《生于(yu)(yu)憂患(huan),死于(yu)(yu)安樂》是戰國(guo)時期(qi)思想家(jia)孟子所作議論(lun)文(wen)(wen)(wen)。這(zhe)篇文(wen)(wen)(wen)章(zhang)通過舜、傅說等古代圣賢在(zai)困境中振作精神、奮發努(nu)力而終于(yu)(yu)大有(you)所為的(de)事(shi)實(shi),說明一(yi)個(ge)人想要完成自己的(de)天賦使(shi)命(ming),必須(xu)經歷種種挫(cuo)折和考驗,進而分析(xi)一(yi)個(ge)國(guo)家(jia)的(de)生死存(cun)亡亦是如此,最后推出論(lun)點(dian)“生于(yu)(yu)憂患(huan)而死于(yu)(yu)安樂”。此文(wen)(wen)(wen)語言流暢,運用類推的(de)邏(luo)輯(ji)方(fang)法說明深刻道理,全(quan)文(wen)(wen)(wen)邏(luo)輯(ji)層次(ci)清晰,論(lun)證嚴密,文(wen)(wen)(wen)章(zhang)緊湊,神完氣足。
舜發于
quǎn
畎畝之中,
fù
傅
yuè
說舉(ju)于版筑之間(jian),膠
gé
鬲(li)舉于魚(yu)鹽之中,管夷(yi)吾舉于士,孫叔
áo
敖舉于海,百里
xī
奚舉于(yu)市(shi)。故天將降大任于(yu)是人也,必先(xian)苦(ku)其心志,勞其筋骨,餓其體膚,空乏其身,行拂亂其所(suo)為,所(suo)以動心忍性(xing),
zēng
曾益其所不能。
人恒(heng)過,然后(hou)能(neng)改;困于心,衡于慮,而后(hou)作;征于色(se),發于聲,而后(hou)喻(yu)。入(ru)則無法家
bì
拂士,出則(ze)無敵國外(wai)患者,國恒亡。然后知生于憂患而死于安樂也(ye)。
舜:古代圣君(jun),原耕于歷山,后被堯起(qi)用,繼承(cheng)堯的君(jun)主(zhu)位。
發:指被起(qi)用(yong),發跡。
畎(quan)畝(mu)之中:田間(jian)、田地。畎(quan):田間(jian)的(de)水溝。
傅說:殷朝武丁時代的宰相,原(yuan)為(wei)泥水匠,后被殷王武丁起用。
舉: 被(bei)舉用,被(bei)提拔(ba)。
版筑(zhu): 筑(zhu)墻時在兩塊夾板中間放土,用杵搗土,使其堅實。版:筑(zhu)土墻用的夾板。筑(zhu):搗土用的木槌。
膠(jiao)鬲: 原來販賣(mai)魚和鹽,曾(ceng)被(bei)周文王(wang)舉薦給商紂(zhou)王(wang),后來又輔佐周武(wu)王(wang)。
管(guan)夷吾: 即管(guan)仲,本是輔佐(zuo)公(gong)(gong)子糾(jiu)的(de)臣(chen)子,后來公(gong)(gong)子糾(jiu)在與(yu)公(gong)(gong)子小白(齊桓公(gong)(gong))的(de)斗爭(zheng)中失敗,管(guan)仲成為(wei)罪人被押(ya)解(jie)回國(guo),齊桓公(gong)(gong)知道他有才能,讓(rang)獄官(guan)放了他,并任用他為(wei)相國(guo)。
舉(ju)于士: 從(cong)獄官(guan)手里釋(shi)放(fang)并舉(ju)用。士:獄官(guan)。
孫叔(shu)敖: 春秋時(shi)楚國(guo)人(ren),曾隱居海濱,后被楚莊王舉以為相(令尹(yin)),楚國(guo)因此富強(qiang)。
百里奚: 春秋時虞國(guo)(guo)大夫,晉國(guo)(guo)滅(mie)亡(wang)虞國(guo)(guo),被晉軍俘(fu)虜,作為(wei)陪嫁奴送至(zhi)秦(qin)國(guo)(guo),后逃之宛(楚(chu)(chu)邑),被楚(chu)(chu)人捉去放牛,秦(qin)穆公知其賢,把他贖買到秦(qin),舉以為(wei)相。舉于市:指從奴隸市場中(zhong)被舉用(yong)。
故: 所以。
任: 責任,擔子,使命(ming)。
是: 代(dai)詞,這(zhe),這(zhe)些。
也: 助(zhu)詞,用在前半(ban)句(ju)的末(mo)尾,表示停頓一(yi)下,后半(ban)句(ju)將要加以解說。
