《邶風·燕燕》是中國(guo)古代詩(shi)歌總集《詩(shi)經》中的(de)一首詩(shi)。這是中國(guo)詩(shi)史上(shang)最早的(de)送(song)別(bie)(bie)之作,其送(song)別(bie)(bie)對象(xiang)及(ji)送(song)別(bie)(bie)原因,歷來眾說(shuo)紛紜。全詩(shi)四章(zhang)(zhang),前(qian)三(san)章(zhang)(zhang)重(zhong)章(zhang)(zhang)渲染(ran)惜別(bie)(bie)情(qing)境,末章(zhang)(zhang)轉為對所送(song)之人品德的(de)言說(shuo)。詩(shi)歌采(cai)用重(zhong)章(zhang)(zhang)復唱的(de)手法,既(ji)易辭申意,又循序漸(jian)進,且樂景(jing)與(yu)哀(ai)情(qing)相(xiang)反(fan)襯,從而(er)把送(song)別(bie)(bie)情(qing)境和惜別(bie)(bie)氣氛(fen)表現得深婉沉痛。
邶風·燕燕⑴
燕燕于(yu)(yu)飛,差(cha)池其羽⑵。之(zhi)子(zi)于(yu)(yu)歸,遠送于(yu)(yu)野。瞻望弗(fu)及⑶,泣涕如雨。
燕燕于(yu)飛,頡之(zhi)頏之(zhi)⑷。之(zhi)子于(yu)歸(gui),遠(yuan)于(yu)將之(zhi)⑸。瞻(zhan)望弗及(ji),佇立(li)以(yi)泣⑹。
燕燕于飛(fei),下上(shang)其(qi)音。之子于歸,遠送(song)于南。瞻望(wang)弗及,實勞我心。
仲氏任(ren)只⑺,其(qi)(qi)心塞(sai)淵⑻。終溫且(qie)惠(hui)⑼,淑慎其(qi)(qi)身⑽。先君之思⑾,以勖(xu)寡人(ren)⑿。
⑴邶(bei)(bèi)風:《詩經》“十五國風”之一。邶(bei),周朝(chao)國名,在今(jin)河(he)南湯陰南。燕燕:即(ji)燕子。
⑵差(cha)(cī)池:義同“參差(cha)”,不整齊的樣子。
⑶瞻:往前看;弗:不(bu)能。
⑷頡(xié):上(shang)飛。頏(háng):下飛。
⑸將(jiāng):送。
⑹佇(zhu):久立等(deng)待。
⑺仲:兄(xiong)弟或姐妹中排行(xing)第二者。任:誠實可信任。氏:姓氏。只(zhi):語助詞(ci)。
⑻塞(sè):誠(cheng)實。淵:深厚。
⑼終:既。溫(wen):溫(wen)柔。且:又。惠:和順。
⑽淑(shu):善(shan)良(liang)。慎(shen):謹慎(shen)。
⑾先君:已故的國君。
⑿勖(xu)(xù):勉勵。一(yi)作“畜(chu)”。寡人:寡德之人,國君對自己(ji)的謙稱。
燕子展(zhan)開(kai)翅膀飛,翅膀展(zhan)開(kai)不整齊。這個婦(fu)人要大歸,遠(yuan)遠(yuan)送她(ta)到郊區。睜(zheng)眼望她(ta)望不見,哭泣眼淚落如雨(yu)。
燕子展(zhan)開翅膀飛,忽上忽下望(wang)見它。這個婦人(ren)要大歸,遠遠出(chu)來(lai)往送她(ta)。睜眼望(wang)她(ta)望(wang)不見,久(jiu)立哭泣想(xiang)著(zhu)她(ta)。
燕子(zi)展開翅膀(bang)飛,下下上上發呢喃。這個(ge)婦人(ren)要大歸,遠遠送她去向南。睜眼望她望不見,實在勞我(wo)心不安(an)。
仲氏(shi)誠(cheng)實又(you)可信,心胸開朗能容忍。性格溫柔又(you)和(he)順(shun),行為(wei)善(shan)良(liang)又(you)謹慎。常說別(bie)忘先君(jun)愛,她的勸勉記在心。
