《阿房宮賦(fu)》是唐(tang)代文學家杜牧(mu)的(de)(de)賦(fu)作(zuo)。此賦(fu)通過對阿房宮興建及毀滅(mie)的(de)(de)描寫,生動形象(xiang)地總結(jie)了秦朝統治(zhi)(zhi)者(zhe)驕(jiao)奢亡國(guo)的(de)(de)歷史(shi)教(jiao)訓,向唐(tang)朝統治(zhi)(zhi)者(zhe)發出了警告,表現(xian)出一個正直文人憂國(guo)憂民、匡世濟俗的(de)(de)情懷。全賦(fu)運用豐富(fu)(fu)(fu)的(de)(de)想象(xiang),以鋪敘、夸張的(de)(de)手(shou)法(fa),富(fu)(fu)(fu)于抑(yi)揚頓(dun)挫的(de)(de)音樂節奏,展開描寫,語言工整而不(bu)堆砌,富(fu)(fu)(fu)麗而不(bu)浮華(hua),氣勢(shi)雄健,風(feng)格豪放。
ē
阿
páng
房宮賦
六王畢(bi),四海一,蜀山兀,阿房出。覆壓(ya)三百余里,隔離天日。驪(li)山北構而(er)西折,直走咸(xian)陽(yang)。二川溶溶,流入(ru)宮墻。五步一樓,十步一閣。廊腰
màn
縵(man)回(hui),檐(yan)牙高啄。各抱(bao)地勢,鉤心(xin)斗(dou)角。盤(pan)盤(pan)焉(yan),囷(jun)(jun)囷(jun)(jun)焉(yan),蜂房水渦,矗(chu)不知其幾千萬落。長橋臥波(bo),未(wei)云何龍?復道行空(kong),不霽何虹?高低冥迷,不知西東。歌臺暖響,春光融融。舞殿冷袖,風雨(yu)凄(qi)凄(qi)。一日之(zhi)內,一宮之(zhi)間,而氣候不齊(qi)。
妃
pín
嬪
yìng
媵
qiáng
嬙,王子皇孫(sun),辭樓下(xia)殿,
niǎn
輦來于秦,朝歌夜弦,為秦宮(gong)人。明星熒熒,開妝鏡也(ye)。綠云擾擾,梳曉鬟也(ye)。渭流(liu)漲膩,棄(qi)脂水也(ye)。煙斜霧橫,焚椒蘭也(ye)。雷霆乍(zha)驚(jing),宮(gong)車過(guo)也(ye)。轆(lu)轆(lu)遠聽,杳不(bu)知(zhi)其所之也(ye)。一肌一容,盡(jin)態極
yán
妍,縵立遠視,而望幸焉。有不見者,三十六年。
燕趙之(zhi)(zhi)(zhi)收藏,韓魏(wei)之(zhi)(zhi)(zhi)經營,齊楚之(zhi)(zhi)(zhi)精英(ying),幾世幾年,
piāo
剽掠其(qi)人,倚疊(die)如山。一旦不能(neng)有,輸來其(qi)間。鼎(ding)
chēng
鐺玉石,金塊(kuai)珠礫,棄擲
lǐ
邐
yǐ
迤,秦人視之,亦不甚惜。
嗟乎!一人(ren)之(zhi)心,千萬人(ren)之(zhi)心也。秦(qin)愛紛奢,人(ren)亦念其家。奈(nai)何取之(zhi)盡
zī
錙
zhū
銖,用之(zhi)(zhi)如泥沙?使負棟之(zhi)(zhi)柱,多(duo)(duo)于(yu)南畝之(zhi)(zhi)農夫。架(jia)梁之(zhi)(zhi)椽,多(duo)(duo)于(yu)機上之(zhi)(zhi)工女。釘頭磷磷,多(duo)(duo)于(yu)在
yǔ
庾(yu)之(zhi)粟粒(li)。瓦縫參差,多于(yu)周身之(zhi)帛縷。直欄橫(heng)
jiàn
檻,多于九(jiu)土(tu)之城(cheng)郭。管(guan)弦
ōu
嘔
yā
啞,多(duo)于市人之言語。使天下之人,不敢言而敢怒。獨夫之心,日益驕固。戍卒叫,函(han)谷(gu)舉,楚(chu)人一炬,可憐焦(jiao)土!
嗚呼!滅六(liu)國(guo)(guo)者,六(liu)國(guo)(guo)也(ye),非秦(qin)也(ye)。族秦(qin)者,秦(qin)也(ye),非天下也(ye)。嗟乎!使六(liu)國(guo)(guo)各愛(ai)(ai)其人(ren),則足(zu)以拒秦(qin)。使秦(qin)復愛(ai)(ai)六(liu)國(guo)(guo)之(zhi)人(ren),則遞三世(shi)可至萬世(shi)而(er)為君,誰得(de)而(er)族滅也(ye)?秦(qin)人(ren)不(bu)暇自哀(ai),而(er)后(hou)(hou)人(ren)哀(ai)之(zhi)。后(hou)(hou)人(ren)哀(ai)之(zhi)而(er)不(bu)鑒之(zhi),亦使后(hou)(hou)人(ren)而(er)復哀(ai)后(hou)(hou)人(ren)也(ye)。
阿房宮(gong):秦始皇在渭南建(jian)造的(de)宮(gong)殿(dian),始建(jian)于公元(yuan)前212年(nian),至秦亡時尚未完工,遺址在今陜西(xi)西(xi)安西(xi)南阿房村。阿房,指宮(gong)殿(dian)的(de)四阿(即四周)有寬闊宏麗(li)的(de)曲檐。
六王(wang)畢:六國滅亡了。齊、楚、燕、韓(han)、趙(zhao)、魏六國的國王(wang),即指六國。畢,完結,指為秦國所滅。
一:統一。
蜀山(shan)兀:蜀地的(de)山(shan)光禿了。兀,山(shan)高而上平。這里(li)形容山(shan)上樹木已被砍伐凈盡。
阿房(fang)出(chu):阿房(fang)宮出(chu)現(xian)(xian)了。出(chu),出(chu)現(xian)(xian),意思是建成。
覆(fu)(fu)(fu)壓三百余里(li):指從渭南到咸陽覆(fu)(fu)(fu)蓋了三百多里(li)地。這是形容宮殿樓閣接連不(bu)斷,占地極廣。覆(fu)(fu)(fu)壓,覆(fu)(fu)(fu)蓋。里(li),這里(li)為(wei)面積單(dan)位(wei),不(bu)是長度單(dan)位(wei)。古代五(wu)(wu)戶為(wei)一鄰(lin),五(wu)(wu)鄰(lin)為(wei)一里(li)。
隔離天(tian)日:遮蔽了天(tian)日。這是形容宮殿樓閣的高大。
驪(li)山北構而西折:(阿房(fang)宮)從驪(li)山北邊建(jian)起,折而向西。
直走咸陽:一直通到咸陽(古咸陽在(zai)驪山西北(bei))。走,趨向。
二川(chuan):指渭水和樊川(chuan)。
溶溶:河水寬廣而(er)流動(dong)的(de)樣(yang)子。
廊(lang)腰(yao)縵回(hui):走(zou)(zou)廊(lang)長而曲折(zhe)。廊(lang)腰(yao),連接高大建筑(zhu)物的(de)走(zou)(zou)廊(lang),好像(xiang)人的(de)腰(yao)部,所以(yi)這樣(yang)說。縵,縈繞。回(hui),曲折(zhe)。
檐(yan)牙(ya)高(gao)啄:突(tu)起(qi)的檐(yan)角尖聳,猶如禽鳥仰首啄物。檐(yan)牙(ya),屋檐(yan)突(tu)起(qi),猶如牙(ya)齒。
各(ge)抱地勢:各(ge)隨地形。指阿房宮的宮殿樓閣(ge)隨地形而建,彼此環(huan)抱呼應。
鉤心(xin)(xin)斗(dou)角(jiao)(jiao):指宮室結構的參差錯(cuo)落,精巧工致。鉤心(xin)(xin),指各種(zhong)建筑物都向中心(xin)(xin)區(qu)攢聚(ju)。斗(dou)角(jiao)(jiao),指屋角(jiao)(jiao)互相(xiang)對峙,好(hao)像兵戈相(xiang)斗(dou)。
盤盤焉:盤旋的樣子。焉,相當于(yu)“然”。
囷(jun)囷(jun)焉:屈曲的樣子,曲折回(hui)旋的樣子。
蜂房(fang)水渦(wo):像(xiang)蜂房(fang),像(xiang)水渦(wo)。樓閣依(yi)山而筑,所(suo)以說像(xiang)蜂房(fang),像(xiang)水渦(wo)。
矗不(bu)知其(qi)幾千萬落:矗立著不(bu)知它們有(you)幾千萬座。矗,高聳(song)。落,相當于(yu)“座”或者(zhe)“所”。
未云(yun)(yun)何龍(long):沒(mei)有(you)云(yun)(yun)怎么(me)出現了龍(long)?《易經》有(you)“云(yun)(yun)從龍(long)”的(de)話(hua),所以人們認為有(you)龍(long)就應該有(you)云(yun)(yun)。這是用故作疑問的(de)話(hua),形(xing)容長(chang)橋似龍(long)。
復道:在樓閣之間架木筑成的通道。因上下都有通道,叫做(zuo)復道。
霽:雨后天晴。
冥迷:分辨不(bu)清。
