《洞庭東山圖》是元代(dai)畫(hua)家趙孟頫創作(zuo)的一(yi)幅絹本設(she)色畫(hua),現藏于上(shang)海博物館(guan)。
圖繪太湖(hu)邊洞庭(ting)東山(shan)(shan)的秀(xiu)美(mei)之景。東山(shan)(shan)圓(yuan)渾清幽,湖(hu)面微(wei)波粼粼,輕舟(zhou)蕩漾,遠景峰巒(luan)迷(mi)蒙,近處小(xiao)丘雜樹,淡冶(ye)怡和,顧盼生(sheng)情。可以看出筆墨(mo)技法是從董源的規(gui)范中變化而來(lai)的,柔(rou)和的披(pi)麻皴和充滿節奏的點(dian)苔,表現(xian)出江南草木華滋的土山(shan)(shan)形貌;湖(hu)水(shui)則以細勁與含蓄的線條寫(xie)成(cheng),與東山(shan)(shan)連(lian)成(cheng)一(yi)片;設色采用明潔清雅的淺絳法。
此畫描寫洞(dong)(dong)庭東(dong)(dong)山(shan)(shan)的(de)景(jing)(jing)色(se)。洞(dong)(dong)庭山(shan)(shan)位于江(jiang)蘇吳縣(xian)西南(nan)太(tai)湖(hu)(hu)(hu)(hu)中,分(fen)東(dong)(dong)、西兩山(shan)(shan)。東(dong)(dong)山(shan)(shan)古名為(wei)胥母山(shan)(shan),又(you)名莫鰲山(shan)(shan),為(wei)伸出(chu)太(tai)湖(hu)(hu)(hu)(hu)之半島。圖描繪遠處(chu)的(de)東(dong)(dong)山(shan)(shan),峰(feng)巒疊嶂,但山(shan)(shan)勢不(bu)高,較(jiao)為(wei)圓渾(hun)平(ping)緩。山(shan)(shan)間樹(shu)木(mu)叢生(sheng),枝葉茂盛,一(yi)片郁(yu)郁(yu)蔥蔥的(de)江(jiang)南(nan)景(jing)(jing)色(se)。山(shan)(shan)徑蜿蜒曲折向上(shang),山(shan)(shan)腳下(xia)臨(lin)水(shui)(shui)邊的(de)平(ping)坡(po)上(shang),佇立著一(yi)位長者,正(zheng)在凝神(shen)地觀(guan)賞太(tai)湖(hu)(hu)(hu)(hu)一(yi)帶的(de)湖(hu)(hu)(hu)(hu)光(guang)山(shan)(shan)色(se),顯(xian)得十分(fen)悠閑自在。山(shan)(shan)后煙霧(wu)迷漾(yang),茫茫一(yi)片,遠處(chu)的(de)崗巒隱隱約約,或現或隱。寬闊湖(hu)(hu)(hu)(hu)面(mian)占據了畫面(mian)較(jiao)大部(bu)分(fen),湖(hu)(hu)(hu)(hu)水(shui)(shui)清澈(che),湖(hu)(hu)(hu)(hu)面(mian)微波粼粼,數只扁(bian)舟在湖(hu)(hu)(hu)(hu)水(shui)(shui)中穿梭(suo)不(bu)絕;近處(chu)為(wei)露出(chu)水(shui)(shui)面(mian)的(de)小丘,在沿湖(hu)(hu)(hu)(hu)的(de)坡(po)岸(an)上(shang)雜樹(shu)叢生(sheng),樹(shu)木(mu)的(de)倒影映入湖(hu)(hu)(hu)(hu)面(mian)。這些(xie)樹(shu)木(mu),既不(bu)多(duo)又(you)較(jiao)低矮,其作者意圖為(wei)使洞(dong)(dong)庭的(de)湖(hu)(hu)(hu)(hu)光(guang)山(shan)(shan)色(se)能夠充(chong)分(fen)地呈現出(chu)來。