關于這首詩(shi)(shi)(shi)具體的(de)(de)(de)創作背(bei)景,《毛詩(shi)(shi)(shi)序》記(ji)載是“《燕(yan)(yan)燕(yan)(yan)》,衛莊(zhuang)(zhuang)姜送歸(gui)妾也(ye)。”這個說法為多(duo)數解詩(shi)(shi)(shi)者所(suo)采信。據《左傳·隱公》三及四(si)年的(de)(de)(de)紀事,衛莊(zhuang)(zhuang)公夫人(ren)莊(zhuang)(zhuang)姜無子,以莊(zhuang)(zhuang)公妾陳女(nv)(nv)戴媯之子完為己(ji)子。莊(zhuang)(zhuang)公死,完即位,為州吁所(suo)殺(sha)。戴媯以子被殺(sha)歸(gui)陳,此是大歸(gui),即歸(gui)而不再回(hui)衛,莊(zhuang)(zhuang)姜相送而作此詩(shi)(shi)(shi)。《詩(shi)(shi)(shi)三家(jia)義集疏》引(yin)《魯詩(shi)(shi)(shi)》說此詩(shi)(shi)(shi)寫(xie)衛定公的(de)(de)(de)夫人(ren)定姜的(de)(de)(de)事。定姜的(de)(de)(de)兒(er)子去(qu)世,兒(er)媳沒有子女(nv)(nv),服(fu)喪三年后,定姜把她送回(hui)娘(niang)家(jia)。臨別(bie)揮(hui)淚垂(chui)涕,寫(xie)了這首詩(shi)(shi)(shi)。另有說法認為此詩(shi)(shi)(shi)寫(xie)衛國國君送其二妹遠嫁。
《邶風·燕燕》全詩四章(zhang),前三章(zhang)重章(zhang)渲(xuan)染惜(xi)別情(qing)境,后(hou)一章(zhang)深情(qing)回憶(yi)被送者的美德。全詩抒情(qing)深婉而語(yu)意沉痛,寫人(ren)傳神(shen)而敬意頓(dun)生。
“燕(yan)(yan)燕(yan)(yan)于(yu)(yu)飛,差池其(qi)(qi)羽。”燕(yan)(yan)燕(yan)(yan),是(shi)(shi)對(dui)燕(yan)(yan)子(zi)極親切的(de)(de)稱呼(hu)。《鄭箋(jian)》云(yun):“差池其(qi)(qi)羽,張舒(shu)其(qi)(qi)尾、翼,興(xing)戴(dai)(dai)媯(gui)將歸(gui)(gui)(gui),顧視其(qi)(qi)衣(yi)服(fu)(fu)。”按照這(zhe)種(zhong)說法。燕(yan)(yan)子(zi)飛翔,舒(shu)展雙翅及燕(yan)(yan)尾,這(zhe)優美(mei)的(de)(de)興(xing)象,正可以理(li)(li)解為戴(dai)(dai)媯(gui)臨行,整理(li)(li)衣(yi)服(fu)(fu)容飾的(de)(de)一種(zhong)喻示。當(dang)時政治(zhi)氛固嚴(yan)峻如此(ci)(ci),而(er)戴(dai)(dai)媯(gui)性格之(zhi)(zhi)(zhi)沉著從(cong)容,已(yi)可想見(jian)。“之(zhi)(zhi)(zhi)子(zi)子(zi)歸(gui)(gui)(gui),遠(yuan)(yuan)送于(yu)(yu)野。”之(zhi)(zhi)(zhi)子(zi)指戴(dai)(dai)媯(gui)。《毛(mao)傳》提示:“歸(gui)(gui)(gui),歸(gui)(gui)(gui)宗(zong)也。遠(yuan)(yuan)送過禮(li)。”戴(dai)(dai)媯(gui)因夫(fu)亡子(zi)死而(er)歸(gui)(gui)(gui)回祖國,是(shi)(shi)歸(gui)(gui)(gui)而(er)不(bu)返的(de)(de)大(da)歸(gui)(gui)(gui),心情(qing)自是(shi)(shi)格外(wai)沉痛。下(xia)(xia)句(ju)是(shi)(shi)莊(zhuang)姜(jiang)自言。