不知西(xi)東(dong)(dong):使(shi)人不能分辨東(dong)(dong)西(xi)。西(xi)東(dong)(dong),亦作“東(dong)(dong)西(xi)”。
歌(ge)臺暖響(xiang):人們在臺上唱歌(ge),歌(ge)樂聲(sheng)響(xiang)起來(lai),好像充滿著暖意。
春(chun)光(guang)融融:如同(tong)春(chun)光(guang)那樣(yang)融和。融融,和暖(nuan)的樣(yang)子。
舞殿冷袖(xiu):人們(men)在殿中舞蹈,舞袖(xiu)飄拂,好像帶來寒氣。
風(feng)雨凄凄:如同(tong)風(feng)雨交加那樣凄冷。
妃(fei)嬪(pin)媵嬙(qiang)(qiang):統指六國王侯的宮妃(fei)。她們(men)各有等(deng)級(ji),妃(fei)的等(deng)級(ji)比(bi)嬪(pin)、嬙(qiang)(qiang)高(gao)。媵是(shi)陪嫁的侍女,也可成(cheng)為(wei)嬪(pin)、嬙(qiang)(qiang)。
王子皇孫:指六國王侯的女(nv)兒、孫女(nv)。
辭樓下殿(dian):辭別六(liu)國(guo)的樓閣宮殿(dian)。
輦(nian)來于(yu)秦:乘(cheng)輦(nian)車(che)來到秦國。
明星熒熒:光如明星閃亮。熒熒,明亮的樣子(zi)。
開妝鏡(jing):宮人(ren)打開梳(shu)妝的鏡(jing)子。
漲(zhang)膩:漲(zhang)起了一層脂(zhi)膏。膩,指洗(xi)臉水中浮(fu)起的胭(yan)脂(zhi)、香粉(fen)。
椒蘭:兩種香料(liao)植物(wu),焚(fen)燒(shao)以熏衣物(wu)。
轆(lu)轆(lu)遠(yuan)聽(ting):車聲越聽(ting)越遠(yuan)。轆(lu)轆(lu),車行的聲音。
杳(yao):遙(yao)遠得蹤跡全無。
一肌一容:任何(he)一部(bu)分肌膚,任何(he)一種姿容。
態:指姿態的美好。
妍:美麗。
縵立(li):久(jiu)立(li)。縵,通(tong)“慢”。
幸(xing)(xing):封建時代皇帝到(dao)某處,叫“幸(xing)(xing)”。妃嬪受皇帝寵(chong)愛,叫“得(de)幸(xing)(xing)”。
有不見者:一(yi)作“有不得(de)見者”。
三十(shi)六年:這里(li)指(zhi)嬴政在位(wei)執政的年數。
收(shou)藏(zang):動詞作名詞,指收(shou)藏(zang)的金玉珍寶等物。
經營:動詞(ci)(ci)作名(ming)詞(ci)(ci),指金玉珍寶等(deng)物。
精英:形容詞(ci)作(zuo)名(ming)詞(ci),精品,也有金玉(yu)珍寶等(deng)物的意(yi)思。
剽(piao)掠其(qi)人(ren):從人(ren)民那里搶來(lai)。剽(piao),搶劫,掠奪(duo)。人(ren),民。唐(tang)人(ren)避唐(tang)太宗李世民諱,改“民”為“人(ren)”。
倚疊:積累。
鼎鐺(dang)玉石:把寶鼎看作鐵鍋,把美玉看作石頭。鐺(dang),平底的淺鍋。
金塊(kuai)珠礫:把黃金看作土塊(kuai),把珍珠看作石(shi)子。
邐迤:連續不斷(duan)。這里(li)有(you)“連接著(zhu)”“到處(chu)都(dou)是(shi)”的意(yi)思(si)。
心:心意,意愿(yuan)。
奈何:怎(zen)么(me),為什么(me)。
錙銖:古代重量(liang)名,一錙等(deng)于六銖,一銖約等(deng)于后(hou)來的(de)一兩的(de)二(er)十四分之一。錙、銖連用,極言其細微。
負(fu)棟之柱:承(cheng)擔棟梁的(de)柱子。
磷(lin)磷(lin):形容物體(ti)棱角分明而突出(chu)。也指水中石頭(tou)突立的樣(yang)子(zi)。這(zhe)里(li)形容突出(chu)的釘頭(tou)。
庾:露天的谷倉(cang)。
檻:欄桿。
九土:九州。
管弦(xian)嘔(ou)啞(ya):形容音樂聲(sheng)音嘈雜。嘔(ou)啞(ya),象(xiang)聲(sheng)詞,指聲(sheng)音嘈雜。
獨夫:失(shi)去人心而極端孤立的(de)統治者。這里指秦始皇。
驕固:驕縱,頑固。
戍卒(zu)叫(jiao):指陳勝吳廣起(qi)義。
函谷(gu)舉(ju):劉邦于公(gong)元(yuan)前206年率軍先入咸陽,推翻秦朝(chao)統治,并派兵(bing)守函谷(gu)關(guan)。函谷(gu),關(guan)址在今河南靈寶東北。舉(ju),被攻占。
楚人(ren)一(yi)炬:指項羽(楚將(jiang)項燕的后代)于公(gong)元前(qian)206年入咸陽,并(bing)焚燒秦的宮(gong)殿,大火三月不(bu)滅。
嗚呼:一本無此二字。
族(zu)秦(qin):滅秦(qin)。族(zu),滅族(zu)。
嗟乎:一作“嗟夫”。
使:假使。
遞:傳遞,這(zhe)里(li)指王位順(shun)著(zhu)次序傳下去。
萬(wan)(wan)世(shi)(shi):萬(wan)(wan)世(shi)(shi):《史(shi)記·秦(qin)始皇(huang)本紀》載:秦(qin)始皇(huang)統一六(liu)國后,“下詔(zhao)曰:“朕為始皇(huang)帝(di),后世(shi)(shi)以計數,二(er)世(shi)(shi),三世(shi)(shi)至于萬(wan)(wan)世(shi)(shi),傳之無窮。”然而秦(qin)朝(chao)僅傳二(er)世(shi)(shi)便亡。
不暇:來不及。
哀:哀嘆。
六(liu)王畢,四海一(yi)(yi),蜀山(shan)兀,阿房(fang)出。覆壓三百余里,隔離天(tian)日(ri)。驪山(shan)北構而(er)西折,直走咸陽。二川溶溶,流入宮墻。五步(bu)一(yi)(yi)樓,十(shi)步(bu)一(yi)(yi)閣。廊腰縵回,檐牙高(gao)啄(zhuo)。各抱(bao)地勢,鉤(gou)心斗角(jiao)。盤盤焉(yan),囷(jun)囷(jun)焉(yan),蜂房(fang)水渦,矗(chu)不(bu)(bu)知(zhi)其幾千(qian)萬落。長橋臥波,未(wei)云何龍?復道行空,不(bu)(bu)霽何虹(hong)?高(gao)低冥(ming)迷,不(bu)(bu)知(zhi)西東。歌臺暖響,春光融融。舞殿冷袖,風雨凄凄。一(yi)(yi)日(ri)之(zhi)內,一(yi)(yi)宮之(zhi)間,而(er)氣候不(bu)(bu)齊(qi)。
六國統治(zhi)結束,天下合而為一(yi)(yi)。蜀山砍(kan)伐一(yi)(yi)空,阿房(fang)得以建(jian)成。覆蓋三百余(yu)里,遮天蔽日。從(cong)驪(li)山向(xiang)北(bei)構筑而后(hou)西折(zhe),直達(da)咸陽。渭樊二川浩浩蕩蕩,流入宮墻(qiang)。五(wu)步(bu)一(yi)(yi)樓(lou),十步(bu)一(yi)(yi)閣。走(zou)廊如綢帶回(hui)繞,飛檐像鳥嘴高啄。各因地勢(shi)制宜,鉤連對湊相(xiang)互配合。盤(pan)繞著呀,回(hui)旋著呀,像密集的(de)蜂房(fang)、激(ji)流的(de)水渦,高高矗立,不(bu)知有幾千萬(wan)座(zuo)。驟見長橋臥于水波,沒有云彩哪(na)來的(de)游龍?乍(zha)逢復道高架(jia)在天空,不(bu)曾(ceng)雨(yu)晴哪(na)來的(de)彩虹?高低冥迷,不(bu)辨東西。臺上歌聲溫柔(rou),一(yi)(yi)派春(chun)光融融;舞(wu)殿冷袖翻飛,一(yi)(yi)陣風雨(yu)凄凄。一(yi)(yi)日之(zhi)內,一(yi)(yi)宮之(zhi)間,而氣(qi)候(hou)不(bu)同。
妃嬪媵嬙(qiang),王子皇(huang)孫,辭樓下殿,輦(nian)來于秦,朝歌夜弦,為秦宮人。明(ming)星熒熒,開(kai)妝(zhuang)鏡也。綠云(yun)擾擾,梳(shu)曉鬟也。渭流漲膩,棄脂(zhi)水也。煙斜(xie)霧(wu)橫,焚椒蘭也。雷霆乍驚,宮車過也。轆轆遠(yuan)聽,杳(yao)不知其(qi)所之也。一肌一容,盡態極(ji)妍,縵立遠(yuan)視(shi),而(er)望(wang)幸(xing)焉。有(you)不見(jian)者,三十(shi)六年(nian)。