《洞(dong)(dong)庭(ting)東(dong)山圖》圖上方有趙(zhao)孟頫題詞一首:“洞(dong)(dong)庭(ting)波兮山蜓橐,川(chuan)可濟(ji)兮不(bu)可以涉。木蘭(lan)為(wei)舟(zhou)兮桂為(wei)楫,渺余懷兮風一葉。子昂。”鈐“趙(zhao)氏子昂”朱文(wen)方印。
趙題左方為乾隆帝題詩:“三湘(xiang)七澤杏難分(fen),恍見微風落(luo)葉紛。誰識王孫多意緒,月明波冷吊湘(xiang)君。”鈐(qian)“乾隆鑒賞”白文(wen)圓印,“幾暇臨(lin)池”白文(wen)方印。
圖右下鈐清安(an)岐收藏印(yin):“安(an)氏儀周書畫(hua)之(zhi)印(yin)”白文(wen)長方印(yin)。
裱邊左(zuo)側董其(qi)昌題跋:“畫洞(dong)庭(ting)不當繁于(yu)樹木,乃以老(lao)木緣(yuan)岸,楂(zha)檗數株(zhu),居然搖落(luo)湖天(tian),寥闊之勢從(cong)此畫出。是子昂章法迥絕(jue)宋元(yuan)處,是構凌云(yun)臺手(shou)。董其(qi)昌。”
裱邊(bian)右側乾隆帝又題:“洞庭始波,木葉微脫,為千(qian)古(gu)寫(xie)景妙語。子昂胸吞云夢,著墨無多,而(er)湖光渺彌,傳神在氣(qi)韻間,直駐最然度營邱前矣。御識。”
《洞(dong)庭東山(shan)(shan)(shan)圖(tu)(tu)(tu)(tu)》中的(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)(shan)巒(luan)坡(po)石(shi)形態(tai)平(ping)緩,用綿長柔和的(de)(de)(de)(de)披麻皴勾皴,山(shan)(shan)(shan)頭、石(shi)隙、坡(po)腳布以(yi)疏密苔點,水(shui)(shui)(shui)面細勾網紋水(shui)(shui)(shui)波,這(zhe)些都取(qu)法(fa)于(yu)董巨(ju)(ju)(ju),筆(bi)墨深(shen)得(de)董巨(ju)(ju)(ju)婉和明(ming)潤(run)的(de)(de)(de)(de)要諦(di),然筆(bi)法(fa)較(jiao)(jiao)董源(yuan)為之疏簡,墨色較(jiao)(jiao)為干淡,在(zai)(zai)意境的(de)(de)(de)(de)構造上,將董巨(ju)(ju)(ju)的(de)(de)(de)(de)蒼(cang)郁(yu)滋潤(run)轉(zhuan)為蒼(cang)茫蕭散(san);在(zai)(zai)山(shan)(shan)(shan)巒(luan)微染(ran)石(shi)綠和赭石(shi),顯然非仿董源(yuan)的(de)(de)(de)(de)水(shui)(shui)(shui)墨畫(hua)法(fa),而是董的(de)(de)(de)(de)青(qing)綠山(shan)(shan)(shan)水(shui)(shui)(shui)法(fa),與(yu)他42歲時所畫(hua)《鵲華(hua)秋(qiu)色圖(tu)(tu)(tu)(tu)》的(de)(de)(de)(de)筆(bi)墨技法(fa)同(tong)一淵源(yuan)。趙(zhao)孟頫(fu)在(zai)(zai)43歲時曾畫(hua)過一幅《青(qing)綠山(shan)(shan)(shan)水(shui)(shui)(shui)大軸(zhou)》,與(yu)《洞(dong)庭東山(shan)(shan)(shan)圖(tu)(tu)(tu)(tu)》是同(tong)一格調。而到48歲創(chuang)作《水(shui)(shui)(shui)村(cun)圖(tu)(tu)(tu)(tu)》時,已是仿董源(yuan)的(de)(de)(de)(de)水(shui)(shui)(shui)墨法(fa),且筆(bi)法(fa)趨(qu)于(yu)簡潔疏放。