《西河·金陵(ling)懷古》由(you)(you)北宋周邦彥創作,被(bei)選入《宋詞(ci)三百首》,是(shi)一首詠史之(zhi)作。全詞(ci)三闋(que)結構:上闋(que)起調(diao)至“風檣遙(yao)度天際”,寫金陵(ling)勝境(jing);中闋(que)由(you)(you)“斷(duan)崖樹”至“傷心東望淮水”,寫金陵(ling)古跡(ji)并發出(chu)憑吊;下(xia)闋(que)由(you)(you)“酒旗戲鼓(gu)甚至處市”至末,寫目前景物及千古興(xing)亡(wang)之(zhi)思(si)。
這首詞(ci)藝術技巧很(hen)高,全(quan)詞(ci)化(hua)用劉禹錫詠金(jin)陵之(zhi)(zhi)(zhi)《石(shi)頭城》和(he)《烏衣巷》兩首詩,但又渾然天成。它(ta)沒有正面觸及重大歷史事(shi)件,而是(shi)通過景(jing)物描(miao)寫作今昔對比,形象地抒發作者的滄桑之(zhi)(zhi)(zhi)感,寓(yu)悲(bei)壯情懷于空曠境界之(zhi)(zhi)(zhi)中(zhong)(zhong),是(shi)懷古詞(ci)中(zhong)(zhong)別(bie)具匠心的佳作之(zhi)(zhi)(zhi)一,歷來評價很(hen)高。
西河·金陵懷古①周邦彥(yan)
佳(jia)麗(li)地②,南(nan)朝(chao)盛事誰記③。山圍(wei)故國繞清江,髻鬟(huan)對(dui)起④。怒(nu)濤寂寞(mo)打孤(gu)城(cheng),風檣遙(yao)度天際(ji)⑤。
斷(duan)崖樹、猶倒倚,莫愁艇子曾系(xi)⑥。空(kong)馀舊(jiu)跡(ji)郁蒼蒼,霧(wu)沉半(ban)壘。夜深月過(guo)女墻來,傷心(xin)東望淮水(shui)⑦。
酒旗戲鼓甚處市⑧?想(xiang)依(yi)稀(xi)、王謝鄰(lin)里,燕子不知何世⑨,入(ru)尋常、巷陌人家,相對如說興亡,斜(xie)陽里。
①西河(he)(he):詞牌名。又名“西河(he)(he)慢(man)(man)”、“西湖”。《碧(bi)雞漫(man)志》引《脞說》云:“大歷初,有樂(le)工取古《西河(he)(he)長命女》加(jia)減節奏(zou),頗有新聲。”又謂(wei)《大石調(diao)·西河(he)(he)慢(man)(man)》聲犯正平(ping),極奇古“。則此(ci)(ci)調(diao)亦是(shi)采舊曲而成。詞為雙調(diao)一百零(ling)五字,分三疊,各葉四(si)仄韻。《清(qing)真集》入《大石調(diao)》。相傳此(ci)(ci)調(diao)由周邦(bang)彥始(shi)創。陳(chen)本注“大呂”宮,題作“金(jin)陵”。
②佳(jia)麗地:指江南。更指金陵(ling)。用南朝奇謝眺《入(ru)城曲》詩句“江南佳(jia)麗地,金陵(ling)帝王州”。
③南(nan)朝盛事:自東晉滅亡列隋(sui)朝統一為止,中(zhong)國歷史(shi)上(shang)出現南(nan)北對峙(zhi)的(de)局(ju)面,南(nan)方有末,齊、梁(liang)、陳四個(ge)朝代,合稱(cheng)南(nan)朝,皆建都于金陵。
④故(gu)(gu)國,故(gu)(gu)都,這里(li)指(zhi)金陵。金陵城面臨(lin)長江,四周(zhou)群山(shan)環(huan)抱(bao),故(gu)(gu)云“山(shan)圍故(gu)(gu)國”。此二句與下(xia)”怒濤(tao)”句化用劉禹(yu)錫《石頭城》詩(shi)“山(shan)圍故(gu)(gu)國周(zhou)遭在,潮打空城寂寞回”的句子(zi)。髻鬟對(dui)(dui)起:以女子(zi)髻鬟喻在長江邊相對(dui)(dui)而屹立(li)的山(shan)。