六國(guo)的(de)(de)妃嬪媵嬙(qiang),王子皇孫,離(li)開了(le)故國(guo)的(de)(de)樓閣宮殿,乘車(che)來到秦國(guo)。早上唱歌(ge),晚上彈琴(qin),成了(le)秦國(guo)的(de)(de)宮人。明星熒(ying)熒(ying),是(shi)她們(men)(men)打開了(le)妝鏡;綠云擾(rao)擾(rao),是(shi)她們(men)(men)早晨(chen)在梳理發(fa)鬟;渭(wei)水(shui)泛起一層油(you)膩,是(shi)她們(men)(men)潑下的(de)(de)洗臉水(shui);煙霧(wu)彌漫,是(shi)她們(men)(men)在焚(fen)燒(shao)椒蘭。雷(lei)霆突然(ran)驚動,是(shi)宮車(che)在經過;車(che)輪(lun)聲遠去,杳杳然(ran)不知它(ta)去向何方。賣弄姿容,盡態極妍(yan)。佇立遙望,盼望皇帝的(de)(de)幸臨。有人未(wei)睹天顏,長達(da)三十六年。
燕趙之(zhi)收藏(zang),韓魏之(zhi)經營,齊(qi)楚之(zhi)精英,幾(ji)(ji)世幾(ji)(ji)年,剽掠其(qi)人(ren),倚疊如山。一旦不能有,輸來其(qi)間。鼎(ding)鐺玉石(shi),金(jin)塊珠礫,棄擲(zhi)邐(li)迤,秦人(ren)視之(zhi),亦不甚惜(xi)。
燕趙收(shou)藏的(de)奇珍,韓(han)魏經營(ying)的(de)寶物,齊(qi)楚(chu)保存的(de)重器(qi),多少(shao)(shao)代(dai)多少(shao)(shao)年,掠(lve)奪自民間,堆積如(ru)(ru)(ru)山。一旦(dan)國破家亡,都給(gei)運到此(ci)間。視(shi)(shi)鼎如(ru)(ru)(ru)鐺,視(shi)(shi)玉如(ru)(ru)(ru)石,揮金如(ru)(ru)(ru)土(tu),以珠作礫,四處拋擲,秦人見了,也(ye)不怎樣(yang)愛(ai)惜(xi)。
嗟乎!一(yi)人(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心,千萬(wan)人(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心也。秦愛紛奢,人(ren)亦念(nian)其(qi)家。奈何(he)取之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)盡錙銖,用之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如(ru)泥沙?使負棟之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)柱,多于南(nan)畝之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)農夫。架梁之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)椽,多于機(ji)上(shang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)工女。釘頭磷磷,多于在庾之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)粟粒。瓦縫參差,多于周身之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)帛(bo)縷。直欄橫檻,多于九土之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)城郭。管(guan)弦嘔啞,多于市人(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)言語。使天下之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人(ren),不敢言而(er)敢怒。獨夫之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心,日益驕固。戍卒叫,函谷舉,楚(chu)人(ren)一(yi)炬,可憐焦土!
哎(ai)呀!一個人(ren)的(de)(de)(de)(de)心(xin),也(ye)就(jiu)是(shi)千(qian)萬人(ren)的(de)(de)(de)(de)心(xin)。秦人(ren)喜歡奢侈(chi),六國人(ren)也(ye)眷念故(gu)家。為什么掠(lve)奪時一丁點兒也(ye)不放(fang)過,用起來卻當成(cheng)泥沙?使(shi)負荷大梁(liang)的(de)(de)(de)(de)柱(zhu)子(zi),比(bi)(bi)地里(li)耕田的(de)(de)(de)(de)農夫還(huan)(huan)(huan)多;架在屋(wu)梁(liang)上的(de)(de)(de)(de)椽子(zi),比(bi)(bi)機(ji)杼旁的(de)(de)(de)(de)織(zhi)女還(huan)(huan)(huan)多;顯(xian)眼的(de)(de)(de)(de)釘頭(tou),比(bi)(bi)糧倉里(li)的(de)(de)(de)(de)谷粒還(huan)(huan)(huan)多;參差(cha)的(de)(de)(de)(de)瓦縫,比(bi)(bi)人(ren)們身上穿的(de)(de)(de)(de)絲(si)縷還(huan)(huan)(huan)多;縱橫(heng)的(de)(de)(de)(de)欄桿,比(bi)(bi)九(jiu)州的(de)(de)(de)(de)城郭(guo)還(huan)(huan)(huan)多;嘔啞的(de)(de)(de)(de)樂聲(sheng)(sheng),比(bi)(bi)市上人(ren)們的(de)(de)(de)(de)語(yu)聲(sheng)(sheng)還(huan)(huan)(huan)要嘈雜(za)。使(shi)天下的(de)(de)(de)(de)人(ren),敢(gan)怒而(er)不敢(gan)言(yan)。而(er)獨夫的(de)(de)(de)(de)心(xin),日益驕傲而(er)頑固。陳勝、吳廣振臂一呼,劉邦一舉攻占函谷;楚人(ren)項(xiang)羽放(fang)了一把火,可憐阿房宮成(cheng)了焦土(tu)。
嗚呼!滅六國(guo)者,六國(guo)也(ye),非秦也(ye)。族秦者,秦也(ye),非天下(xia)也(ye)。嗟乎(hu)!使(shi)六國(guo)各(ge)愛其人(ren),則足以(yi)拒秦。使(shi)秦復(fu)愛六國(guo)之(zhi)人(ren),則遞三(san)世(shi)可至萬世(shi)而(er)(er)(er)為(wei)君,誰得而(er)(er)(er)族滅也(ye)?秦人(ren)不暇(xia)自哀(ai),而(er)(er)(er)后(hou)人(ren)哀(ai)之(zhi)。后(hou)人(ren)哀(ai)之(zhi)而(er)(er)(er)不鑒之(zhi),亦使(shi)后(hou)人(ren)而(er)(er)(er)復(fu)哀(ai)后(hou)人(ren)也(ye)。
哎呀!滅(mie)掉(diao)六(liu)(liu)國(guo)(guo)的(de)(de),正是六(liu)(liu)國(guo)(guo),而不(bu)是秦(qin)(qin)國(guo)(guo)。族滅(mie)秦(qin)(qin)國(guo)(guo)的(de)(de),正是秦(qin)(qin)國(guo)(guo),而不(bu)是天下的(de)(de)人。哎呀!假使(shi)六(liu)(liu)國(guo)(guo)君主各自愛護他(ta)們自己的(de)(de)人民,就(jiu)足(zu)以抵抗秦(qin)(qin)國(guo)(guo)的(de)(de)入(ru)侵。假使(shi)秦(qin)(qin)國(guo)(guo)也(ye)能(neng)(neng)愛護六(liu)(liu)國(guo)(guo)的(de)(de)人民,就(jiu)可(ke)以傳位三世(shi),乃至萬世(shi)而為君,誰又(you)能(neng)(neng)族滅(mie)它呢?秦(qin)(qin)人無暇自哀,而使(shi)后(hou)人哀憐(lian)之;后(hou)人哀憐(lian)之而又(you)不(bu)引以為借(jie)鑒的(de)(de)話,那就(jiu)會使(shi)他(ta)們的(de)(de)后(hou)人又(you)來哀憐(lian)他(ta)們啊!