必: 一定。
苦: 動(dong)詞的使動(dong)用法,使……苦惱(nao)。
心志: 意志。
勞(lao)(lao): 動(dong)詞的使動(dong)用法,使……勞(lao)(lao)累(lei)。
餓: 動(dong)詞(ci)的使動(dong)用法(fa),使……饑餓。
體膚: 肌膚。
空乏(fa)(fa)其身(shen): 使(shi)他身(shen)受(shou)貧窮之苦。空乏(fa)(fa):資財缺(que)(que)乏(fa)(fa),這里是“使(shi)……資財缺(que)(que)乏(fa)(fa)”的意思。
行拂亂其所為: 指做事不能如意。拂亂:形容詞的使動用法,使……顛倒錯亂。拂:違背。亂:擾亂。
所(suo)以(yi)(yi)動心忍性(xing): 借此使(shi)(shi)他們心里常常保持警(jing)惕,使(shi)(shi)他們的性(xing)格變(bian)得堅強。所(suo)以(yi)(yi):以(yi)(yi)此,用它(ta)來。動心:使(shi)(shi)心驚(jing)動,使(shi)(shi)內心警(jing)惕。動:動詞(ci)的使(shi)(shi)動用法,使(shi)(shi)……驚(jing)動。忍性(xing):使(shi)(shi)其性(xing)格堅強。忍:形容詞(ci)的使(shi)(shi)動用法,使(shi)(shi)……堅強。
曾(ceng)益(yi)其所(suo)(suo)不(bu)能(neng): 增加(jia)他們所(suo)(suo)欠缺的本領(ling)。曾(ceng):同(tong)“增”,增加(jia)。益(yi):與曾(ceng)同(tong)義。
人恒(heng)過(guo): 人經(jing)常(chang)會(hui)有過(guo)錯。恒(heng):經(jing)常(chang),常(chang)常(chang)。過(guo),過(guo)錯、過(guo)失。
衡(heng)于(yu)慮(lv): 思慮(lv)堵(du)塞。衡(heng):通“橫”,不順。
作: 奮(fen)起,指有作為。
征(zheng)于(yu)色: 臉(lian)上表現(xian)出抑郁的神色。征(zheng):察驗,表現(xian)。色:臉(lian)色。
發于聲(sheng): 發出憂(you)嘆(tan)的聲(sheng)音。發:表露。聲(sheng):指憂(you)嘆(tan)之聲(sheng)。
而后喻(yu): 然(ran)后才明白過(guo)來。喻(yu):明白,醒悟。
入: 在國內。
法(fa)(fa)(fa)家(jia)拂士,: 掌(zhang)握法(fa)(fa)(fa)度、輔佐君(jun)主(zhu)的(de)大臣。法(fa)(fa)(fa)家(jia):懂法(fa)(fa)(fa)度并(bing)執法(fa)(fa)(fa)的(de)大臣。拂士:足以輔佐國君(jun)的(de)賢士。拂:通“弼”,輔弼,匡正過失。
出: 在(zai)外面,指(zhi)對外。
敵(di)(di)國: 勢力、地位(wei)相當(dang)的(de)國家。敵(di)(di),匹敵(di)(di)、相當(dang)。
亡: 滅亡。
生于憂(you)患: 有作為的生存產生于憂(you)患。意(yi)思是(shi),憂(you)患使人振作、勤(qin)奮,因而得生。
死(si)于安(an)樂: 安(an)樂使人怠(dai)惰,導致人死(si)亡和國家(jia)、事業的衰敗。
舜發于(yu)畎畝之中,傅說舉(ju)于(yu)版筑之間,膠鬲舉(ju)于(yu)魚(yu)鹽(yan)之中,管夷吾(wu)舉(ju)于(yu)士,孫叔敖舉(ju)于(yu)海,百里奚舉(ju)于(yu)市。故天將降大任于(yu)是(shi)人(ren)也,必(bi)先苦其(qi)(qi)心志,勞其(qi)(qi)筋骨,餓其(qi)(qi)體膚,空乏其(qi)(qi)身(shen),行拂亂其(qi)(qi)所(suo)為,所(suo)以動(dong)心忍性,曾益其(qi)(qi)所(suo)不能(neng)。