可(ke)見趙(zhao)孟頫(fu)在(zai)(zai)42歲至(zhi)47歲休病家鄉(xiang)湖(hu)州期間,于(yu)董源(yuan)的(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)(shan)水(shui)(shui)(shui)潛心研習,先后創(chuang)作了多幅仿董巨(ju)(ju)(ju)的(de)(de)(de)(de)作品。《洞(dong)庭東山(shan)(shan)(shan)圖(tu)(tu)(tu)(tu)》的(de)(de)(de)(de)筆(bi)墨較(jiao)(jiao)《鵲華(hua)秋(qiu)色圖(tu)(tu)(tu)(tu)》為簡,較(jiao)(jiao)《水(shui)(shui)(shui)村(cun)圖(tu)(tu)(tu)(tu)》為繁,推斷其創(chuang)作時間可(ke)能(neng)在(zai)(zai)兩圖(tu)(tu)(tu)(tu)之間,即42歲至(zhi)47歲這(zhe)一時期。
《洞庭東(dong)(dong)山(shan)圖》是(shi)趙(zhao)孟(meng)頫所(suo)畫的洞庭東(dong)(dong)、西(xi)山(shan)對軸(zhou)里的一幅,《洞庭西(xi)山(shan)圖》不(bu)明下落。
此(ci)圖的(de)(de)(de)(de)布(bu)景以高峻的(de)(de)(de)(de)東(dong)山(shan)(shan)(shan)為(wei)主體,山(shan)(shan)(shan)上林木疏(shu)落,遠山(shan)(shan)(shan)隱(yin)現。近處平坡雜樹,中間(jian)湖面(mian)遼闊,湖左(zuo)一(yi)士人撐一(yi)葉小舟蕩(dang)漾(yang)。此(ci)圖的(de)(de)(de)(de)構圖既(ji)非(fei)重嶺疊嶂水(shui)深林密的(de)(de)(de)(de)北宋(song)(song)宏偉(wei)山(shan)(shan)(shan)水(shui)圖式,也(ye)非(fei)南宋(song)(song)近實遠虛的(de)(de)(de)(de)邊角(jiao)之(zhi)景,而是(shi)吸(xi)收了(le)董源的(de)(de)(de)(de)平遠布(bu)景法(fa)而加以改造,即減弱了(le)山(shan)(shan)(shan)巒的(de)(de)(de)(de)層疊之(zhi)勢,加寬(kuan)水(shui)面(mian),形成一(yi)水(shui)兩(liang)岸(an)的(de)(de)(de)(de)結構。這種構圖純然與他長(chang)期觀察太湖景色的(de)(de)(de)(de)真切感受有(you)關,是(shi)從(cong)實景中提(ti)煉出來的(de)(de)(de)(de)一(yi)種境界,表現出洞庭東(dong)山(shan)(shan)(shan)既(ji)雄(xiong)偉(wei)又寥廓的(de)(de)(de)(de)意境。
從(cong)此(ci)畫構圖來看,作者的意圖是(shi)想(xiang)寫它(ta)的真(zhen)實景象,把山(shan)巒的山(shan)峰(feng)安(an)置(zhi)在山(shan)的北部(bu),這與其該地的地理位置(zhi)完全相吻(wen)合。
東山圖之山石木葉,苔點(dian)均(jun)師董(dong)源(yuan)皴法(fa)(fa),以董(dong)源(yuan)披麻皴為(wei)主,兼(jian)用(yong)解(jie)索(suo),即(ji)山石皴法(fa)(fa),楂櫧的根枝葉點(dian),都是(shi)董(dong)源(yuan)家法(fa)(fa)。如山石勾勒(le)用(yong)披麻、解(jie)索(suo)淡(dan)皴,點(dian)以濃苔,再設(she)以青綠淡(dan)赭顏(yan)色,這都從(cong)董(dong)源(yuan)的規范(fan)中(zhong)變化(hua)而(er)來的。山石渲染(ran)較多,明暗(an)向背(bei)明顯(xian),則本(ben)于巨然。水中(zhong)波(bo)紋(wen)用(yong)細筆(bi)素描鱗狀浪紋(wen)。
