《周(zhou)禮(li)》是(shi)一部(bu)通過官制(zhi)(zhi)來表達治國(guo)方(fang)案的(de)著作,內(nei)容(rong)極為(wei)豐富,涉及到社會(hui)生(sheng)活的(de)所(suo)有(you)方(fang)面(mian)。所(suo)記(ji)載的(de)禮(li)的(de)體系最為(wei)系統,既有(you)祭祀、朝覲(jin)、封國(guo)、巡狩、喪葬(zang)等等的(de)國(guo)家大典(dian),也有(you)如用鼎制(zhi)(zhi)度、樂懸制(zhi)(zhi)度、車騎制(zhi)(zhi)度、服飾制(zhi)(zhi)度、禮(li)玉制(zhi)(zhi)度等等的(de)具體規范,還有(you)各種禮(li)器的(de)等級、組合、形制(zhi)(zhi)、度數的(de)記(ji)載。許(xu)多制(zhi)(zhi)度僅(jin)見(jian)于(yu)此書,因而尤其寶貴(gui)。
這些(xie)制度(du)規范(fan)《周禮》分(fen)為六(liu)(liu)類職官(guan)(guan)(guan),《天(tian)官(guan)(guan)(guan)·大宰》謂之“六(liu)(liu)典”:“一曰(yue)治(zhi)典,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)經邦(bang)(bang)國(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)治(zhi)官(guan)(guan)(guan)府,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)紀萬民(min)(min)(min)(min);二曰(yue)教典,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)安邦(bang)(bang)國(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)教官(guan)(guan)(guan)府,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)擾萬民(min)(min)(min)(min);三曰(yue)禮典,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)和邦(bang)(bang)國(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)統百官(guan)(guan)(guan),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)諧萬民(min)(min)(min)(min);四(si)曰(yue)政(zheng)典,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)平邦(bang)(bang)國(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)正百官(guan)(guan)(guan),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)均萬民(min)(min)(min)(min);五曰(yue)刑典,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)詰邦(bang)(bang)國(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)刑百官(guan)(guan)(guan),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)糾(jiu)萬民(min)(min)(min)(min);六(liu)(liu)曰(yue)事(shi)典,以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)富邦(bang)(bang)國(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)任百官(guan)(guan)(guan),以(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)(yi)生萬民(min)(min)(min)(min)。”《天(tian)官(guan)(guan)(guan)·小宰》謂之“六(liu)(liu)屬”:“一曰(yue)天(tian)官(guan)(guan)(guan),其(qi)屬六(liu)(liu)十(shi),掌(zhang)邦(bang)(bang)治(zhi)”;“二曰(yue)地官(guan)(guan)(guan),其(qi)屬六(liu)(liu)十(shi),掌(zhang)邦(bang)(bang)教”;“三曰(yue)春(chun)官(guan)(guan)(guan),其(qi)屬六(liu)(liu)十(shi),掌(zhang)邦(bang)(bang)禮”;“四(si)曰(yue)夏官(guan)(guan)(guan),其(qi)屬六(liu)(liu)十(shi),掌(zhang)邦(bang)(bang)政(zheng)”;“五曰(yue)秋官(guan)(guan)(guan),其(qi)屬六(liu)(liu)十(shi),掌(zhang)邦(bang)(bang)刑”;“六(liu)(liu)曰(yue)冬(dong)官(guan)(guan)(guan),其(qi)屬六(liu)(liu)十(shi),掌(zhang)邦(bang)(bang)事(shi)” 。其(qi)分(fen)工大致為:
天官冢(zhong)宰(zai),大宰(zai)及以下共有63種(zhong)職官,負責(ze)宮廷事務;
地官(guan)司徒(tu),大司徒(tu)及以(yi)下共78種職官(guan),負(fu)責民政事務;
春官宗伯(bo),大(da)宗伯(bo)及以下共70種職官,負責(ze)宗族事務;
夏官司馬,大(da)司馬及以下共70種(zhong)職(zhi)官,負(fu)責軍事(shi)事(shi)務;
秋(qiu)官司(si)寇,大司(si)寇及以下共66種職官,負責(ze)刑罰事務;
冬(dong)官百工,涉(she)及制作方面共(gong)30種職官,負責(ze)營造事務。
偽(wei)《古(gu)文(wen)尚書·周官》有類(lei)似(si)說法(fa):“冢宰掌(zhang)邦(bang)治,統(tong)(tong)百(bai)官,均四海;司(si)徒掌(zhang)邦(bang)教,敷五典,擾(rao)兆民(min);宗(zong)伯掌(zhang)邦(bang)禮,治神人,和上下;司(si)馬掌(zhang)邦(bang)政,統(tong)(tong)六師,平邦(bang)國;司(si)寇(kou)掌(zhang)邦(bang)禁,詰奸慝(ni),刑暴亂;司(si)空掌(zhang)邦(bang)土,居四民(min),時地利(li)。”但這種(zhong)說法(fa)可(ke)能更晚出(chu),是對傳(chuan)世《周禮》的抄襲、概括而已。
《周(zhou)禮(li)(li)(li)(li)》之(zhi)(zhi)(zhi)所(suo)以由《周(zhou)官》而更名為“周(zhou)禮(li)(li)(li)(li)”,意味著(zhu)在漢儒看來,社(she)會的所(suo)有(you)(you)一(yi)切(qie)(qie)制度規范(fan),可(ke)概(gai)名之(zhi)(zhi)(zhi)“禮(li)(li)(li)(li)”。這是因為在中(zhong)國傳(chuan)統(tong)話語(yu)中(zhong),“禮(li)(li)(li)(li)”乃所(suo)有(you)(you)一(yi)切(qie)(qie)制度規范(fan)的概(gai)稱。漢語(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)“禮(li)(li)(li)(li)”,盡管最早(zao)、最狹義的用(yong)法(fa)指(zhi)“事(shi)(shi)神致福”的祭祀禮(li)(li)(li)(li)儀(《說(shuo)(shuo)文解(jie)字》),但(dan)其最廣(guang)義的用(yong)法(fa)則是指(zhi)的所(suo)有(you)(you)一(yi)切(qie)(qie)制度規范(fan)。所(suo)以,賈公彥(yan)談(tan)到為什么(me)主禮(li)(li)(li)(li)的春官之(zhi)(zhi)(zhi)職不能說(shuo)(shuo)“禮(li)(li)(li)(li)百(bai)官”、而應說(shuo)(shuo)“統(tong)百(bai)官”時,解(jie)釋說(shuo)(shuo):“禮(li)(li)(li)(li),所(suo)以統(tong)敘(xu)萬(wan)(wan)事(shi)(shi),故云‘統(tong)百(bai)官’也。”(《天官·大(da)宰(zai)》)所(suo)謂“統(tong)敘(xu)萬(wan)(wan)事(shi)(shi)”,意味著(zhu)“禮(li)(li)(li)(li)”乃統(tong)攝著(zhu)所(suo)有(you)(you)一(yi)切(qie)(qie)制度規范(fan)。
《周(zhou)禮》的制(zhi)(zhi)度規范并(bing)非(fei)以(yi)往社(she)會(hui)的實際制(zhi)(zhi)度,而是一種(zhong)指(zhi)向(xiang)(xiang)未來的理想設計。如(ru)果《周(zhou)禮》確(que)實是戰國時期(qi)的產物,那(nei)么,它的創作正好處在中(zhong)國社(she)會(hui)的轉(zhuan)(zhuan)型(xing)時期(qi),必(bi)(bi)定(ding)反映那(nei)個(ge)時期(qi)的歷(li)史(shi)趨向(xiang)(xiang),因(yin)此(ci),其(qi)(qi)制(zhi)(zhi)度設計的目(mu)標(biao)應該并(bing)不是指(zhi)向(xiang)(xiang)轉(zhuan)(zhuan)型(xing)之(zhi)前(qian)的社(she)會(hui)時代(dai),而是指(zhi)向(xiang)(xiang)轉(zhuan)(zhuan)型(xing)之(zhi)后的社(she)會(hui)時代(dai)。為(wei)此(ci),有(you)(you)必(bi)(bi)要(yao)簡要(yao)談(tan)談(tan)中(zhong)國社(she)會(hui)歷(li)史(shi)及(ji)學術的分期(qi)問題。中(zhong)國社(she)會(hui)歷(li)史(shi)及(ji)其(qi)(qi)學術可以(yi)分為(wei)三個(ge)時代(dai),其(qi)(qi)間有(you)(you)兩個(ge)轉(zhuan)(zhuan)型(xing)時期(qi),大致(zhi)情況(kuang)如(ru)下表:
表中的(de)(de)時代(dai)稱謂“王(wang)(wang)權(quan)”“皇權(quan)”“民(min)權(quan)”乃標示國(guo)家(jia)(jia)主(zhu)權(quan)行使者(zhe)(zhe)(zhe)的(de)(de)變(bian)(bian)動(dong):王(wang)(wang)或(huo)天(tian)子→皇帝(di)→公(gong)民(min)。主(zhu)權(quan)行使者(zhe)(zhe)(zhe)的(de)(de)歷史變(bian)(bian)動(dong)是(shi)(shi)由(you)于(yu)生活方式、社會主(zhu)體的(de)(de)變(bian)(bian)動(dong):宗族(zu)→家(jia)(jia)族(zu)→市民(min)。家(jia)(jia)族(zu)社會雖然(ran)仍講宗法(fa),但其(qi)宗法(fa)已(yi)不(bu)具有宗法(fa)社會“家(jia)(jia)—國(guo)—天(tian)下”同構(gou)的(de)(de)地位(wei),這是(shi)(shi)本質區(qu)別(bie)。這在經濟上(shang)表現為最重(zhong)要的(de)(de)生產資料的(de)(de)所有者(zhe)(zhe)(zhe)的(de)(de)變(bian)(bian)動(dong):王(wang)(wang)土公(gong)有制(zhi)(zhi)(zhi)→地主(zhu)私(si)有制(zhi)(zhi)(zhi)→資本主(zhu)義(yi)。又在政治上(shang)表現為基本政治制(zhi)(zhi)(zhi)度及其(qi)主(zhu)體的(de)(de)變(bian)(bian)動(dong):王(wang)(wang)領導下的(de)(de)血緣貴族(zu)集體統治→皇帝(di)的(de)(de)專制(zhi)(zhi)(zhi)→公(gong)民(min)的(de)(de)民(min)主(zhu)政治。
就其(qi)(qi)(qi)時(shi)(shi)代(dai)(dai)背景而(er)(er)論,《周禮(li)》應該屬于“子學”范疇(儒家(jia)當(dang)時(shi)(shi)屬于百家(jia)之一,故《漢書·藝文(wen)志(zhi)·諸子略》也(ye)包括(kuo)儒家(jia));其(qi)(qi)(qi)制度設計之指向,乃是(shi)(shi)社會轉(zhuan)型的(de)(de)趨(qu)向。唯(wei)其(qi)(qi)(qi)如(ru)(ru)(ru)此(ci),《周禮(li)》的(de)(de)實際影(ying)響(xiang)是(shi)(shi)在(zai)后來的(de)(de)皇權時(shi)(shi)代(dai)(dai)。例如(ru)(ru)(ru),從隋(sui)代(dai)(dai)開始實行的(de)(de)“三省六(liu)部(bu)(bu)制”,其(qi)(qi)(qi)“六(liu)部(bu)(bu)”就是(shi)(shi)仿照(zhao)《周禮(li)》“六(liu)官”而(er)(er)設置的(de)(de);唐代(dai)(dai)將(jiang)六(liu)部(bu)(bu)定名(ming)為(wei)吏、戶、禮(li)、兵、刑(xing)、工(gong),作為(wei)中央官制的(de)(de)主體,為(wei)后世(shi)所遵循,一直沿用至清。歷朝修訂典(dian)制,如(ru)(ru)(ru)唐《開元六(liu)典(dian)》、宋《開寶(bao)通禮(li)》、明《大明集禮(li)》等,也(ye)都以(yi)(yi)《周禮(li)》為(wei)藍本,斟酌損(sun)益而(er)(er)成(cheng)。所以(yi)(yi)說《周禮(li)》并不是(shi)(shi)王(wang)權時(shi)(shi)代(dai)(dai)的(de)(de)經(jing)(jing)典(dian),而(er)(er)是(shi)(shi)皇權時(shi)(shi)代(dai)(dai)的(de)(de)經(jing)(jing)典(dian)。今(jin)天面臨的(de)(de)一個任務是(shi)(shi):如(ru)(ru)(ru)何(he)使《周禮(li)》進而(er)(er)轉(zhuan)化為(wei)民權時(shi)(shi)代(dai)(dai)的(de)(de)一部(bu)(bu)經(jing)(jing)典(dian)。
目錄
周禮(li)·天官冢宰第一(yi)
周禮·地官司徒第二(er)
周禮(li)·春官宗伯第(di)三
周禮(li)·夏官司馬第(di)四
周禮(li)·秋官司寇第(di)五
周禮·冬官(guan)考工(gong)記第(di)六(liu)