舜從(cong)田間被(bei)舉薦出來(lai)(lai),傅說在筑城的(de)(de)(de)奴隸(li)中被(bei)提(ti)拔(ba)出來(lai)(lai),膠鬲從(cong)販賣魚(yu)鹽的(de)(de)(de)商人中被(bei)提(ti)拔(ba)上(shang)來(lai)(lai),管仲從(cong)監獄中被(bei)提(ti)拔(ba)上(shang)來(lai)(lai),孫叔(shu)敖從(cong)海邊(bian)隱(yin)居的(de)(de)(de)地方被(bei)提(ti)拔(ba)上(shang)來(lai)(lai),百里(li)奚在市場上(shang)被(bei)提(ti)拔(ba)上(shang)來(lai)(lai)。所以說,上(shang)天(tian)要(yao)讓某個人擔當重(zhong)任(ren),一(yi)定(ding)會使他(ta)(ta)(ta)(ta)的(de)(de)(de)心(xin)志(zhi)忍受(shou)痛苦(ku),使他(ta)(ta)(ta)(ta)的(de)(de)(de)筋骨勞(lao)累,使他(ta)(ta)(ta)(ta)的(de)(de)(de)身體肌(ji)膚饑餓,使他(ta)(ta)(ta)(ta)身受(shou)貧困之苦(ku),使他(ta)(ta)(ta)(ta)做事不能如意(yi),借此使他(ta)(ta)(ta)(ta)們(men)心(xin)里(li)常(chang)常(chang)保持警惕,使他(ta)(ta)(ta)(ta)們(men)的(de)(de)(de)性格變得堅強,增(zeng)加他(ta)(ta)(ta)(ta)們(men)所欠(qian)缺的(de)(de)(de)本領。
人恒(heng)過,然后(hou)能改;困(kun)于(yu)(yu)心(xin),衡于(yu)(yu)慮,而后(hou)作;征于(yu)(yu)色,發于(yu)(yu)聲,而后(hou)喻。入則無(wu)法家拂士,出則無(wu)敵國外患者,國恒(heng)亡。然后(hou)知生(sheng)于(yu)(yu)憂患而死于(yu)(yu)安(an)樂(le)也。
人經常會犯(fan)錯(cuo)誤(wu),多犯(fan)幾次錯(cuo)誤(wu)才(cai)能謹慎。一個(ge)人只有內心被困(kun)擾,思(si)慮堵(du)塞(sai),才(cai)能奮發(fa)、有作(zuo)為(wei)。臉上表現出(chu)抑郁(yu)的(de)(de)神(shen)色,發(fa)出(chu)憂嘆的(de)(de)聲音,然后(hou)才(cai)明白過來。在(zai)國(guo)(guo)中沒有懂法度并執法的(de)(de)大臣和(he)足為(wei)輔弼(bi)國(guo)(guo)君(jun)的(de)(de)賢士,在(zai)國(guo)(guo)外又沒有勢力、地位相當的(de)(de)國(guo)(guo)家(jia)(jia),這樣(yang)的(de)(de)國(guo)(guo)家(jia)(jia)常常滅亡。這樣(yang)以后(hou)就能知道憂思(si)禍患(huan)使(shi)人成長(chang)、使(shi)人振作(zuo)和(he)勤奮,因而得生;安逸(yi)享樂使(shi)人怠惰,導致人死(si)亡和(he)國(guo)(guo)家(jia)(jia)、事業的(de)(de)衰敗。
春秋戰國時期,戰亂紛爭,一(yi)個(ge)國家要想立(li)于(yu)不(bu)(bu)(bu)敗(bai)之地,就(jiu)(jiu)(jiu)不(bu)(bu)(bu)能(neng)安(an)(an)于(yu)現(xian)(xian)狀、不(bu)(bu)(bu)思進取,就(jiu)(jiu)(jiu)要奮發圖強;一(yi)個(ge)人(ren)若安(an)(an)逸(yi)享樂(le),沒有(you)克服困難、擺脫(tuo)困境的能(neng)力,就(jiu)(jiu)(jiu)會在困難面(mian)前(qian)束手(shou)無策,遇(yu)挫折就(jiu)(jiu)(jiu)消沉絕望(wang),就(jiu)(jiu)(jiu)如(ru)同立(li)于(yu)坍墻之下(xia),隨(sui)時有(you)生命危(wei)險。因此,孟子作《生于(yu)憂患(huan),死于(yu)安(an)(an)樂(le)》,是(shi)在提(ti)醒人(ren)們(men),不(bu)(bu)(bu)管什么(me)時候,都應(ying)該有(you)憂患(huan)意識,居(ju)安(an)(an)思危(wei),方(fang)可(ke)長盛不(bu)(bu)(bu)衰(shuai);若安(an)(an)于(yu)現(xian)(xian)狀,“今朝(chao)(chao)有(you)酒今朝(chao)(chao)醉,明(ming)天醒來再琢磨(mo)”,就(jiu)(jiu)(jiu)有(you)可(ke)能(neng)終身憂愁、困頓一(yi)生。