《阿房宮(gong)賦(fu)》寫于(yu)唐敬宗寶(bao)歷元年(825),杜(du)牧二十三歲。當時(shi)朝廷大興土(tu)木,修建宮(gong)室。杜(du)牧借古(gu)諷今,切諫時(shi)弊(bi)。
杜牧(mu)所處的(de)(de)時(shi)代(dai),政治(zhi)腐敗,階級矛(mao)盾(dun)異常尖銳,而(er)藩鎮(zhen)(zhen)跋扈,吐蕃、南詔、回鶻等紛紛入侵,更加重(zhong)了人(ren)民的(de)(de)痛(tong)苦,大唐(tang)(tang)帝(di)國(guo),已處于(yu)崩潰的(de)(de)前夕。杜牧(mu)針(zhen)對這種形勢,極(ji)力主張(zhang)內平藩鎮(zhen)(zhen),加強統(tong)一(yi),外御侵略,鞏固國(guo)防。為了實現這些理(li)想,他(ta)希望當時(shi)的(de)(de)統(tong)治(zhi)者勵精圖治(zhi)、富民強兵,而(er)事(shi)實恰恰和他(ta)的(de)(de)愿(yuan)望相(xiang)反(fan)。唐(tang)(tang)穆宗李(li)恒以沉溺聲(sheng)(sheng)色送命。接替他(ta)的(de)(de)唐(tang)(tang)敬宗李(li)湛,荒淫更甚(shen),“游(you)戲(xi)無度(du),狎昵(ni)群小”,“視(shi)朝月不再三(san)(san),大臣罕(han)得進見”;又(you)“好治(zhi)宮室,欲營別殿(dian),制度(du)甚(shen)廣”;并命令(ling)度(du)支員外郎盧(lu)貞,“修(xiu)東都(dou)宮闕及道中行宮”,以備(bei)游(you)幸(xing)(《通鑒》卷二(er)四三(san)(san))。對于(yu)這一(yi)切,杜牧(mu)是憤慨(kai)而(er)又(you)痛(tong)心的(de)(de)。他(ta)在《上知己文章(zhang)啟》中明白地說:“寶歷大起宮室,廣聲(sheng)(sheng)色,故作(zuo)《阿房(fang)宮賦(fu)(fu)》。”可見《阿房(fang)宮賦(fu)(fu)》的(de)(de)批判鋒芒,不僅指(zhi)向秦始皇(huang)和陳(chen)后主、隋(sui)煬帝(di)等亡國(guo)之君,而(er)主要是指(zhi)向當時(shi)的(de)(de)最高(gao)統(tong)治(zhi)者。
杜牧(803—853),唐(tang)代(dai)文學家。字牧之,京兆萬年(今陜西(xi)西(xi)安)人(ren),宰(zai)相杜佑之孫。太(tai)和(he)(he)二年(828)進士,曾(ceng)為江西(xi)觀察(cha)使、宣歙觀察(cha)使沈傳師和(he)(he)淮南節度使牛僧孺的(de)幕僚,歷任監察(cha)御史,黃州、池州、睦州刺史,后入(ru)為司勛(xun)員外郎,官終中書舍人(ren)。以濟世(shi)之才自負。詩文中多指陳時政之作。寫景抒情(qing)的(de)小(xiao)詩,多清麗生動。人(ren)謂之小(xiao)杜,和(he)(he)李商隱合稱“小(xiao)李杜”,以別于李白(bai)與杜甫(fu)。有《樊川文集》二十卷傳世(shi)。
《阿房宮賦(fu)》被選入《古文(wen)觀(guan)止》卷七,編選者(zhe)指出這(zhe)篇(pian)作品“為隋廣(隋煬(yang)帝)、叔寶(陳后主)等人炯戒,尤有關治(zhi)體”,很(hen)有見地(di);但由(you)于對杜牧的(de)社(she)會環(huan)境和政治(zhi)態度缺(que)乏了解,還未能準確地(di)揭示作者(zhe)的(de)創作意圖和這(zhe)篇(pian)作品的(de)思想(xiang)意義(yi)。
此賦運用(yong)典型化的(de)(de)藝術手法,在不(bu)(bu)長(chang)的(de)(de)篇幅(fu)中(zhong),將宮(gong)殿建筑(zhu)之恢弘壯觀(guan),后宮(gong)之充(chong)盈嬌美(mei),寶(bao)藏之珍(zhen)貴豐奢,表(biao)現(xian)得層次分明而具(ju)體形象,由此得出秦始皇之所(suo)以(yi)統治不(bu)(bu)能久(jiu)遠,即在于(yu)暴(bao)民取材、不(bu)(bu)施(shi)仁愛的(de)(de)結論,為當時最高統治者提供了深刻的(de)(de)教訓和警示。全文除了具(ju)有(you)震撼人心(xin)的(de)(de)思想力(li)量外,也(ye)具(ju)有(you)很(hen)高的(de)(de)藝術價值(zhi)。
“六(liu)王(wang)畢(bi),四(si)海一(yi)(yi)(yi)(yi),蜀山(shan)兀,阿房(fang)出(chu)。”起勢雄健,涵(han)蓋無(wu)(wu)窮(qiong),看似僅(jin)(jin)僅(jin)(jin)是(shi)敘(xu)事,實則于(yu)敘(xu)事中(zhong)寓褒貶,為(wei)此(ci)后(hou)的(de)(de)(de)(de)許多文(wen)字埋下根子。“六(liu)王(wang)畢(bi)”“四(si)海一(yi)(yi)(yi)(yi)”,一(yi)(yi)(yi)(yi)亡(wang)一(yi)(yi)(yi)(yi)興的(de)(de)(de)(de)原因(yin)和關鍵這些問題都在后(hou)文(wen)解答。例如(ru)在中(zhong)間寫道:“燕(yan)趙之(zhi)(zhi)(zhi)收藏,韓魏之(zhi)(zhi)(zhi)經(jing)營,齊楚之(zhi)(zhi)(zhi)精英,幾(ji)(ji)世幾(ji)(ji)年,剽掠其(qi)(qi)人(ren)(ren),倚疊如(ru)山(shan)……”則六(liu)王(wang)之(zhi)(zhi)(zhi)驕(jiao)奢淫逸,不(bu)惜民(min)(min)力(li),已(yi)于(yu)言(yan)外見意(yi)。到(dao)了(le)(le)篇(pian)末(mo),更明確(que)地(di)(di)(di)作(zuo)了(le)(le)結論:“滅六(liu)國者(zhe)六(liu)國也(ye),非秦也(ye)”,“使六(liu)國各(ge)愛其(qi)(qi)人(ren)(ren),則足以(yi)(yi)拒(ju)秦”。從(cong)(cong)這里(li),就(jiu)可以(yi)(yi)看出(chu)首句(ju)那(nei)(nei)(nei)(nei)個(ge)“畢(bi)”字下得(de)(de)好(hao)。“六(liu)王(wang)”之(zhi)(zhi)(zhi)“畢(bi)”,其(qi)(qi)原因(yin)既在自身(shen),那(nei)(nei)(nei)(nei)么(me)(me)(me),秦能(neng)統(tong)一(yi)(yi)(yi)(yi)四(si)海的(de)(de)(de)(de)原因(yin),也(ye)就(jiu)不(bu)言(yan)可知了(le)(le)。這兩(liang)句(ju)一(yi)(yi)(yi)(yi)抑一(yi)(yi)(yi)(yi)揚,而(er)揚秦又是(shi)為(wei)更有力(li)地(di)(di)(di)抑秦蓄(xu)勢。秦統(tong)一(yi)(yi)(yi)(yi)四(si)海之(zhi)(zhi)(zhi)后(hou),如(ru)果(guo)吸(xi)取(qu)(qu)“六(liu)王(wang)”的(de)(de)(de)(de)教訓,“復愛六(liu)國之(zhi)(zhi)(zhi)人(ren)(ren)”,就(jiu)不(bu)會那(nei)(nei)(nei)(nei)么(me)(me)(me)迅(xun)速地(di)(di)(di)被“族滅”。誰(shui)知秦王(wang)一(yi)(yi)(yi)(yi)旦變成秦始(shi)皇,立刻(ke)志(zhi)得(de)(de)意(yi)滿,走上(shang)腐化的(de)(de)(de)(de)道路。“蜀山(shan)兀,阿房(fang)出(chu)”,一(yi)(yi)(yi)(yi)因(yin)一(yi)(yi)(yi)(yi)果(guo),反映了(le)(le)一(yi)(yi)(yi)(yi)苦一(yi)(yi)(yi)(yi)樂,六(liu)個(ge)字概括(kuo)了(le)(le)無(wu)(wu)限(xian)深(shen)廣(guang)的(de)(de)(de)(de)內容(rong)。“兀”“出(chu)”兩(liang)字,力(li)重千鈞,自不(bu)待言(yan)。而(er)從(cong)(cong)“兀”到(dao)“出(chu)”的(de)(de)(de)(de)過(guo)程,更給(gei)讀者(zhe)留(liu)下了(le)(le)馳騁想(xiang)像的(de)(de)(de)(de)廣(guang)闊天地(di)(di)(di)。第一(yi)(yi)(yi)(yi),舉蜀山(shan)以(yi)(yi)概秦隴之(zhi)(zhi)(zhi)山(shan)。由蜀山(shan)到(dao)關中(zhong)要(yao)(yao)經(jing)過(guo)“難(nan)于(yu)上(shang)青天”的(de)(de)(de)(de)蜀道,憑借人(ren)(ren)力(li)運送(song)(song)巨大的(de)(de)(de)(de)木(mu)料異常艱難(nan)。而(er)一(yi)(yi)(yi)(yi)定要(yao)(yao)取(qu)(qu)材(cai)(cai)蜀山(shan),見得(de)(de)秦隴一(yi)(yi)(yi)(yi)帶的(de)(de)(de)(de)樹木(mu)已(yi)經(jing)砍伐(fa)一(yi)(yi)(yi)(yi)空,還(huan)不(bu)敷用。秦隴之(zhi)(zhi)(zhi)山(shan)盡禿而(er)殃及蜀山(shan),直到(dao)蜀山(shan)不(bu)剩(sheng)一(yi)(yi)(yi)(yi)木(mu)而(er)阿房(fang)始(shi)“出(chu)”,則阿房(fang)宮多么(me)(me)(me)宏大,秦始(shi)皇多么(me)(me)(me)驕(jiao)奢已(yi)不(bu)難(nan)想(xiang)見。第二,舉木(mu)料已(yi)概其(qi)(qi)他(ta)建(jian)(jian)(jian)筑材(cai)(cai)料。所需的(de)(de)(de)(de)木(mu)料既如(ru)此(ci)眾多,則其(qi)(qi)他(ta)的(de)(de)(de)(de)建(jian)(jian)(jian)筑材(cai)(cai)料需要(yao)(yao)多少,也(ye)不(bu)難(nan)想(xiang)見。