《史(shi)記·五帝本紀》記載,堯命舜(shun)攝政,“修五禮(li)”;舜(shun)命伯夷為秩宗,“典(dian)三禮(li)”;舜(shun)還(huan)任命夔(kui)為典(dian)樂,“教稚子(zi)”,“詩言意,歌(ge)長言,聲依永,律和(he)聲,八音能諧,毋(wu)相奪倫(lun),神人(ren)以和(he)”。《史(shi)記·樂記》記載,“昔者(zhe)舜(shun)作(zuo)五弦之琴,以歌(ge)南風;夔(kui)始作(zuo)樂,以賞諸侯(hou)” 。但是,作(zuo)為華夏文明的初創期(qi),五帝時(shi)代(dai)還(huan)屬于(yu)(yu)禮(li)樂文化的萌芽(ya)時(shi)期(qi),或(huo)者(zhe)說(shuo)屬于(yu)(yu)華夏文明發(fa)展的神守時(shi)期(qi),即巫祝文化期(qi)。而夏、商、周(zhou)三代(dai),特別(bie)是西(xi)周(zhou)才(cai)是中(zhong)國禮(li)樂文化的形成時(shi)期(qi)。
周(zhou)朝伊始,為(wei)配合政治上(shang)維護宗周(zhou)統治的分(fen)封制,周(zhou)公旦在意識形態領(ling)(ling)域進(jin)(jin)行了全(quan)面(mian)(mian)革新,將(jiang)上(shang)古至殷商的禮(li)樂進(jin)(jin)行大規(gui)模的整(zheng)(zheng)理、改造,創建了一整(zheng)(zheng)套具體可(ke)操作的禮(li)樂制度,包(bao)括(kuo)飲食、起居、祭(ji)祀、喪葬(zang)……社會生活(huo)的方(fang)方(fang)面(mian)(mian)面(mian)(mian),都(dou)納入(ru)“禮(li)”的范,使(shi)其(qi)成(cheng)為(wei)系統化的社會典章制度和行為(wei)規(gui)范,從而形成(cheng)孔子所景(jing)仰的“郁(yu)郁(yu)乎文(wen)哉”的禮(li)樂文(wen)化,即禮(li)樂成(cheng)為(wei)一套遍及政治、教育、信仰等(deng)各領(ling)(ling)域的重要文(wen)化結構,并在其(qi)統轄范圍(wei)內全(quan)面(mian)(mian)推行禮(li)樂之治。
《史記(ji)(ji)·周(zhou)(zhou)本紀(ji)(ji)》載(zai):“既(ji)絀殷(yin)命,襲淮夷(yi),歸在(zai)豐,作《周(zhou)(zhou)官(guan)》。興(xing)正禮(li)(li)(li)樂(le),度(du)制(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)于(yu)是(shi)(shi)改(gai),而民(min)和睦,頌(song)聲興(xing)。《今本竹書紀(ji)(ji)年疏證》:“武(wu)王沒,成(cheng)(cheng)王少,周(zhou)(zhou)公旦(dan)攝政七年。制(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)禮(li)(li)(li)作樂(le),神鳥鳳皇見,蓂莢生,乃與成(cheng)(cheng)王觀于(yu)河、洛(luo),沈璧。禮(li)(li)(li)畢,王退俟。至(zhi)于(yu)日昃(ze),榮(rong)光并出幕河,青云(yun)浮至(zhi),青龍(long)臨(lin)壇(tan),銜玄甲之(zhi)圖,坐之(zhi)而去。禮(li)(li)(li)于(yu)洛(luo),亦(yi)如之(zhi)。”《魏書卷一○八之(zhi)一志第一○》:周(zhou)(zhou)文公制(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)禮(li)(li)(li)作樂(le),垂范萬葉,可祀于(yu)洛(luo)陽。《春秋(qiu)繁露(lu)卷第七》周(zhou)(zhou)公輔成(cheng)(cheng)王受命,作宮邑于(yu)洛(luo)陽,成(cheng)(cheng)文武(wu)之(zhi)制(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),作汋樂(le)以奉(feng)天。《周(zhou)(zhou)官(guan)》即(ji)《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)(li)》《史記(ji)(ji)·周(zhou)(zhou)本紀(ji)(ji)》載(zai):“既(ji)絀殷(yin)命,襲淮夷(yi),歸在(zai)豐,作《周(zhou)(zhou)官(guan)》。興(xing)正禮(li)(li)(li)樂(le),度(du)制(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)于(yu)是(shi)(shi)改(gai),而民(min)和睦,頌(song)聲興(xing)。”周(zhou)(zhou)公廢黜殷(yin)祀,襲擊淮夷(yi)以后,回到(dao)西(xi)(xi)周(zhou)(zhou)首都豐京,寫下(xia)了(le)《周(zhou)(zhou)官(guan)》。《周(zhou)(zhou)官(guan)》即(ji)《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)(li)》 ,是(shi)(shi)西(xi)(xi)漢景帝、武(wu)帝之(zhi)際河間(jian)獻王劉德從(cong)民(min)間(jian)征得的(de)(de)先(xian)秦古籍,是(shi)(shi)記(ji)(ji)錄周(zhou)(zhou)代禮(li)(li)(li)制(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)的(de)(de)集大成(cheng)(cheng)者。