⑤風檣(qiang):指(zhi)代順風揚帆(fan)的(de)船只(zhi)。檣(qiang),船上張帆(fan)用的(de)桅桿。以上寄寓江山(shan)依舊而六朝繁華早已消(xiao)歇的(de)六朝興(xing)亡之(zhi)感。
⑥斷崖(ya):臨江陡(dou)峭的崖(ya)壁。莫愁:南朝時的民間女子。樂府(fu)《莫愁樂》云:“莫愁在何處,莫愁石城西;艇子打兩槳,催送莫愁來(lai)。系:拴縛。
⑦女墻:城(cheng)墻上(shang)的矮墻。傷心:一作“賞(shang)心”,指(zhi)賞(shang)心亭(ting)。《景定建康志:“賞(shang)心亭(ting)在(城(cheng)西(xi))下水門上(shang),下臨秦(qin)(qin)淮,盡(jin)觀覽之勝。”亭(ting)為北宋丁謂(wei)建。淮水:指(zhi)秦(qin)(qin)淮河。它橫貫(guan)南京城(cheng)中,為南朝時都人(ren)士(shi)女游宴之所。
⑧酒(jiu)(jiu)旗:掛在酒(jiu)(jiu)店的酒(jiu)(jiu)招。戲鼓:演戲的場所。甚處(chu):何處(chu)。
⑨燕(yan)子不知何(he)世:劉禹錫(xi)《烏衣巷》:“朱雀(que)橋邊野草花(hua),烏衣巷口夕(xi)陽(yang)斜。舊時王謝(xie)堂前燕(yan),飛(fei)入尋(xun)常百(bai)姓家。”
江(jiang)南佳(jia)麗勝(sheng)地,南朝繁華(hua)誰記?山(shan)圍故都(dou)繞清江(jiang),秀峰如髻對峙立;怒濤寂寞打孤城(cheng),風滿船(chuan)帆(fan)駛天(tian)際。斷崖老樹仍斜倚;莫愁(chou)游艇曾拴系(xi)。林木郁(yu)蒼(cang)空余跡(ji),舊(jiu)時營壘霧遮蔽。夜深月(yue)光越女墻,傷心東望秦(qin)淮(huai)河。酒(jiu)樓、戲館今何在?猜想(xiang)那(nei)破(po)落里巷,大概是王謝兩(liang)家(jia)舊(jiu)庭(ting)院(yuan)。燕子不知(zhi)今為(wei)何世,飛入尋常百姓人家(jia),斜陽里相(xiang)對呢喃,似(si)訴說(shuo)古都(dou)興衰(shuai)。
這首《西(xi)河·金陵》是周(zhou)邦彥晚年(nian)的(de)(de)(de)作品。當時正(zheng)是北宋(song)末年(nian),宋(song)王(wang)朝危機四伏。在(zai)宣和二年(nian)(1120),南(nan)方(fang)爆發了(le)方(fang)臘領導的(de)(de)(de)農(nong)民(min)起(qi)義,周(zhou)邦彥倉猝間從杭(hang)州(zhou)(zhou)歷(li)經揚州(zhou)(zhou)、天長,一路顛簸來到南(nan)京(今河南(nan)商丘(qiu)),切(qie)身體(ti)會到農(nong)民(min)起(qi)義對北宋(song)王(wang)朝的(de)(de)(de)巨大(da)沖擊(ji),這就不由得使(shi)詞人產生(sheng)了(le)“故國(guo)”、“孤城”的(de)(de)(de)幽思。同時作者在(zai)晚年(nian)又遭到一次流放,這更使(shi)得詞人感慨人世滄桑。這些可能就是這位多寫(xie)愛情、羈旅詞的(de)(de)(de)詞人大(da)發懷(huai)古幽思的(de)(de)(de)原(yuan)因吧。
這(zhe)是周邦(bang)彥的(de)一首懷(huai)古詞,作者面對金陵“佳(jia)麗地”,目睹自然界的(de)滄桑,因(yin)而引起人(ren)事興(xing)衰的(de)感(gan)觸,抒(shu)發(fa)出(chu)自己的(de)政治見解和哲理觀念(nian),表(biao)現(xian)了作者追念(nian)古昔和寄(ji)慨(kai)當今的(de)思想(xiang)情(qing)感(gan)。這(zhe)首詞隱括了劉(liu)禹(yu)錫《金陵五題》中(zhong)最(zui)著名(ming)的(de)《石(shi)頭城》、《烏(wu)衣(yi)巷》和古樂府《莫愁樂》詩意。