第三,舉砍伐(fa)、運送(song)(song)木(mu)料以(yi)(yi)概其(qi)(qi)他(ta)工(gong)程。而(er)從(cong)(cong)木(mu)材(cai)(cai)及其(qi)(qi)他(ta)一(yi)(yi)(yi)(yi)切建(jian)(jian)(jian)筑材(cai)(cai)料的(de)(de)(de)(de)砍伐(fa)、加工(gong)、運送(song)(song)直到(dao)合攏來(lai)建(jian)(jian)(jian)成“覆(fu)壓三百余里(li)”的(de)(de)(de)(de)阿房(fang)宮,都是(shi)役使人(ren)(ren)民(min)(min)進行的(de)(de)(de)(de),這中(zhong)間榨取(qu)(qu)了(le)(le)多少人(ren)(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)(de)血汗,葬送(song)(song)了(le)(le)多少人(ren)(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)(de)生(sheng)命,也(ye)是(shi)可以(yi)(yi)想(xiang)見的(de)(de)(de)(de)。“六(liu)王(wang)”既以(yi)(yi)“不(bu)愛其(qi)(qi)人(ren)(ren)”而(er)覆(fu)亡(wang),秦始(shi)皇又將自己的(de)(de)(de)(de)淫樂建(jian)(jian)(jian)筑在人(ren)(ren)民(min)(min)的(de)(de)(de)(de)苦難(nan)之(zhi)(zhi)(zhi)上(shang),那(nei)(nei)(nei)(nei)么(me)(me)(me),從(cong)(cong)“六(liu)王(wang)”的(de)(de)(de)(de)已(yi)“畢(bi)”,是(shi)很(hen)可以(yi)(yi)預見秦的(de)(de)(de)(de)將“畢(bi)”的(de)(de)(de)(de)。
廖瑩中《江(jiang)行雜錄》上(shang)說:“杜牧之(zhi)《阿房(fang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》云(yun)(yun):‘六王畢,四海一(yi)(yi),蜀山兀,阿房(fang)出(chu)。’陸(lu)傪作《長城(cheng)賦(fu)(fu)》云(yun)(yun):‘千城(cheng)絕(jue),長城(cheng)列。秦(qin)(qin)民竭(jie),秦(qin)(qin)君滅。’傪輩行在(zai)(zai)牧之(zhi)前,則《阿房(fang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》又祖《長城(cheng)》句(ju)(ju)法矣。”《長城(cheng)賦(fu)(fu)》(見(jian)《全唐(tang)文》卷六一(yi)(yi)九(jiu))以(yi)四個三字句(ju)(ju)發(fa)(fa)端,一(yi)(yi)句(ju)(ju)一(yi)(yi)意(yi),層層逼進;又句(ju)(ju)句(ju)(ju)押(ya)韻,音節迅急,有(you)如駿馬下(xia)坡,迅快無(wu)比。《阿房(fang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》正(zheng)與此相(xiang)似,說它“祖《長城(cheng)》句(ju)(ju)法”,是很有(you)見(jian)地的(de)(de)(de)。但作賦(fu)(fu)以(yi)四個三字句(ju)(ju)開頭,并非始于陸(lu)參(can),而是創(chuang)于晉人(ren)郭璞。郭璞《井(jing)賦(fu)(fu)》云(yun)(yun):“益作井(jing),龍登天,鑿(zao)后土(tu),洞黃泉(quan)。”此后,南朝謝惠連《雪(xue)賦(fu)(fu)》以(yi)“歲將(jiang)暮,時既昏,寒風積(ji),愁云(yun)(yun)繁”發(fa)(fa)唱,無(wu)疑受(shou)了郭璞的(de)(de)(de)啟發(fa)(fa),卻青出(chu)于藍。《長城(cheng)賦(fu)(fu)》學習《井(jing)賦(fu)(fu)》《雪(xue)賦(fu)(fu)》的(de)(de)(de)句(ju)(ju)法,又比前者更(geng)勝(sheng)。《阿房(fang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》則在(zai)(zai)取法前人(ren)的(de)(de)(de)基礎上(shang)有(you)更(geng)多的(de)(de)(de)創(chuang)造,百尺竿頭更(geng)進一(yi)(yi)步。這說明(ming)文藝創(chuang)作既貴在(zai)(zai)創(chuang)造,又需要借鑒(jian)前人(ren)。
“覆壓三(san)百余里,隔離天日”兩句(ju),緊承“出(chu)”字,總寫(xie)阿房宮(gong)的(de)規模。上句(ju)言其廣,下句(ju)言其高(gao)(gao)。自“驪山北構而(er)西折,直(zhi)走(zou)咸陽”到“高(gao)(gao)低冥迷,不知西東”,就廣、高(gao)(gao)兩方面作進一步的(de)描寫(xie)。“五步一樓,十(shi)步一閣;廊腰縵回,檐(yan)牙高(gao)(gao)啄;各抱地(di)勢(shi),鉤心斗(dou)角(jiao)”等(deng)句(ju),既簡練,又(you)形象。特別是“長橋臥波,未(wei)云何(he)龍?復道行空,不霽何(he)虹(hong)”更(geng)其傳神。不說長橋如龍,復道如虹(hong),而(er)說“未(wei)云何(he)龍”,“不霽何(he)虹(hong)”,不僅筆勢(shi)跌宕,而(er)且(qie)從驚嘆語氣中表達(da)了(le)對那些建筑物的(de)觀感,給客(ke)觀描寫(xie)涂上了(le)濃(nong)烈的(de)抒情色彩。
以(yi)上寫阿房宮的(de)(de)(de)(de)宏偉(wei)(wei)瑰麗(li),已寓貶義;但(dan)還(huan)不能(neng)完(wan)(wan)(wan)全說明問題。因為完(wan)(wan)(wan)成如(ru)此宏麗(li)的(de)(de)(de)(de)建筑,固然加重了(le)人民的(de)(de)(de)(de)負(fu)擔;但(dan)如(ru)果在完(wan)(wan)(wan)成之后(hou)用(yong)來做(zuo)有利(li)于人民的(de)(de)(de)(de)事情,那還(huan)是(shi)應(ying)該贊許的(de)(de)(de)(de)。所(suo)以(yi),作者在寫了(le)阿房宮的(de)(de)(de)(de)宏偉(wei)(wei)瑰麗(li)之后(hou),立刻將筆鋒伸(shen)向更(geng)重要的(de)(de)(de)(de)地方(fang)。“歌(ge)臺暖響,春光融融;舞殿冷袖(xiu),風(feng)(feng)雨凄凄。一(yi)日之內,一(yi)宮之間,而氣候(hou)不齊(qi)。”這幾句用(yong)夸(kua)張(zhang)的(de)(de)(de)(de)手法描(miao)寫了(le)歌(ge)舞之盛(歌(ge)喉吐暖,舞袖(xiu)生風(feng)(feng),以(yi)致改變了(le)氣候(hou))。接下去(qu),點出那些供秦始皇(huang)享樂的(de)(de)(de)(de)歌(ge)舞者,乃(nai)是(shi)六國的(de)(de)(de)(de)“妃嬪,王子皇(huang)孫”;既回應(ying)“六王畢”,又暗示秦統治者的(de)(de)(de)(de)前(qian)途。
從“明星熒熒”到(dao)“三十六年”一段(duan)上承“為秦宮(gong)人(ren)(ren)(ren)(ren)”,這是(shi)膾炙人(ren)(ren)(ren)(ren)口的(de)(de)(de)一段(duan)。不(bu)(bu)直說美(mei)人(ren)(ren)(ren)(ren)眾多(duo),卻用(yong)明星、綠云、渭(wei)漲、霧(wu)橫比喻妝(zhuang)鏡、曉(xiao)鬟、棄(qi)脂、焚椒,間(jian)接地寫(xie)(xie)出美(mei)人(ren)(ren)(ren)(ren)之多(duo),其(qi)手法已很高明。但(dan)還不(bu)(bu)止于此。通過形象而又貼切的(de)(de)(de)比喻,既寫(xie)(xie)了(le)美(mei)人(ren)(ren)(ren)(ren),又寫(xie)(xie)了(le)阿(a)房宮(gong)。下臨(lin)渭(wei)水,高插青霄的(de)(de)(de)樓閣,像蜂房似(si)的(de)(de)(de)布(bu)滿空際的(de)(de)(de)窗戶(hu),以及當(dang)窗曉(xiao)妝(zhuang)的(de)(de)(de)美(mei)人(ren)(ren)(ren)(ren),都歷歷如(ru)見。而寫(xie)(xie)美(mei)人(ren)(ren)(ren)(ren),又正是(shi)為了(le)寫(xie)(xie)秦始(shi)皇(huang)。所(suo)以,接著(zhu)便寫(xie)(xie)“宮(gong)車”之過。“宮(gong)車”日(ri)日(ri)行幸,而宮(gong)人(ren)(ren)(ren)(ren)尚“有不(bu)(bu)見者,三十六年”,則(ze)秦始(shi)皇(huang)荒淫到(dao)何(he)種程度(du),也就(jiu)用(yong)不(bu)(bu)著(zhu)說穿了(le)。