中國歷史博物館研(yan)究員(yuan)鄭恩(en)淮:此畫用墨(mo)不(bu)多,用樸質的(de)線條(tiao)作(zuo)皴(cun),每筆(bi)線條(tiao)并不(bu)長,多用渾點(dian)與不(bu)少似(si)經意(yi)又(you)不(bu)經意(yi)的(de)小(xiao)點(dian)子(zi),參雜(za)干筆(bi)、破筆(bi)。畫山(shan)、畫坡岸山(shan)石,都(dou)(dou)不(bu)作(zuo)奇峭之筆(bi),畫中景(jing)物的(de)高低(di)暈淡深(shen)淺,蒼蒼茫茫,渾厚(hou)華滋,都(dou)(dou)極其自然,充分表現出江南潤(run)濕的(de)氣象和(he)山(shan)光水(shui)色的(de)情趣。
趙孟頫洞(dong)庭(ting)(ting)東(dong)山(shan)、西(xi)山(shan)二圖(tu),在元代和明(ming)前(qian)期(qi)的流傳情況不甚明(ming)了,但(dan)至明(ming)后(hou)期(qi)已(yi)歸入董(dong)其昌的藏篋中,董(dong)在《洞(dong)庭(ting)(ting)東(dong)山(shan)圖(tu)》的裱邊(bian)寫下了題跋,《洞(dong)庭(ting)(ting)西(xi)山(shan)圖(tu)》上有無董(dong)的題跋,因原作無存,已(yi)不得而知,此二圖(tu)并記(ji)入他《畫禪室隨筆》中。二圖(tu)后(hou)來(lai)(lai)又(you)流傳到王時(shi)敏(min)的手里,王時(shi)敏(min)在一部《仿(fang)古山(shan)水冊(ce)(ce)》中所畫“臨洞(dong)庭(ting)(ting)東(dong)山(shan)圖(tu)”的對題中寫道:“余舊藏唐宋元名畫巨冊(ce)(ce),中有趙文敏(min)東(dong)西(xi)洞(dong)庭(ting)(ting)圖(tu),故佳。數年前(qian)為好(hao)事者易去(qu),不可復見(jian),時(shi)時(shi)往來(lai)(lai)于懷,茲(zi)背臨二幀,筆墨氣(qi)韻未能彷佛萬一,略存其大意而已(yi)。”王時(shi)敏(min)得此二圖(tu),后(hou)又(you)失(shi)去(qu)。
據《洞庭(ting)東山圖》上所(suo)鈐“安氏儀周圖書之印(yin)”,知后為(wei)安岐所(suo)藏(zang),并著錄于《墨(mo)緣匯觀》名畫下卷《唐(tang)宋元(yuan)寶繪高橫(heng)冊》。《洞庭(ting)東山圖》后來進入(ru)了清內府,現(xian)存圖上有乾隆題詩,即是證明,然而未曾著錄于《石渠(qu)寶笈》。
趙(zhao)孟頫(1254—1322年),元代(dai)畫家(jia)(jia)、書法家(jia)(jia),字子昂(ang),號松雪、水(shui)精宮道人(ren)(ren),吳興(xing)(今浙江(jiang)省(sheng)湖州市(shi))人(ren)(ren)。宋(song)宗(zong)室(shi),14歲時(shi)以(yi)父蔭(yin)補真州司(si)戶參軍,入元出仕(shi),曾任翰林侍(shi)讀學(xue)士、榮祿(lu)大夫(fu)等職(zhi),卒贈魏國公,謚文敏。他對詩文音律無(wu)所不通,書畫造詣精深,乃(nai)元代(dai)的(de)畫壇(tan)領袖。其繪(hui)畫取材廣泛,技法全面,山(shan)水(shui)、人(ren)(ren)物、花鳥無(wu)不擅長。他倡導復古,強調“書畫同(tong)源”,主張師法自然。書法鐘繇、二王、李邕、宋(song)高宗(zong)趙(zhao)構以(yi)及歷代(dai)諸家(jia)(jia),篆、隸(li)、真、草各臻神妙。