(xin),我(wo)筆(bi)抒我(wo)情(qing);我(wo)即字(zi)(zi)(zi),字(zi)(zi)(zi)即我(wo);人與字(zi)(zi)(zi)一體,書與意(yi)(yi)(yi)一態”之意(yi)(yi)(yi)境。這也即是懷(huai)(huai)素的(de)(de)“醉(zui)(zui)(zui)”——非“酒醉(zui)(zui)(zui)”而(er)是“心(xin)醉(zui)(zui)(zui)”、“意(yi)(yi)(yi)醉(zui)(zui)(zui)”、“情(qing)醉(zui)(zui)(zui)”。
北宋文(wen)學(xue)家(jia)、書法家(jia)蘇軾:“如后(hou)人(ren)操舟,初無意(yi)于濟否,是(shi)以覆起萬變而舉(ju)止自若。《自敘帖》蓋無毫發遺恨。”
北宋書法家米芾《海(hai)岳書評》:“如(ru)壯士拔劍(jian),神采動人;而回(hui)旋(xuan)進退,莫不中節。”
中國(guo)書(shu)法家協會副主(zhu)席陳振濂《中國(guo)書(shu)畫篆刻品鑒》:“如(ru)狂風(feng)驟雨,如(ru)閃電雷鳴;溶天地萬物(wu)之(zhi)(zhi)態(tai),合宇宙陰陽(yang)之(zhi)(zhi)道;精(jing)彩頻出(chu),高潮疊起,這(zhe)不可捉(zhuo)摸(mo)的(de)線(xian)的(de)精(jing)靈,溶化在《自敘帖(tie)》的(de)黑白(bai)之(zhi)(zhi)間,呼之(zhi)(zhi)欲出(chu),騰空欲飛(fei)。”
當代書法(fa)家劉正成:“我(wo)讀(du)《自(zi)敘帖》二十年,初則驚奇莫名(ming),嘆(tan)為觀止(zhi);繼而又覺簡單粗糙,點(dian)畫無(wu)形,有失雅麗;再之,便(bian)覺浩浩茫茫,神(shen)秘莫測,筆意(yi)縱橫,氣勢(shi)恢(hui)弘,境(jing)界升騰,不(bu)知(zhi)其(qi)所止(zhi),不(bu)可望其(qi)項(xiang)背。”
當代藝術家(jia)王(wang)景芬:“如果(guo)我們細(xi)致觀賞(shang)全(quan)篇時,書(shu)法形象是(shi)極為豐(feng)富的(de),而這(zhe)些豐(feng)富的(de)書(shu)法個體(ti)形象綴(zhui)成一(yi)篇,又行氣連(lian)貫(guan)、氣勢充(chong)沛、虛(xu)實(shi)變化(hua)、點畫錯(cuo)落,猶如一(yi)支(zhi)節(jie)奏鮮(xian)明的(de)狂想曲。而造(zao)成這(zhe)種種都(dou)是(shi)在迅疾的(de)連(lian)續運筆(bi)中產的(de),因而是(shi)無意操舟,下(xia)意識的(de)。”
當代書法家李(li)志敏:懷素的草書奔(ben)逸中(zhong)有(you)清秀之神,狂放中(zhong)有(you)淳穆之氣。
懷素至今(jin)有(you)兩件(jian)名震天下的作(zuo)(zuo)品(pin)流(liu)傳于世。一(yi)(yi)件(jian)作(zuo)(zuo)品(pin)是他40歲時候為自己寫(xie)(xie)的《自敘帖》,此(ci)作(zuo)(zuo)被譽為“天下第一(yi)(yi)草(cao)(cao)書(shu)”,在書(shu)法史上享有(you)盛譽;另外一(yi)(yi)件(jian)是懷素62歲寫(xie)(xie)的《小(xiao)草(cao)(cao)千字文(wen)》紙本真跡(ji),也就是被后世譽為“天下第一(yi)(yi)小(xiao)草(cao)(cao)”的“千金帖”。這兩件(jian)名作(zuo)(zuo)是收藏界(jie)的稀世之寶。
《自(zi)敘(xu)帖》在大草(cao)或狂(kuang)草(cao)領域達到了(le)自(zi)漢末(mo)魏晉以來的第(di)二個高峰,與張旭的狂(kuang)草(cao)作品(pin)共(gong)同(tong)構成了(le)唐代狂(kuang)草(cao)的制高點。
《自(zi)敘帖》是懷素流傳(chuan)下(xia)來篇幅(fu)最長(chang)的作(zuo)(zuo)品,是其(qi)晚(wan)年(nian)草書的代表作(zuo)(zuo),人稱“天下(xia)第一草書”。
懷(huai)素在《自(zi)敘帖》中,一變晉人(ren)草(cao)法,創造(zao)性地將篆書(shu)筆法融入狂草(cao),后(hou)人(ren)稱其為“草(cao)篆”,后(hou)世草(cao)書(shu)名家多(duo)有借鑒。
《自敘(xu)帖》是(shi)對(dui)尚法(fa)書(shu)風(feng)的(de)(de)徹(che)底否定。這種(zhong)否定正是(shi)書(shu)法(fa)藝術、書(shu)法(fa)觀(guan)念向高(gao)層(ceng)次發展(zhan)的(de)(de)必然(ran)結果(guo)。站在今天的(de)(de)歷史角度(du)來看,《自敘(xu)帖》所(suo)創(chuang)造(zao)(zao)的(de)(de)就(jiu)是(shi)今天所(suo)標榜(bang)的(de)(de)“現代精神”,一(yi)種(zhong)充滿個性創(chuang)造(zao)(zao)力(li)和藐(miao)視前人(ren)審(shen)美(mei)原則的(de)(de)人(ren)格力(li)量(liang)。
《自(zi)敘帖(tie)》自(zi)唐末五代(dai)以來一直(zhi)是草(cao)(cao)書(shu)(shu)領域的(de)熱(re)門法(fa)帖(tie),在中國草(cao)(cao)書(shu)(shu)史上承前啟(qi)后,在書(shu)(shu)法(fa)藝(yi)術領域影(ying)響(xiang)深遠。當今(jin)書(shu)(shu)法(fa)的(de)實(shi)用性(xing)早已退居次要(yao)地位,審美(mei)屬性(xing)反(fan)而(er)日益彰(zhang)顯(xian),以《自(zi)敘帖(tie)》為代(dai)表的(de)草(cao)(cao)書(shu)(shu)的(de)影(ying)響(xiang)將(jiang)更為有力。
《自(zi)敘帖》曾(ceng)經(jing)南唐(tang)內府、宋蘇舜欽、邵葉、呂(lv)辯,明(ming)徐謙齋、吳寬(kuan)、文徵明(ming)、項元汴,清徐玉峰、安岐、清內府等(deng)收(shou)藏。現收(shou)藏于臺(tai)灣臺(tai)北故宮博(bo)物院。
《自敘帖(tie)》首六行早損,為宋蘇舜欽補(bu)書。據曾行公(gong)題,舊(jiu)有米(mi)元章(zhang)、薛(xue)道(dao)祖及劉巨(ju)濟諸名家題識,已佚。
《自敘帖》在(zai)宋米芾(fei)《寶章(zhang)待訪錄》、黃伯思(si)《東觀余論(lun)》、清安岐《墨緣匯觀》等皆有著錄。
2011年11月,臺北故宮博物院(yuan)舉(ju)辦名(ming)為“精彩100國寶(bao)總動員”的特展,《自(zi)敘帖(tie)》為其中(zhong)展品(pin)之一。