這(zhe)一段(duan)也(ye)(ye)是前有(you)所承的。陸傪《長城賦(fu)》云(yun):“邊云(yun)夜明(ming),列云(yun)鏵也(ye)(ye);白(bai)日晝黑,揚塵沙也(ye)(ye);筑之登登,約(yue)之閣閣,遠(yuan)而(er)(er)(er)聽(ting)也(ye)(ye),如(ru)長空散雹;蟄蟄而(er)(er)(er)征,沓(ta)沓(ta)而(er)(er)(er)營,遠(yuan)而(er)(er)(er)望(wang)也(ye)(ye),如(ru)大江(jiang)流(liu)萍;其(qi)號呼(hu)也(ye)(ye),怒(nu)風訇;其(qi)鞭樸也(ye)(ye),血流(liu)縱橫(heng)。”《阿(a)房(fang)宮(gong)(gong)(gong)賦(fu)》的開(kai)頭(tou)既然取法于(yu)《長城賦(fu)》,那么(me)中(zhong)間(jian)的這(zhe)一段(duan),造句(ju)(ju)(ju)、構思都有(you)一致之處,可能也(ye)(ye)受了《長城賦(fu)》的啟發。當(dang)然,如(ru)果從句(ju)(ju)(ju)式的相似(si)方面著眼(yan),它受《華山(shan)(shan)賦(fu)》的影響更其(qi)明(ming)顯,洪邁《容齋五(wu)筆》卷(juan)(juan)七指出(chu)(chu):“唐人作(zuo)賦(fu),多以(yi)造語為奇。杜牧(mu)(mu)《阿(a)房(fang)宮(gong)(gong)(gong)賦(fu)》云(yun):‘明(ming)星(xing)熒熒,開(kai)妝鏡也(ye)(ye);綠云(yun)擾擾,梳曉鬟也(ye)(ye);渭流(liu)漲膩,棄(qi)脂水也(ye)(ye);煙(yan)斜霧橫(heng),焚椒蘭也(ye)(ye)。雷霆乍驚,宮(gong)(gong)(gong)車過(guo)也(ye)(ye);轆轆遠(yuan)聽(ting),杳不知其(qi)所之也(ye)(ye)。’其(qi)比興引喻,如(ru)是其(qi)侈?然楊敬之《華山(shan)(shan)賦(fu)》又在其(qi)前,敘述猶(you)壯(zhuang),曰:‘見(jian)若(ruo)咫尺,田千畝矣(yi)(yi)(yi);見(jian)若(ruo)環堵,城千雉矣(yi)(yi)(yi);見(jian)若(ruo)杯水,池百里矣(yi)(yi)(yi);見(jian)若(ruo)蟻垤,臺(tai)九(jiu)層矣(yi)(yi)(yi);醯雞(ji)往來,周東西(xi)(xi)矣(yi)(yi)(yi);蠛蠓紛(fen)紛(fen),秦速亡矣(yi)(yi)(yi);蜂窠聯(lian)聯(lian),起阿(a)房(fang)矣(yi)(yi)(yi);俄而(er)(er)(er)復然,立(li)建章矣(yi)(yi)(yi);小星(xing)奕奕,焚咸陽矣(yi)(yi)(yi);累累繭栗,祖龍藏矣(yi)(yi)(yi)。’……則《阿(a)房(fang)宮(gong)(gong)(gong)賦(fu)》實模仿楊作(zuo)也(ye)(ye)。”楊敬之《華山(shan)(shan)賦(fu)》(見(jian)《唐文粹》卷(juan)(juan)六(liu))一脫稿,即傳誦(song)士林,轟(hong)動一時,韓愈、李(li)德裕、杜佑(you)都十分(fen)贊賞。上引數句(ju)(ju)(ju),杜佑(you)時常吟誦(song)(見(jian)《容齋五(wu)筆》卷(juan)(juan)七《唐賦(fu)造語相似(si)》條(tiao))。杜佑(you)是杜牧(mu)(mu)的祖父,則杜牧(mu)(mu)熟習這(zhe)篇(pian)作(zuo)品是毫無疑問的。但杜牧(mu)(mu)的“明(ming)星(xing)熒熒”等句(ju)(ju)(ju),絕不能說是“模仿楊作(zuo)”,而(er)(er)(er)是從楊作(zuo)中(zhong)吸取了有(you)益(yi)的東西(xi)(xi)加以(yi)變(bian)化,用以(yi)表現新(xin)的主(zhu)題(ti),具有(you)推陳(chen)出(chu)(chu)新(xin)的作(zuo)用。
從(cong)“燕趙之收(shou)藏”到(dao)“亦不甚惜”,承上歌舞之盛,美人之多,進而寫珍寶(bao)之富。通過這(zhe)一(yi)系(xi)列(lie)敘寫,形象地點出(chu)阿(a)(a)房(fang)宮(gong)的(de)用途,從(cong)而對秦始皇進行了(le)鞭撻。從(cong)開(kai)頭直到(dao)這(zhe)里,作者以精(jing)練、生(sheng)動的(de)筆(bi)墨敘寫了(le)阿(a)(a)房(fang)宮(gong)的(de)興建(jian)、規模和(he)用途,沒有抽象地發議論,而議論已寓于其中(zhong)。讀者不難(nan)看出(chu):用人民的(de)血汗凝(ning)成、供統治者享樂的(de)阿(a)(a)房(fang)宮(gong),集中(zhong)地反映著(zhu)人民的(de)苦難(nan),也集中(zhong)地反映著(zhu)統治者的(de)荒淫腐化。
于是,作者(zhe)水到渠成進一步完成他(ta)的主題(ti):寫阿房宮(gong)的毀滅,也就是寫秦統(tong)治者(zhe)的毀滅及其毀滅之故,向當時的最高統(tong)治者(zhe)敲響警鐘。
“嗟乎(hu)!一(yi)(yi)(yi)人(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin)(xin),千(qian)萬人(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin)(xin)也(ye)(ye)(ye)”,這是(shi)說“人(ren)(ren)(ren)(ren)同此心(xin)(xin)”,但繼之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)而(er)(er)來(lai)的(de)(de)(de)“秦愛紛奢(she)(she)(she),人(ren)(ren)(ren)(ren)亦念其(qi)(qi)家。奈何取之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)盡(jin)錙(zi)銖,用(yong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如泥沙(sha)?”卻對秦統(tong)治(zhi)(zhi)者的(de)(de)(de)殘民以(yi)自肥作(zuo)(zuo)了(le)(le)有力的(de)(de)(de)抨(peng)擊。以(yi)下(xia)(xia)數句(ju)尤其(qi)(qi)精彩:“使負棟之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)柱(zhu),多于南畝之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)農夫(fu)(fu)(fu);架梁之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)椽(chuan),多于機(ji)上之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)工女;釘(ding)頭(tou)磷磷,多于在庾(yu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)粟粒;瓦縫參差,多于周身(shen)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)帛縷;直(zhi)欄橫檻,多于九土(tu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)城郭(guo);管(guan)弦嘔啞,多于市人(ren)(ren)(ren)(ren)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)言語。使天(tian)下(xia)(xia)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人(ren)(ren)(ren)(ren),不敢言而(er)(er)敢怒。獨夫(fu)(fu)(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin)(xin),日(ri)益驕(jiao)固。戍卒叫(jiao),函(han)谷舉,楚人(ren)(ren)(ren)(ren)一(yi)(yi)(yi)炬,可憐焦土(tu)!”這是(shi)緊承“嗟乎(hu)”以(yi)下(xia)(xia)各(ge)(ge)句(ju)而(er)(er)來(lai)的(de)(de)(de)。“秦愛紛奢(she)(she)(she),人(ren)(ren)(ren)(ren)亦念其(qi)(qi)家”兩句(ju),“秦”“人(ren)(ren)(ren)(ren)”并(bing)提。接(jie)著(zhu)以(yi)“奈何取之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)盡(jin)錙(zi)銖,用(yong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如泥沙(sha)”的(de)(de)(de)憤慨語總括秦的(de)(de)(de)紛奢(she)(she)(she)給人(ren)(ren)(ren)(ren)民帶來(lai)的(de)(de)(de)深重災難。然后用(yong)“使”字領(ling)起(qi),擺出(chu)(chu)一(yi)(yi)(yi)系列罪(zui)證。秦統(tong)治(zhi)(zhi)者剝(bo)削、壓迫人(ren)(ren)(ren)(ren)民的(de)(de)(de)罪(zui)證是(shi)不勝枚舉的(de)(de)(de)。文學創作(zuo)(zuo)的(de)(de)(de)特點(dian)在于通過個(ge)別表(biao)(biao)現一(yi)(yi)(yi)般,因(yin)而(er)(er)在一(yi)(yi)(yi)篇(pian)作(zuo)(zuo)品中也(ye)(ye)(ye)用(yong)不著(zhu)從(cong)各(ge)(ge)方面羅列罪(zui)證。作(zuo)(zuo)者寫的(de)(de)(de)是(shi)《阿房(fang)宮賦》,即從(cong)阿房(fang)宮著(zhu)筆,就前半篇(pian)的(de)(de)(de)敘寫作(zuo)(zuo)出(chu)(chu)了(le)(le)邏(luo)輯的(de)(de)(de)推演。一(yi)(yi)(yi)連串用(yong)準確(que)的(de)(de)(de)比喻構(gou)成的(de)(de)(de)排(pai)句(ju),形(xing)象地表(biao)(biao)現了(le)(le)“秦”與“人(ren)(ren)(ren)(ren)”、剝(bo)削者與被剝(bo)削者一(yi)(yi)(yi)樂一(yi)(yi)(yi)苦的(de)(de)(de)兩個(ge)方面及其(qi)(qi)相互關系。一(yi)(yi)(yi)句(ju)句(ju)噴薄而(er)(er)出(chu)(chu)、層(ceng)層(ceng)推進,到了(le)(le)“使天(tian)下(xia)(xia)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)人(ren)(ren)(ren)(ren),不敢言而(er)(er)敢怒”,已將火山即將爆發的(de)(de)(de)形(xing)勢全盤托出(chu)(chu)。再用(yong)“獨夫(fu)(fu)(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)心(xin)(xin),日(ri)益驕(jiao)固”從(cong)反(fan)面一(yi)(yi)(yi)逼,便逼出(chu)(chu)“戍卒叫(jiao),函(han)谷舉”的(de)(de)(de)局面,農民起(qi)義的(de)(de)(de)熊(xiong)熊(xiong)烈火終(zhong)于埋葬了(le)(le)統(tong)治(zhi)(zhi)者。而(er)(er)供統(tong)治(zhi)(zhi)者享樂的(de)(de)(de)阿房(fang)宮也(ye)(ye)(ye)隨之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)化為灰燼。