孟(meng)子(zi)(zi)(zi)(約公(gong)元前372年—公(gong)元前289年),名軻,字子(zi)(zi)(zi)輿,鄒(zou)國(今山東鄒(zou)城東南)人。戰國時期(qi)哲(zhe)學(xue)家、思想(xiang)家、教育家,是孔子(zi)(zi)(zi)之(zhi)后、荀子(zi)(zi)(zi)之(zhi)前的儒(ru)家學(xue)派的代(dai)表人物,與孔子(zi)(zi)(zi)并稱“孔孟(meng)”。孟(meng)子(zi)(zi)(zi)宣(xuan)揚“仁政”,最早(zao)提(ti)出“民貴君(jun)輕”思想(xiang),被(bei)韓愈(yu)列為先秦儒(ru)家繼承孔子(zi)(zi)(zi)“道統”的人物,元朝追封為“亞圣”。言論著作(zuo)收錄于《孟(meng)子(zi)(zi)(zi)》一(yi)書。
《生于憂(you)患,死于安(an)樂》是一(yi)(yi)篇(pian)論(lun)證(zheng)嚴密、雄辯(bian)有(you)力的(de)(de)說理散文(wen)(wen),文(wen)(wen)章在寫(xie)作(zuo)(zuo)上的(de)(de)突(tu)出(chu)特點是先提出(chu)論(lun)據,緊接著進行深入分析、引申、推(tui)論(lun),最(zui)(zui)后(hou)推(tui)導出(chu)文(wen)(wen)章的(de)(de)中心論(lun)點。作(zuo)(zuo)者(zhe)先列(lie)舉六位(wei)在困境(jing)中振作(zuo)(zuo)精(jing)神、奮(fen)發努力而(er)終(zhong)于大有(you)作(zuo)(zuo)為的(de)(de)人的(de)(de)事例,證(zheng)明(ming)憂(you)患可(ke)以(yi)激(ji)勵人奮(fen)發有(you)為、磨難可(ke)以(yi)促使(shi)人有(you)新(xin)成就、證(zheng)明(ming)逆(ni)境(jing)能夠造就人才,證(zheng)明(ming)中心論(lun)點的(de)(de)正確性(xing);接著,作(zuo)(zuo)者(zhe)從一(yi)(yi)個(ge)人的(de)(de)發展和一(yi)(yi)個(ge)國家(jia)的(de)(de)興亡兩(liang)個(ge)不同的(de)(de)角度進一(yi)(yi)步論(lun)證(zheng)憂(you)患則(ze)生、安(an)樂則(ze)亡的(de)(de)道理;最(zui)(zui)后(hou)水(shui)到(dao)渠成,得出(chu)“生于憂(you)患,而(er)死于安(an)樂”的(de)(de)結(jie)論(lun),因(yin)而(er)說服力很(hen)強。
文章第一段使(shi)(shi)用類推的(de)(de)(de)邏輯(ji)方法,列舉幾位歷史人物(wu)的(de)(de)(de)真(zhen)實事跡,說(shuo)明(ming)(ming)逆境更能磨煉(lian)人的(de)(de)(de)意志、鍛煉(lian)人的(de)(de)(de)性格(ge),從而使(shi)(shi)人堅強無畏;而失(shi)敗挫折(zhe)又能使(shi)(shi)人吸取教訓,變得聰明(ming)(ming)機智、增長才(cai)干。因此,經(jing)受了艱難困苦的(de)(de)(de)磨煉(lian),常可(ke)委以重任(ren),并且這些(xie)人也常常做(zuo)出卓越貢獻。