《鄭箋(jian)》云(yun):“婦人之(zhi)(zhi)(zhi)禮(li)、送迎不(bu)出門(men)。今(jin)我送是(shi)(shi)子(zi)乃至于(yu)(yu)野者,舒(shu)己憤、盡己情(qing)。”只有體(ti)認到莊(zhuang)姜(jiang)與(yu)戴(dai)(dai)媯(gui)的(de)(de)共同(tong)悲憤,對(dui)戴(dai)(dai)媯(gui)的(de)(de)深(shen)(shen)摯感情(qing),才能深(shen)(shen)入(ru)理(li)(li)解到遠(yuan)(yuan)送于(yu)(yu)野非同(tong)尋常(chang)的(de)(de)意義(yi),也才能充分感受到下(xia)(xia)面兩句(ju)的(de)(de)深(shen)(shen)厚含蘊。“瞻(zhan)望弗及,泣(qi)(qi)涕(ti)如雨。”郊野訣(jue)別之(zhi)(zhi)(zhi)后,莊(zhuang)姜(jiang)目送戴(dai)(dai)媯(gui)漸行漸遠(yuan)(yuan),終(zhong)于(yu)(yu)是(shi)(shi)再(zai)也望不(bu)見(jian)了(le)。此(ci)(ci)一別,恐再(zai)難相見(jian)。這(zhe)份莫(mo)大(da)的(de)(de)悲傷,緊(jin)緊(jin)攫住莊(zhuang)姜(jiang)的(de)(de)心靈,她不(bu)禁泣(qi)(qi)涕(ti)如雨。首章共六句(ju),兩句(ju)為ー小節(jie),每節(jie)之(zhi)(zhi)(zhi)間,跳躍(yue)幅度較(jiao)大(da),意脈則(ze)前后連貫。《孔疏》詮(quan)釋:“上二句(ju)謂其(qi)(qi)將行,次二句(ju)已(yi)在路(lu),下(xia)(xia)二句(ju)言既訣(jue)之(zhi)(zhi)(zhi)后。”下(xia)(xia)兩章結構與(yu)此(ci)(ci)相同(tong),是(shi)(shi)對(dui)首章的(de)(de)復沓與(yu)深(shen)(shen)化。
“燕燕于(yu)飛(fei),頡之(zhi)頏(hang)(hang)之(zhi)。”燕子忽而上飛(fei),忽而下(xia)飛(fei),這(zhe)(zhe)一描寫亦含巧妙的(de)喻示(shi)。如《鄭箋》云:“頡頏(hang)(hang),興戴媯(gui)將歸(gui),出(chu)入(ru)前卻。”衛國(guo)(guo)不(bu)僅是亡夫亡子的(de)祖(zu)國(guo)(guo),也是戴媯(gui)自己的(de)第二(er)祖(zu)國(guo)(guo),即將離別這(zhe)(zhe)生(sheng)活(huo)多(duo)年的(de)國(guo)(guo)土,她不(bu)能不(bu)低徊返顧(gu)、依依不(bu)舍。頡之(zhi)頏(hang)(hang)之(zhi),刻(ke)劃出(chu)戴媯(gui)性情(qing)之(zhi)真。“之(zhi)子于(yu)歸(gui),遠于(yu)將之(zhi)。瞻望弗及,佇立(li)以(yi)泣。”此章重言(yan)莊姜(jiang)遠送戴媯(gui)直到郊野,突出(chu)決別之(zhi)后,直至再(zai)也望不(bu)見(jian)(jian)戴媯(gui)的(de)蹤影,莊姜(jiang)猶久(jiu)久(jiu)佇立(li),悲泣不(bu)已。佇立(li)之(zhi)久(jiu),見(jian)(jian)得莊姜(jiang)悲傷之(zhi)深。