有關《周(zhou)禮》一書發(fa)現的記載,最早見于《漢書·景十三王傳(chuan)》之《河間獻(xian)王傳(chuan)》。
賈公彥(yan)《周(zhou)禮正義序》載:“《周(zhou)官》孝武之(zhi)時始出,秘(mi)而不傳”;“既出于(yu)山巖屋壁,復入于(yu)秘(mi)府,五家之(zhi)儒莫得見焉。至(zhi)孝成皇帝,達才通人劉向、子歆(xin)校理秘(mi)書,始得列(lie)序,著于(yu)《錄》《略》。然亡其《冬官》一篇,以《考工記》足之(zhi)”。
《周(zhou)(zhou)官》直到劉(liu)(liu)(liu)向、劉(liu)(liu)(liu)歆父子校理秘府(fu)文獻才發現,并加以著(zhu)錄。王莽時,因劉(liu)(liu)(liu)歆奏請,《周(zhou)(zhou)官》被列入學(xue)(xue)官,更名(ming)為(wei)《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)》。東(dong)漢初(chu),劉(liu)(liu)(liu)歆門人(ren)杜子春傳授《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)》之(zhi)學(xue)(xue),一(yi)時注家蜂起,鄭(zheng)玄序(xu)云:“世祖以來,通人(ren)達士大中大夫鄭(zheng)少贛名(ming)興,及子大司農仲(zhong)師(shi)名(ming)眾,故議郎衛次仲(zhong),侍中賈君景(jing)伯,南(nan)郡太守馬季(ji)長(chang),皆作《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)解詁》。”(《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)注疏序(xu)》)到東(dong)漢末(mo),經學(xue)(xue)大師(shi)鄭(zheng)玄為(wei)之(zhi)作注,《周(zhou)(zhou)禮(li)(li)》一(yi)躍(yue)而居“三(san)禮(li)(li)”之(zhi)首。
關(guan)于《周(zhou)禮》的作者及其年代(dai),歷代(dai)學者進行了長(chang)期的爭論,如《四庫提要》所說(shuo)(shuo):“(《周(zhou)禮》)于諸經(jing)之中,其出最晚,其真偽(wei)亦紛如聚訟(song),不可縷舉”。古代(dai)名家(jia)大儒(ru),近代(dai)梁(liang)啟超、胡適、顧(gu)頡剛、錢穆、錢玄同、郭沫(mo)若、徐復觀、杜國(guo)庠、楊向奎等著名學者,都(dou)介入(ru)這場大討論,大致有(you)西周(zhou)說(shuo)(shuo)、春秋說(shuo)(shuo)、戰(zhan)國(guo)說(shuo)(shuo)、秦漢之際說(shuo)(shuo)、漢初說(shuo)(shuo)、王莽偽(wei)作說(shuo)(shuo)等六種說(shuo)(shuo)法(fa)。
一個重要(yao)的(de)(de)事實(shi)是(shi):所有先(xian)秦文(wen)獻都(dou)沒有提到《周(zhou)(zhou)禮(li)》一書。在(zai)先(xian)秦文(wen)獻中(zhong),較(jiao)為集中(zhong)地記(ji)載先(xian)秦官制(zhi)的(de)(de)文(wen)獻是(shi)《尚(shang)書》的(de)(de)《周(zhou)(zhou)官》篇和《荀子(zi)》的(de)(de)《王制(zhi)》篇。自《周(zhou)(zhou)禮(li)》被(bei)今文(wen)學派誣為偽造,曾一度致使治(zhi)中(zhong)國古史者(zhe)視為禁區,莫(mo)敢援引其(qi)說(shuo),這實(shi)在(zai)是(shi)一大冤案(an)。通過(guo)大量金文(wen)材料(liao)(liao)的(de)(de)證明,其(qi)珍貴的(de)(de)史料(liao)(liao)價值,已愈(yu)益顯(xian)現出來。《周(zhou)(zhou)禮(li)》雖非西(xi)周(zhou)(zhou)的(de)(de)作品,更非周(zhou)(zhou)公所作,但其(qi)中(zhong)確實(shi)保存有大量西(xi)周(zhou)(zhou)史料(liao)(liao)。