文(wen)章(zhang)第(di)二段(duan),緊承(cheng)上(shang)一段(duan)的意思(si),先從正面(mian)說明(ming)困難(nan)(憂患(huan)(huan))、挫(cuo)折(zhe)的積極作用,強調有志者應面(mian)對困難(nan)、迎(ying)接困難(nan)、設法克服(fu)困難(nan),鍛(duan)煉(lian)自己的聰明(ming)才智、增強自己的才干,從而(er)(er)扭轉逆境、戰勝困難(nan)。然后從反面(mian)說明(ming)安樂無(wu)憂的生活、優越(yue)順利的環境,卻(que)往(wang)往(wang)使人萎(wei)靡(mi)不振,不思(si)進取,畏懼困難(nan),喪失斗志。最(zui)后歸(gui)納(na)出(chu)文(wen)章(zhang)的中心論(lun)點(dian):“生于憂患(huan)(huan),而(er)(er)死于安樂”。這(zhe)句(ju)話不僅成為(wei)千古名句(ju)、警世名言,而(er)(er)且成為(wei)被古今中外(wai)無(wu)數(shu)史(shi)實證明(ming)了的真理。
在修辭上,《生于憂(you)患,死于安樂》配合歸(gui)納(na)的(de)推理方式(shi),采用了(le)排(pai)(pai)比(bi)句式(shi)和對(dui)仗句式(shi)。一般說(shuo)來,鋪陳排(pai)(pai)比(bi)的(de)寫法(fa),固可造成宏大氣(qi)勢(shi);若處理不當,也可致繁復拖沓之虞。而孟子的(de)這篇文章(zhang),雖通篇采用排(pai)(pai)比(bi)句式(shi),卻仍給人(ren)以行(xing)文簡潔的(de)印(yin)象,原因(yin)為(wei)孟子十(shi)分注意遣詞用字,盡量(liang)擴(kuo)充每一詞語,尤其是(shi)動(dong)詞的(de)容量(liang)。排(pai)(pai)比(bi)句式(shi)和對(dui)仗句式(shi),既使文章(zhang)語氣(qi)錯落(luo)有(you)致,又造成一種(zhong)勢(shi)不可當的(de)氣(qi)勢(shi),增(zeng)強了(le)文章(zhang)的(de)藝術性,有(you)力地增(zeng)強了(le)論辯的(de)說(shuo)服力。
明代(dai)李贄《四書評》:是恁么(me)眼,大賢(xian)!大賢(xian)!
明末(mo)清初(chu)張岱《四書遇》:憂患安(an)樂在人,自心上看,方得此章秘旨。
清代何(he)焯(zhuo)《義(yi)門讀書(shu)記》卷六:“苦(ku)心志”是(shi)(shi)“動心”,“勞(lao)筋骨”三句(ju)是(shi)(shi)“忍(ren)性”,“行拂亂”是(shi)(shi)“益不能”,陳(chen)定宇分(fen)配極好。又(you)曰:“而(er)后(hou)作”,如太(tai)甲悔過,自怨自艾,處(chu)仁遷義(yi)。“后(hou)”字對(dui)上(shang)“先(xian)”字,“法家拂士(shi)”對(dui)上(shang)“征色”“發聲”,“敵國外患”對(dui)上(shang)“困心”“衡慮”。舉有國以包在下者,不是(shi)(shi)又(you)推開說。
清代王步(bu)青《孟子(zi)集注本義匯參》引陳氏語(yu):憂(you)患(huan)未必(bi)(bi)便(bian)生,然(ran)憂(you)患(huan)則警戒而其(qi)(qi)慮深,有(you)(you)生全(quan)之理。安樂未必(bi)(bi)便(bian)死,然(ran)安樂則多怠(dai)肆(si)而其(qi)(qi)志荒,有(you)(you)死亡(wang)之理。又引紹聞(wen)語(yu):蓋憂(you)患(huan)逆其(qi)(qi)情欲而存其(qi)(qi)戒懼之心,此(ci)所(suo)以(yi)生也(ye);安樂順其(qi)(qi)情欲而滋其(qi)(qi)怠(dai)肆(si)之意,此(ci)所(suo)以(yi)死也(ye)。“然(ran)后知(zhi)生于(yu)憂(you)患(huan),而死于(yu)安樂也(ye)”,人當日誦斯言。
清(qing)代吳闿生《重訂孟(meng)子文法讀本》:通體盤旋,為(wei)末二句(ju)蓄勢,章法極(ji)奇,賈生《過秦》所自(zi)出。千盤百折,厚(hou)集(ji)其陣,純用(yong)勁折,無波磔痕。