一(yi)疊從金(jin)(jin)陵山川形(xing)勝說(shuo)人,便較劉詩華(hua)(hua)麗雍(yong)容。首句(ju)(ju)釆自(zi)謝跳(tiao)《入(ru)朝曲(qu)》“江(jiang)南佳(jia)麗地,金(jin)(jin)陵帝王州”,突出(chu)金(jin)(jin)陵之(zhi)(zhi)得地利,追起(qi)一(yi)問(wen),令人遙想其為南朝故都昔(xi)日的(de)繁(fan)華(hua)(hua),已伏后文(wen)感慨。“山圍故國”四句(ju)(ju)化(hua)用《石頭城》一(yi)半詩意,“髻鬟(huan)”、“風(feng)檣(qiang)”二句(ju)(ju)是添加的(de)新詞,從總體上展現的(de)是一(yi)幅境(jing)界闊(kuo)大高遠,江(jiang)山景物清華(hua)(hua)的(de)畫面,不(bu)為夢(meng)得所囿。“孤城”之(zhi)(zhi)于“空城”,一(yi)字之(zhi)(zhi)易,極有分寸——宋(song)時金(jin)(jin)陵雖屬廢(fei)都,到底還(huan)是北宋(song)一(yi)大城市。
二(er)疊(die)才逐(zhu)漸聚焦到斷崖枯樹、孤城女墻等更具有滄桑意蘊的(de)(de)景物(wu)上來,這里化用(yong)了古樂府(fu)“艇子打兩(liang)槳,催送莫愁(chou)來”和《石頭(tou)城》另一半(ban)詩意,寫(xie)悲(bei)涼之霧,遍布秦淮,物(wu)是(shi)人非,愁(chou)上心頭(tou)。以(yi)上兩(liang)疊(die)所寫(xie),都是(shi)金陵的(de)(de)外景,有由(you)遠推近的(de)(de)趨勢。
三疊便寫到(dao)金陵(ling)坊市(shi),寓不(bu)(bu)勝今(jin)昔之(zhi)感(gan)。化用《烏(wu)衣(yi)巷》詩意,但頗(po)有出新。“酒旗戲鼓(gu)甚處市(shi)”,就很(hen)有北宋的時代(dai)感(gan),金陵(ling)已從(cong)六朝帝王(wang)(wang)之(zhi)都(dou)變(bian)成了(le)北宋商業(ye)、消(xiao)費(fei)城市(shi),秦淮河上新添了(le)不(bu)(bu)少勾欄瓦肆,尋(xun)歡作樂的紅男綠女(nv)都(dou)是普通市(shi)民,而(er)不(bu)(bu)是舊時王(wang)(wang)謝為代(dai)表的豪門世族,這是古無今(jin)有的新氣象(或將此句(ju)解(jie)為憶昔誤)——“想依稀”句(ju)中包(bao)含有太(tai)多的滄桑(sang)。“燕子不(bu)(bu)知”三句(ju)從(cong)劉(liu)詩來(lai),但劉(liu)詩只說“飛人尋(xun)常百姓家”,這里(li)卻變(bian)為更有意味的一幅情景(jing):屋檐下燕語呢喃,好像飽經滄桑(sang)的過來(lai)人,在(zai)斜陽(yang)里(li)閑話興亡呢。
或(huo)云北宋(song)危機(ji)四伏,作者外放時值(zhi)方臘起義,遂(sui)有吊古傷今之情。然而此詞作年難定,所謂傷今之意,并不像(xiang)劉詩(shi)那樣醒豁。周邦彥能事之一,是能融化古人(ren)詩(shi)句如(ru)自己出(chu),《西河》就是最好的(de)實例,對于劉禹錫的(de)《金陵五題》來說,有如(ru)李光弼將(jiang)郭子儀軍,號令一新(xin)。