但(dan)《四(si)庫提要》對(dui)此(ci)種(zhong)(zhong)種(zhong)(zhong)矛盾(dun)的解釋是(shi):“夫《周(zhou)(zhou)禮(li)》作于(yu)(yu)周(zhou)(zhou)初(chu)(chu),而(er)周(zhou)(zhou)事之(zhi)可考者(zhe)(zhe)(zhe)不(bu)(bu)(bu)過春秋以(yi)(yi)(yi)后,其(qi)(qi)(qi)東遷以(yi)(yi)(yi)前三百(bai)余年官制之(zhi)沿革(ge)、政典之(zhi)損益,除舊布(bu)新(xin),不(bu)(bu)(bu)知凡幾。其(qi)(qi)(qi)初(chu)(chu)去成(cheng)康未(wei)遠,不(bu)(bu)(bu)過因其(qi)(qi)(qi)舊章(zhang),稍為(wei)改(gai)易(yi)(yi),而(er)改(gai)易(yi)(yi)之(zhi)人不(bu)(bu)(bu)皆(jie)周(zhou)(zhou)公(gong)也。于(yu)(yu)是(shi)以(yi)(yi)(yi)后世之(zhi)法竄入之(zhi),其(qi)(qi)(qi)書(shu)遂雜。其(qi)(qi)(qi)后去之(zhi)愈遠,時移勢變,不(bu)(bu)(bu)可行者(zhe)(zhe)(zhe)漸多(duo),其(qi)(qi)(qi)書(shu)遂廢。”并(bing)引張載(zai)《橫(heng)渠(qu)語錄》:“《周(zhou)(zhou)禮(li)》是(shi)的當之(zhi)書(shu),然其(qi)(qi)(qi)間必有(you)末世增(zeng)入者(zhe)(zhe)(zhe)。”直至(zhi)晚清(qing)孫詒讓著《周(zhou)(zhou)禮(li)正義》,仍然堅(jian)持《周(zhou)(zhou)禮(li)》乃是(shi)周(zhou)(zhou)公(gong)所(suo)(suo)作:“粵昔周(zhou)(zhou)公(gong),纘文武之(zhi)志(zhi),光(guang)輔成(cheng)王,宅中作雒,爰述(shu)官政,以(yi)(yi)(yi)垂成(cheng)憲,有(you)周(zhou)(zhou)一(yi)代之(zhi)典,炳然大(da)備。”(《周(zhou)(zhou)禮(li)正義序》)但(dan)這(zhe)個結論(lun)遭到(dao)近代以(yi)(yi)(yi)來眾多(duo)學人的質疑。其(qi)(qi)(qi)實,孫詒讓《序》自己也說:“此(ci)經上承百(bai)王,集(ji)其(qi)(qi)(qi)善而(er)革(ge)其(qi)(qi)(qi)弊(bi)”,“非(fei)徒周(zhou)(zhou)一(yi)代之(zhi)典也”,“是(shi)豈皆(jie)周(zhou)(zhou)公(gong)所(suo)(suo)肊定(ding)而(er)手刱之(zhi)哉!”今天多(duo)數(shu)學者(zhe)(zhe)(zhe)認為(wei):《周(zhou)(zhou)禮(li)》成(cheng)書(shu)于(yu)(yu)戰國時期(乃至(zhi)于(yu)(yu)漢(han)初(chu)(chu))。
孫(sun)(sun)詒(yi)讓《周(zhou)(zhou)(zhou)禮(li)正義序》指出(chu):《周(zhou)(zhou)(zhou)禮(li)》在(zai)后(hou)來(lai)皇權(quan)時(shi)代的(de)(de)(de)實際運(yun)用(yong)往往是(shi)(shi)失敗(bai)的(de)(de)(de)。“劉歆、蘇綽讬(tuo)之(zhi)(zhi)以(yi)(yi)左王氏、宇文氏之(zhi)(zhi)篡,而卒以(yi)(yi)踣其(qi)祚;李林甫讬(tuo)之(zhi)(zhi)以(yi)(yi)修《六典》,而唐亂;王安石讬(tuo)之(zhi)(zhi)以(yi)(yi)行(xing)新法,而宋亦亂。”之(zhi)(zhi)所以(yi)(yi)如此,孫(sun)(sun)詒(yi)讓進一步指出(chu):“不探其(qi)本,而飾(shi)其(qi)末,其(qi)僥幸一試,不旋踵而潰敗(bai)不可振(zhen),不其(qi)宜哉!”這個批評的(de)(de)(de)對象是(shi)(shi)《周(zhou)(zhou)(zhou)禮(li)》的(de)(de)(de)后(hou)世運(yun)用(yong)者,而非《周(zhou)(zhou)(zhou)禮(li)》本身;但事(shi)實上《周(zhou)(zhou)(zhou)禮(li)》本身在(zai)制度(du)(du)設(she)計上就是(shi)(shi)空想的(de)(de)(de),并不能真(zhen)正切合于后(hou)來(lai)的(de)(de)(de)皇權(quan)社會(hui)。《周(zhou)(zhou)(zhou)禮(li)》的(de)(de)(de)真(zhen)正價值不在(zai)其(qi)制度(du)(du)設(she)計,而在(zai)其(qi)賴以(yi)(yi)進行(xing)制度(du)(du)設(she)計的(de)(de)(de)更為根本的(de)(de)(de)原(yuan)則精神。
孫詒(yi)讓在(zai)《周禮正(zheng)義序(xu)》中點出了“本末”問題:“不(bu)探其本,而飾其末。”盡管古今(jin)變易,然而“人之(zhi)(zhi)(zhi)性猶(you)是(shi)也(ye)(ye);所異(yi)者,其治之(zhi)(zhi)(zhi)跡(ji)(ji)與禮俗(su)之(zhi)(zhi)(zhi)習已(yi)耳”。這就是(shi)說,“本”是(shi)不(bu)變之(zhi)(zhi)(zhi)人性,“末”是(shi)可變之(zhi)(zhi)(zhi)禮俗(su)。這使人想起莊子借(jie)老子之(zhi)(zhi)(zhi)口所說:“夫六經,先王之(zhi)(zhi)(zhi)陳跡(ji)(ji)也(ye)(ye),豈其所以跡(ji)(ji)哉!”性是(shi)“所以跡(ji)(ji)”,是(shi)不(bu)變的;禮是(shi)“跡(ji)(ji)”而已(yi),是(shi)可變的。