“燕(yan)燕(yan)于(yu)飛,下(xia)上(shang)其(qi)音。”燕(yan)子(zi)(zi)飛飛,時(shi)立時(shi)下(xia),聲(sheng)音也時(shi)上(shang)時(shi)下(xia)。《鄭箋》云:“下(xia)上(shang)其(qi)音,興(xing)戴媯將歸(gui),言(yan)語感激,聲(sheng)有大小(xiao)。”兒子(zi)(zi)被(bei)殺,自己大歸(gui),臨別之(zhi)(zhi)際,聲(sheng)音哽咽(yan),這(zhe)乃是戴媯悲劇(ju)心(xin)靈的(de)全幅(fu)呈露。詩情至(zhi)此,亦真可以(yi)搖撼讀者的(de)心(xin)靈了(le)。”之(zhi)(zhi)子(zi)(zi)于(yu)歸(gui),遠送于(yu)南。”衛(wei)都朝歌(ge)(今河南淇縣)在(zai)北,陳都宛(wan)丘(今河南淮陽)在(zai)南,所以(yi)莊姜遠送戴媯至(zhi)于(yu)衛(wei)都南郊。“瞻望弗及,實勞我心(xin)。”在(zai)上(shang)兩(liang)章佇立泣涕的(de)描(miao)寫之(zhi)(zhi)后,此章結以(yi)“實勞我心(xin)”的(de)直(zhi)抒之(zhi)(zhi)筆,便愈厚重(zhong)、愈有力。“我心(xin)”二字,與下(xia)章“其(qi)心(xin)”二宇(yu)兩(liang)相印照,乃是兩(liang)個心(xin)靈的(de)照面(mian),最是此詩境界之(zhi)(zhi)高處。
“仲(zhong)氏任只,其(qi)(qi)(qi)心塞(sai)淵。終(zhong)溫且惠,淑慎(shen)其(qi)(qi)(qi)身。”仲(zhong)氏是(shi)(shi)戴(dai)媯之(zhi)字。古(gu)人(ren)稱人(ren)以(yi)其(qi)(qi)(qi)字,乃是(shi)(shi)一種親切(qie)的稱野,或者是(shi)(shi)敬稱。這(zhe)里與(yu)稱燕(yan)子(zi)(zi)為(wei)燕(yan)燕(yan)口吻同樣親切(qie)。仲(zhong)氏心懷誠實(shi)而又(you)深遠,態(tai)度既溫和(he)又(you)恭順(shun),為(wei)人(ren)善良(liang)而又(you)謹慎(shen)。這(zhe)是(shi)(shi)對(dui)戴(dai)媯整幅人(ren)格的贊嘆。依中國(guo)文(wen)化傳統,這(zhe)已(yi)是(shi)(shi)對(dui)女性美德的極高評(ping)價。“先君之(zhi)思(si),以(yi)勗(xu)寡人(ren)。”上四句是(shi)(shi)直抒(shu),此二句亦敘亦抒(shu),一結深厚有(you)余。先君指已(yi)故的衛(wei)莊(zhuang)公(gong),寡人(ren)是(shi)(shi)莊(zhuang)姜(jiang)夫(fu)人(ren)的謙稱。《春秋公(gong)羊傳》魯(lu)(lu)莊(zhuang)公(gong)四年言:“國(guo)、君一體也(ye)。”思(si)念先君,實(shi)包(bao)含一份(fen)不(bu)忘(wang)祖(zu)國(guo)之(zhi)意義。對(dui)莊(zhuang)姜(jiang)的臨(lin)別贈言,也(ye)是(shi)(shi)戴(dai)媯的自勉。據(ju)《左傳》載,州吁于魯(lu)(lu)隱公(gong)四年三月十七日弒衛(wei)桓公(gong),九(jiu)月,衛(wei)國(guo)老臣石碏與(yu)陳國(guo)合謀,殺(sha)州吁于陳國(guo)之(zhi)濮(今安徽亳縣(xian)東南)。清王鴻緒等《詩經傳說匯纂》云:“因史以(yi)論事,則(ze)戴(dai)媯之(zhi)大歸,正(zheng)后日石碏陳以(yi)討賊之(zhi)由也(ye)。然則(ze)莊(zhuang)姜(jiang)之(zhi)越禮遠送,而惓(quan)惓(quan)于戴(dai)媯,為(wei)之(zhi)泣涕(ti)不(bu)置者,當(dang)非(fei)尋常婦人(ren)女子(zi)(zi)離別之(zhi)情(qing),其(qi)(qi)(qi)亦有(you)他望也(ye)歟?”