作(zuo)者(zhe)(zhe)(zhe)寫(xie)《阿房宮賦(fu)》,其(qi)目的(de)(de)(de)(de)(de)是(shi)給(gei)當(dang)時(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)最(zui)高統(tong)治者(zhe)(zhe)(zhe)提供(gong)歷(li)(li)史(shi)教(jiao)訓,為(wei)(wei)了(le)豐富歷(li)(li)史(shi)教(jiao)訓的(de)(de)(de)(de)(de)內容,從“六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)王畢,四海一(yi)”以(yi)下(xia),一(yi)直是(shi)既(ji)寫(xie)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)又不(bu)忘六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)。就(jiu)(jiu)章法(fa)說(shuo),以(yi)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)為(wei)(wei)主,以(yi)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)為(wei)(wei)賓;就(jiu)(jiu)思想意義說(shuo),以(yi)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)為(wei)(wei)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)的(de)(de)(de)(de)(de)前車之(zhi)鑒(jian)。阿房宮中的(de)(de)(de)(de)(de)無(wu)數美(mei)人(ren)(ren)(ren),乃是(shi)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)“妃嬪”;阿房宮中的(de)(de)(de)(de)(de)無(wu)數珍寶,又是(shi)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)“取掠(lve)其(qi)人(ren)(ren)(ren)”的(de)(de)(de)(de)(de)長期積累。六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)一(yi)旦(dan)滅(mie)亡,則(ze)美(mei)人(ren)(ren)(ren)“輦來(lai)(lai)于(yu)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)”,珍寶“輸來(lai)(lai)其(qi)間”;那(nei)么(me),秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)一(yi)旦(dan)蹈(dao)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)覆轍,不(bu)以(yi)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)為(wei)(wei)鑒(jian),最(zui)終也(ye)(ye)(ye)是(shi)自(zi)食(shi)其(qi)果;那(nei)么(me),當(dang)時(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)統(tong)治者(zhe)(zhe)(zhe)又走秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)的(de)(de)(de)(de)(de)老路,當(dang)然也(ye)(ye)(ye)不(bu)會有(you)更好的(de)(de)(de)(de)(de)結(jie)局。寫(xie)到這里,真可謂“筆所未到氣已吞”!接下(xia)去(qu),還不(bu)肯(ken)正(zheng)面說(shuo)破(po),卻以(yi)無(wu)限感(gan)慨揭示出六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)與(yu)(yu)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)滅(mie)亡的(de)(de)(de)(de)(de)原(yuan)因(yin):“嗚呼!滅(mie)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)者(zhe)(zhe)(zhe)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)也(ye)(ye)(ye),非秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)也(ye)(ye)(ye);族秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)者(zhe)(zhe)(zhe)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)也(ye)(ye)(ye),非天下(xia)也(ye)(ye)(ye)。嗟(jie)乎!使六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)各(ge)愛(ai)其(qi)人(ren)(ren)(ren),則(ze)足以(yi)拒秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin);使秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)復愛(ai)六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)之(zhi)人(ren)(ren)(ren),則(ze)遞三世(shi)可至(zhi)萬世(shi)而(er)為(wei)(wei)君,誰得而(er)族滅(mie)也(ye)(ye)(ye)?”既(ji)指出六(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)(guo)與(yu)(yu)秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)的(de)(de)(de)(de)(de)所以(yi)亡,又指出倘能“各(ge)愛(ai)其(qi)人(ren)(ren)(ren)”,就(jiu)(jiu)不(bu)會亡。這才將(jiang)筆鋒轉向“后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)(ren)”——主要(yao)是(shi)當(dang)時(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)統(tong)治者(zhe)(zhe)(zhe):“秦(qin)(qin)(qin)(qin)(qin)人(ren)(ren)(ren)不(bu)暇自(zi)哀(ai),而(er)后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)(ren)哀(ai)之(zhi);后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)(ren)哀(ai)之(zhi)而(er)不(bu)鑒(jian)之(zhi),亦使后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)(ren)而(er)復哀(ai)后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)(ren)也(ye)(ye)(ye)。”行文至(zhi)此,作(zuo)者(zhe)(zhe)(zhe)以(yi)飽含激情的(de)(de)(de)(de)(de)筆墨成功(gong)地表現了(le)他(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)創作(zuo)意圖。結(jie)句更有(you)言盡意不(bu)盡的(de)(de)(de)(de)(de)特點。
在此(ci)以(yi)前總結秦亡教(jiao)訓(xun)的(de)(de)詩文很多,也有(you)不少人能從統治者(zhe)與人民的(de)(de)關系立論(lun),但是,還(huan)沒有(you)一篇作品像此(ci)賦(fu)一樣通(tong)過一個特殊的(de)(de)事物(阿(a)房宮的(de)(de)興滅),把人民與獨夫的(de)(de)尖(jian)銳對立揭露(lu)得如此(ci)形象、深刻。