孫詒讓明(ming)(ming)確(que)(que)提(ti)(ti)出(chu):“為治之(zhi)(zhi)跡,古(gu)今(jin)不相襲。”對(dui)于今(jin)天的(de)(de)(de)(de)(de)生(sheng)活方式(shi)來(lai)說(shuo),《周禮(li)(li)》之(zhi)(zhi)“禮(li)(li)”、即其制度規范條(tiao)文(wen),可以分為三類:有些(xie)在(zai)(zai)今(jin)天仍然是(shi)適用的(de)(de)(de)(de)(de),但很少;有些(xie)在(zai)(zai)今(jin)天還可以參考斟酌;而(er)更多的(de)(de)(de)(de)(de)則(ze)(ze)完全沒有任何現(xian)實(shi)意(yi)義(yi)。為此,孫詒讓提(ti)(ti)出(chu)“人之(zhi)(zhi)性”來(lai)解釋《周禮(li)(li)》還具有現(xian)實(shi)價值。所謂“人之(zhi)(zhi)性”,按孟子的(de)(de)(de)(de)(de)思想,主要就是(shi)“仁(ren)義(yi)”,即《孟子》一(yi)書開宗明(ming)(ming)義(yi)所提(ti)(ti)出(chu)的(de)(de)(de)(de)(de)“亦(yi)有‘仁(ren)義(yi)’而(er)已(yi)矣”(《梁惠王上(shang)》)。孟子首次明(ming)(ming)確(que)(que)地提(ti)(ti)出(chu)了一(yi)個(ge)(ge)觀念結(jie)構(gou):仁(ren)——義(yi)——禮(li)(li)。這個(ge)(ge)觀念結(jie)構(gou)的(de)(de)(de)(de)(de)普適意(yi)義(yi)在(zai)(zai)于:對(dui)于任何社會群(qun)體的(de)(de)(de)(de)(de)生(sheng)存(cun)來(lai)說(shuo),都需(xu)要“禮(li)(li)”(制度規范);然而(er)制度規范的(de)(de)(de)(de)(de)建構(gou)及其變(bian)動,其根據乃是(shi)“義(yi)”(正義(yi)原則(ze)(ze));而(er)正義(yi)原則(ze)(ze)的(de)(de)(de)(de)(de)最終淵源,則(ze)(ze)是(shi)“仁(ren)”(仁(ren)愛(ai)情感)。
制度規(gui)范正當性的(de)根據,是(shi)仁愛精(jing)神,或者(zhe)更(geng)確切地說,是(shi)博(bo)愛精(jing)神。
儒家(jia)“仁(ren)愛(ai)(ai)(ai)”觀念包括兩個不可或缺的方面:差等(deng)之(zhi)(zhi)愛(ai)(ai)(ai);一(yi)體(ti)之(zhi)(zhi)仁(ren)。只談(tan)(tan)差等(deng)之(zhi)(zhi)愛(ai)(ai)(ai),最終會邏輯地導向(xiang)楊朱的“唯我”,即不再是儒家(jia);只談(tan)(tan)一(yi)體(ti)之(zhi)(zhi)仁(ren),最終會邏輯地導向(xiang)墨翟(zhai)的“兼愛(ai)(ai)(ai)”,也不再是儒家(jia)。儒家(jia)的“仁(ren)愛(ai)(ai)(ai)”觀念,既承(cheng)認“愛(ai)(ai)(ai)有差等(deng)”的生活(huo)實情(qing),又通過(guo)“推(tui)擴”的功夫(fu),超越(yue)這種(zhong)差等(deng)之(zhi)(zhi)愛(ai)(ai)(ai),走向(xiang)“一(yi)視同仁(ren)”。所(suo)謂(wei)“推(tui)擴”,就(jiu)是推(tui)己及(ji)人、推(tui)人及(ji)物,例如:“己欲(yu)立而立人,己欲(yu)達(da)而達(da)人”(《雍(yong)也》);“老吾老以及(ji)人之(zhi)(zhi)老,幼吾幼以及(ji)人之(zhi)(zhi)幼”(《梁惠王上》);乃至(zhi)“親(qin)親(qin)而仁(ren)民,仁(ren)民而愛(ai)(ai)(ai)物”(《盡(jin)心上》)。這也就(jiu)是所(suo)謂(wei)“博愛(ai)(ai)(ai)”,即韓(han)愈(yu)所(suo)說的“博愛(ai)(ai)(ai)之(zhi)(zhi)謂(wei)仁(ren)”(《原道》)。此乃制度規范之(zhi)(zhi)正當(dang)性(xing)的根(gen)據(ju)所(suo)在(zai)。