該詞藝術特點有:一是(shi)結(jie)構,變雖好(hao)卻(que)小的(de)(de)絕句為洋洋灑灑的(de)(de)長調(diao),具有與題面相稱的(de)(de)氣勢感(gan);二是(shi)具有北宋時代生(sheng)活氣息;三是(shi)句法聲(sheng)情(qing),最短(duan)的(de)(de)“佳麗地(di)”,和最末一韻“向尋常巷陌(mo)人家(jia)相對(dui)如說(shuo)興亡斜陽(yang)里”(各本斷句不(bu)同(tong),正因為一氣蟬聯),相差十(shi)余字之多(duo),讀來疾徐盡變,更(geng)覺聲(sheng)情(qing)并茂、姿態橫生(sheng)。
這首詞(ci)是懷古詠史之作(zuo)(zuo),蒼涼悲壯(zhuang),平易爽暢(chang),筆力(li)遒勁,藝(yi)術(shu)技(ji)巧很高,它沒有正(zheng)面觸及重大歷史事件,而(er)是通過景物(wu)描寫作(zuo)(zuo)今昔對比,形象地抒(shu)發作(zuo)(zuo)者的(de)滄(cang)桑之感,寓悲壯(zhuang)情(qing)懷于(yu)空曠境界之中,是懷古詞(ci)中別(bie)具匠心(xin)的(de)佳作(zuo)(zuo)之一(yi)。
《草堂詩余正集(ji)》:如此江山,還有王(wang)(wang)者氣否?介甫《桂枝(zhi)香》獨步不得。“王(wang)(wang)謝”,金陵事(shi)。吳彥高(gao):“舊時王(wang)(wang)謝堂前燕子,飛(fei)向誰(shui)邊(bian)”遜婉(wan)切。(沈(shen)際飛(fei)語)
《詞綜偶評》:緊括唐人詩(shi)句渾(hun)然天成。“山圍故(gu)國繞清江”四(si)句,形勝。“莫愁艇子(zi)曾系”三句,古跡。“酒旗戲鼓甚處市”至末,目前(qian)景物。
《詞(ci)則·放歌》:此詞(ci)以山(shan)圍故(gu)國、朱雀(que)橋邊二詩(shi)作藍本,融化入律,氣韻(yun)沈雄,音節悲壯。
《聯云韶集》:此(ci)詞(ci)純(chun)用唐人成(cheng)句融(rong)化入律,氣(qi)韻沉雄,蒼涼(liang)悲(bei)壯,直是壓遍古今。金陵懷古詞(ci)古今不可(ke)勝數,要當以美成(cheng)此(ci)詞(ci)為絕唱。
《藝蘅館詞選(xuan)》:張玉田謂:“清真最(zui)長處在善融(rong)化(hua)古人詩句,如自(zi)己出(chu)。”讀此詞可見此中三昧。(梁啟超語)
喬批《片玉集》:四(si)聲之(zhi)作。別刻《片玉》又有此(ci)調(diao),題是“長安(an)”,可參看之(zhi)。此(ci)調(diao)必須(xu)記誦。“麗”、“事”、“髻”、“子”、“戲”、“子”,皆(jie)緄(gun)大(da)韻。
《唐(tang)五代(dai)兩(liang)宋詞選釋》:閏庵評此詞前二段(duan)云(yun):“佳處在境界(jie)之(zhi)(zhi)高。若僅以(yi)點化(hua)唐(tang)人詩(shi)意(yi)論之(zhi)(zhi),尚淺。”余謂第三段(duan)“燕子”、“斜陽”數語,在神韻之(zhi)(zhi)遠,若僅以(yi)點化(hua)“王謝堂前”詩(shi)意(yi)論之(zhi)(zhi),尚淺。
《唐宋(song)詞簡釋》:此(ci)首金陵懷古,緊括劉禹錫詩意,但從(cong)景上(shang)虛說(shuo),不似(si)王半山之(zhi)“門外樓頭”、陳(chen)西麓之(zhi)“后庭(ting)玉(yu)樹”搬弄六朝史實也。起言“南朝盛事誰記”,即撇去史實不說(shuo)。“山圍”四句(ju),寫山川形勝,氣象巍峨。第二片,仍寫莫愁與(yu)淮水之(zhi)景象,一(yi)片空曠,令人生哀。第三片,藉斜陽、燕子,寫出古今(jin)興亡之(zhi)感(gan)。全篇(pian)疏蕩(dang)而悲(bei)壯,足以方駕東坡。