此詩(shi)比興(xing)甚(shen)可注意(yi),王(wang)國維謂邶即燕(yan)(《北伯鼎跋》),乃(nai)殷(yin)(yin)民族發祥地。而(er)(er)殷(yin)(yin)人(ren)以(yi)燕(yan)為(wei)圖騰。詩(shi)以(yi)“燕(yan)燕(yan)于飛”起興(xing),與篇中(zhong)(zhong)系(xi)心故國之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)思是緊(jin)密相關的(de)(de)。語源(yuan)于古北音(yin)詩(shi)“燕(yan)燕(yan)往飛。”(見《呂(lv)氏(shi)春秋·音(yin)初》)而(er)(er)燕(yan)燕(yan)于飛,差池其(qi)(qi)羽,頡之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)頗之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),下(xia)上其(qi)(qi)音(yin),將燕(yan)子(zi)的(de)(de)神(shen)致音(yin)容全幅(fu)寫(xie)出(chu),亦兼喻戴媯的(de)(de)品(pin)格(ge)性情(qing)。正如(ru)《朱(zhu)子(zi)語類》所(suo)說:“譬如(ru)畫(hua)工一(yi)(yi)般,直是寫(xie)得他(ta)精神(shen)出(chu)。”此等高妙之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)比興(xing),已(yi)臻藝術之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)圣(sheng)境(jing)。善于刻劃送(song)別(bie)(bie)情(qing)景,是此詩(shi)又一(yi)(yi)突出(chu)造詣(yi)。彼去(qu)已(yi)留,既別(bie)(bie)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)時,那(nei)正是別(bie)(bie)情(qing)迅烈生(sheng)(sheng)長,生(sheng)(sheng)生(sheng)(sheng)不已(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)際。詩(shi)人(ren)敏銳地捕捉(zhuo)住并深入表現(xian)出(chu)這一(yi)(yi)片刻。“瞻望弗及,佇(zhu)立以(yi)泣(qi)”之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)意(yi)境(jing),便成為(wei)送(song)別(bie)(bie)詩(shi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)藝術典范。后來,這成了表現(xian)惜別(bie)(bie)情(qing)境(jing)的(de)(de)原型意(yi)象,反復出(chu)現(xian)在歷代送(song)別(bie)(bie)詩(shi)中(zhong)(zhong)。“佇(zhu)立以(yi)泣(qi)”的(de)(de)“淚”,成為(wei)別(bie)(bie)離主題賴以(yi)生(sheng)(sheng)發的(de)(de)藝術意(yi)象之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)一(yi)(yi)。李白《黃鶴樓送(song)孟浩然之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)廣陵(ling)》,“孤帆遠影碧空盡,唯見長江天(tian)際流。”周邦彥《蘭(lan)陵(ling)王(wang)·柳》詞(ci):“漸(jian)別(bie)(bie)浦縈回,津(jin)堠岑(cen)寂(ji),斜陽(yang)冉(ran)冉(ran)春無極”,皆同一(yi)(yi)機(ji)杼。《燕(yan)燕(yan)》為(wei)萬(wan)古送(song)別(bie)(bie)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)祖,正應該從這一(yi)(yi)藝術特(te)質上來理解。
宋代許顗:“‘瞻(zhan)望弗(fu)及,泣(qi)涕如雨(yu)’,此(ci)真可以泣(qi)鬼神矣。”(《彥周詩話》)
宋代朱熹(xi):“不知古人文(wen)字之美,詞氣溫和,義理精密如此(ci)(ci)。秦漢以(yi)后無此(ci)(ci)等語(yu)(yu)。某讀《詩》,于此(ci)(ci)數句(ju)……深誦嘆之。”“譬如畫工一(yi)般,直是寫得他精神出(chu)。”(《朱子語(yu)(yu)類(lei)》)
清(qing)代王士(shi)禛(zhen):“萬古送別之祖。”(《分甘余(yu)話》)
清代陳震(zhen):“哀在音(yin)節,使讀者淚(lei)落如(ru)豆,竿頭進步,在‘瞻望弗及’一(yi)語。”(《讀詩識小錄》)
清代吳闿(kai)生:“起二句,便(bian)有依(yi)依(yi)不(bu)舍意。”(《詩義會通(tong)》)
清代陳繼(ji)揆:“‘燕(yan)燕(yan)’二(er)語(yu),深婉可(ke)誦,后人(ren)多許(xu)詠(yong)燕(yan)詩,無有能及者。”(《讀詩臆補(bu)》)