從差等(deng)(deng)之(zhi)(zhi)愛(ai)方面看,兄(xiong)弟(di)(di)情(qing)誼只(zhi)是(shi)儒(ru)家倡導的(de)“五倫”情(qing)感之(zhi)(zhi)一(yi)(yi)而(er)已,既(ji)不(bu)能設(she)想對(dui)父母(mu)的(de)愛(ai)等(deng)(deng)同(tong)于(yu)對(dui)兄(xiong)弟(di)(di)的(de)愛(ai),也不(bu)能設(she)想對(dui)禽(qin)獸(shou)的(de)愛(ai)等(deng)(deng)同(tong)于(yu)對(dui)兄(xiong)弟(di)(di)的(de)愛(ai);從一(yi)(yi)體之(zhi)(zhi)仁(ren)方面看,儒(ru)家的(de)博(bo)愛(ai)不(bu)是(shi)一(yi)(yi)種空洞的(de)口號(hao),而(er)是(shi)具有充實(shi)內容(rong)的(de)實(shi)質(zhi)原則,這個原則就是(shi):既(ji)承認差等(deng)(deng)之(zhi)(zhi)愛(ai)的(de)生活(huo)實(shi)情(qing),又強調超(chao)越(yue)了(le)這種差等(deng)(deng)之(zhi)(zhi)愛(ai)的(de)一(yi)(yi)視同(tong)仁(ren)。
《周禮》的制度設計,體現著儒家的博(bo)愛(ai)精神。如:
保息(xi)(xi)制度:“以保息(xi)(xi)六養萬民:一曰(yue)(yue)慈(ci)幼(you),二曰(yue)(yue)養老,三曰(yue)(yue)振窮,四曰(yue)(yue)恤貧,五曰(yue)(yue)寬疾(ji),六曰(yue)(yue)安富。”(《地官·大司(si)徒(tu)》)鄭注:“保息(xi)(xi),謂(wei)安之使蕃息(xi)(xi)也。”
政治制度
《周禮》一書含有豐(feng)富(fu)的治國思想,《天官(guan)(guan)》概括為六典(dian)、八法、八則、八柄、八統、九職、九賦(fu)、九式、九貢、九兩等十大法則,并在地(di)官(guan)(guan)、春官(guan)(guan)、夏(xia)官(guan)(guan)、秋官(guan)(guan)的敘(xu)官(guan)(guan)中作了進(jin)一步的闡述(shu),詳密嚴謹,宏纖畢貫,對于提(ti)升后世的行政管理思想,有著深遠的影響。
政治制(zhi)度方(fang)面,從(cong)隋朝開始的(de)“三省六部制(zhi)”,其(qi)中(zhong)的(de)“六部”,就是仿照《周禮(li)》的(de)“六官”設置的(de)。唐代將六部之名定為(wei)吏(li)、戶、禮(li)、兵、刑、工,作為(wei)中(zhong)央官制(zhi)的(de)主體(ti),為(wei)后世所(suo)遵(zun)循,一直沿用到清朝滅亡。歷朝修訂(ding)典制(zhi),如唐《開元六典》、宋《開寶通(tong)禮(li)》、明《大明集(ji)禮(li)》等,也都是以《周禮(li)》為(wei)藍本,斟酌損益而成。
文化思想
從(cong)后(hou)世(shi)影(ying)響上來(lai)看,西(xi)周以宗法(fa)等級制(zhi)度為(wei)(wei)核心的(de)禮(li)的(de)思想(xiang),成為(wei)(wei)中(zhong)國(guo)古(gu)代(dai)社(she)(she)會(hui)正(zheng)統(tong)統(tong)治思想(xiang)的(de)核心。當然在(zai)其后(hou)的(de)時(shi)代(dai),禮(li)的(de)適用(yong)范圍和(he)功(gong)能發(fa)生(sheng)移(yi)轉,從(cong)西(xi)周之(zhi)時(shi)主要作為(wei)(wei)政治權力分配功(gong)能的(de)原則,到(dao)漢代(dai)以后(hou)轉變(bian)為(wei)(wei)社(she)(she)會(hui)生(sheng)活層面秩序塑造和(he)維持的(de)機(ji)制(zhi),但禮(li)的(de)基本原則,親(qin)(qin)親(qin)(qin)、尊尊、長長和(he)男女有別(bie),并未發(fa)生(sheng)改變(bian),反而得到(dao)鞏固和(he)強化。同時(shi),西(xi)周意(yi)識形(xing)態奠定中(zhong)國(guo)古(gu)代(dai)社(she)(she)會(hui)意(yi)識形(xing)態的(de)基本格局。
城市建設
在中國兩千多年的歷(li)(li)史上(shang)(shang),曾經有很多著(zhu)名的大都城在城市布局上(shang)(shang)都體(ti)現了《周禮(li)》的禮(li)制(zhi)思(si)想,“左(zuo)祖右社(she)、面(mian)朝后市”的都城格局,成為歷(li)(li)代帝(di)王向往(wang)的楷模(mo)。
中(zhong)國封建(jian)社(she)會盛期,最(zui)具(ju)有典范(fan)代表(biao)的(de)(de)都城(cheng)——隋唐長(chang)安城(cheng),整個城(cheng)市的(de)(de)布(bu)局嚴整、統(tong)一,充(chong)分體現出周代王(wang)城(cheng)的(de)(de)布(bu)局特(te)點(dian)。
明(ming)清北(bei)京城(cheng),在格(ge)局上恢復了傳統的(de)宗法禮(li)制思想,使皇城(cheng)在都城(cheng)的(de)中心。還仿(fang)照(zhao)《周禮(li)》,建天壇(tan)、地(di)壇(tan)、日(ri)壇(tan)、月壇(tan)、先農壇(tan)等(deng),形成(cheng)今日(ri)的(de)布局。
朝(chao)鮮的漢城,同樣有面朝(chao)后市、左(zuo)祖右社的格(ge)局,乃(nai)是海外依仿《周禮》建都的典范(fan)。