此(ci)賦結尾的(de)(de)(de)一段(duan)議(yi)論(lun)(lun)也是(shi)有所借鑒的(de)(de)(de)。《漢書》卷七十五載京房對(dui)漢元帝說:“齊(qi)桓(huan)公、秦二(er)世(shi)(shi)亦嘗聞此(ci)君(jun)(周(zhou)幽(you)王(wang)、周(zhou)厲(li)王(wang))而非笑之(zhi)(zhi),然(ran)(ran)則(ze),任豎刁、趙高(gao),政治日亂,盜賊滿山,何不(bu)以幽(you)、厲(li)卜之(zhi)(zhi)而覺(jue)悟乎?……夫前(qian)世(shi)(shi)之(zhi)(zhi)君(jun)亦皆然(ran)(ran)矣(yi)(yi)。臣恐后(hou)(hou)(hou)之(zhi)(zhi)視今,猶今之(zhi)(zhi)視前(qian)也。”《通(tong)鑒·唐紀(ji)·貞(zhen)觀十一年》所載馬周(zhou)的(de)(de)(de)議(yi)論(lun)(lun)也與此(ci)相類似:“蓋幽(you)、厲(li)嘗笑桀、紂矣(yi)(yi),煬(yang)(yang)帝亦笑周(zhou)、齊(qi)矣(yi)(yi),不(bu)可使后(hou)(hou)(hou)之(zhi)(zhi)笑今如今之(zhi)(zhi)笑煬(yang)(yang)帝也。”不(bu)難看出(chu),杜牧“后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)哀之(zhi)(zhi)而不(bu)鑒之(zhi)(zhi)”的(de)(de)(de)議(yi)論(lun)(lun),是(shi)和京房、馬周(zhou)的(de)(de)(de)議(yi)論(lun)(lun)一脈(mo)相承的(de)(de)(de)。后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)只“笑”前(qian)人(ren)(ren)、“哀”前(qian)人(ren)(ren),卻不(bu)肯引以為鑒,硬是(shi)要蹈(dao)前(qian)人(ren)(ren)的(de)(de)(de)覆轍,就只能(neng)使“后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)而復(fu)哀后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren)”、復(fu)“笑”后(hou)(hou)(hou)人(ren)(ren),這的(de)(de)(de)確是(shi)可悲的(de)(de)(de)。
明人吳訥在《文(wen)章(zhang)辨體(ti)(ti)序說》中(zhong)引了《古(gu)賦(fu)辨體(ti)(ti)》里對(dui)《阿房(fang)宮賦(fu)》的(de)(de)(de)幾句評語(yu),然后(hou)說:“吁!先正有云:‘文(wen)章(zhang)先體(ti)(ti)制而(er)后(hou)文(wen)辭。’學賦(fu)者其致思焉(yan)!”把文(wen)章(zhang)體(ti)(ti)裁(cai)看得比內(nei)容還重要(yao),這顯(xian)然是荒(huang)謬的(de)(de)(de)。何況說《阿房(fang)宮賦(fu)》“太(tai)半是論體(ti)(ti)”,也不(bu)完全(quan)符合事實。作(zuo)者先以(yi)約占全(quan)文(wen)三分之二的(de)(de)(de)篇(pian)幅簡練地敘述,生(sheng)動地描寫了阿房(fang)宮的(de)(de)(de)興(xing)建、規模和(he)用途,形象鮮明而(er)含意(yi)深廣。“嗟乎”以(yi)下,當然發(fa)了議(yi)論。但是,第一,議(yi)論中(zhong)有描寫。例如(ru)“使(shi)負棟(dong)之柱,多(duo)于(yu)南畝之農夫”以(yi)下一段,不(bu)加(jia)判斷,只用農民、工(gong)女(nv)及(ji)其所(suo)生(sheng)產的(de)(de)(de)粟(su)粒、帛縷等(deng)的(de)(de)(de)數量與阿房(fang)宮的(de)(de)(de)柱、椽、釘、瓦等(deng)相比較,而(er)階級矛(mao)盾的(de)(de)(de)尖銳(rui)化已見(jian)于(yu)言(yan)外。第二,議(yi)論帶有濃烈的(de)(de)(de)抒情性。以(yi)“嗟乎”“嗚呼”開頭的(de)(de)(de)各段,都(dou)洋溢(yi)著憤慨、痛(tong)惜與哀(ai)怨交織成的(de)(de)(de)復雜(za)情感。
這篇文(wen)(wen)章熔敘事、抒情、議論(lun)于(yu)一(yi)爐,概括敘寫(xie)與細(xi)致描摹有機結合,駢散(san)相(xiang)間(jian),錯落(luo)有致,以(yi)氣貫(guan)通,情理融(rong)會,既富于(yu)形(xing)象性,又有極大的氣勢(shi),在藝術技巧(qiao)上極見才(cai)思。全(quan)文(wen)(wen)氣勢(shi)貫(guan)注,語言的排比錯落(luo)安排得(de)很恰當。而(er)(er)最出色的是(shi)藝術想象入(ru)微,如“各抱地勢(shi),鉤心斗角”,“高低冥迷,不(bu)(bu)知西東”,“一(yi)日(ri)之(zhi)(zhi)內,一(yi)宮(gong)之(zhi)(zhi)間(jian),而(er)(er)氣候(hou)不(bu)(bu)齊”,“轆(lu)轆(lu)遠聽,杳不(bu)(bu)知其所之(zhi)(zhi)也(ye)”。以(yi)及“嗟(jie)乎”以(yi)下(xia)一(yi)段中的那些對(dui)比,都是(shi)字(zi)字(zi)平易而(er)(er)意境(jing)盡出,這正是(shi)新體(ti)文(wen)(wen)賦所追(zhui)求的藝術境(jing)界。
宋·陳長方《步里(li)客談》:《阿房宮賦》只是(shi)篇(pian)末說秦及六國處佳(jia)。若釘頭粟粒等(deng)語,俳優不如(ru)。
宋·王楙《野客叢書》:杜牧之《阿(a)房(fang)(fang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》曰:“明星熒(ying)熒(ying),開(kai)妝(zhuang)鏡也(ye);綠云(yun)擾擾,梳曉鬟(huan)也(ye)。渭(wei)流漲膩,棄脂水也(ye);煙斜霧(wu)橫(heng),焚椒蘭也(ye)。雷霆(ting)乍驚,宮(gong)(gong)車(che)過也(ye);轆(lu)轆(lu)遠聽,杳不(bu)知其所之也(ye)。”楊敬之《華山賦(fu)(fu)》曰:“見(jian)若(ruo)咫(zhi)尺,田千(qian)畝矣(yi)(yi);見(jian)若(ruo)環堵,城千(qian)雉矣(yi)(yi)。見(jian)若(ruo)杯水,池(chi)百里矣(yi)(yi);見(jian)若(ruo)蟻堙,臺(tai)九層矣(yi)(yi)。醯雞往來,周東西(xi)矣(yi)(yi);蠛蠓紛紛,秦(qin)速亡矣(yi)(yi)。蜂(feng)窠聯聯,起阿(a)房(fang)(fang)矣(yi)(yi);俄而復(fu)然,立建章矣(yi)(yi)。小星奕(yi)奕(yi),焚咸(xian)陽矣(yi)(yi);累累繭栗,祖(zu)龍(long)藏(zang)矣(yi)(yi)。”二文同一(yi)(yi)機杼也(ye)。或者讀《阿(a)房(fang)(fang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》,至“歌臺(tai)暖響(xiang),春光(guang)融(rong)融(rong);舞殿冷袖,風(feng)雨凄(qi)凄(qi)。(一(yi)(yi)日之內(nei)),一(yi)(yi)宮(gong)(gong)之間(jian),而氣候(hou)不(bu)齊。”擊節嘆賞,以謂善形(xing)容(rong)廣大如此。仆謂牧之此意,蓋體魏卞蘭《許(xu)昌(chang)宮(gong)(gong)賦(fu)(fu)》曰:“其陰則望舒涼室,羲和(he)溫房(fang)(fang)。隆冬御絺,盛夏重裘。一(yi)(yi)宇之深邃,致寒暑于陰陽。”非出于此乎?
宋·謝枋得(de)《文章規范》:宏壯巨麗,馳(chi)騁上下,累數百(bai)言(yan),至“楚人一(yi)炬,可憐焦土”,其(qi)論盛衰之理,判(pan)于(yu)此矣。末一(yi)段(duan)尤含鑒戒,讀之有余味焉。
宋·史繩祖《學齋占畢》卷二:杜牧(mu)之(zhi)(zhi)(zhi)《阿房宮賦》:“長橋(qiao)臥(wo)波(bo),未(wei)云(yun)(yun)何龍(long)(long)(long)(long)”,正(zheng)本(ben)原(yuan)是“云(yun)(yun)”字,后(hou)人(ren)傳(chuan)寫訛云(yun)(yun)“未(wei)雩(yu)何龍(long)(long)(long)(long)”,殊(shu)為(wei)無理(li)。杜之(zhi)(zhi)(zhi)意蓋謂長橋(qiao)之(zhi)(zhi)(zhi)臥(wo)波(bo)上(shang),如(ru)(ru)龍(long)(long)(long)(long)之(zhi)(zhi)(zhi)未(wei)得(de)云(yun)(yun),而飛去正(zheng)如(ru)(ru)蛟龍(long)(long)(long)(long)得(de)云(yun)(yun)雨(yu),感終非(fei)池中物(wu)之(zhi)(zhi)(zhi)義。若加(jia)以(yi)(yi)雩(yu)”字,則(ze)不惟(wei)無義,兼亦錯誤讀(du)龍(long)(long)(long)(long)字耳(er)。《左(zuo)傳(chuan)》“龍(long)(long)(long)(long)見(jian)而雩(yu)”注;謂龍(long)(long)(long)(long)星(xing)(xing)也。龍(long)(long)(long)(long)星(xing)(xing)未(wei)見(jian),則(ze)不之(zhi)(zhi)(zhi)雩(yu)。今日未(wei)雩(yu),則(ze)龍(long)(long)(long)(long)當未(wei)見(jian),何形可(ke)(ke)(ke)見(jian)。龍(long)(long)(long)(long)又(you)(you)星(xing)(xing)名,何有(you)于(yu)長橋(qiao)之(zhi)(zhi)(zhi)勢(shi)哉!又(you)(you)此(ci)賦善(shan)(shan)于(yu)用(yong)(yong)事。凡作(zuo)文(wen)之(zhi)(zhi)(zhi)法,經(jing)可(ke)(ke)(ke)證史,史不可(ke)(ke)(ke)證經(jing),前(qian)代史可(ke)(ke)(ke)證后(hou)代史,后(hou)代不可(ke)(ke)(ke)證前(qian)。如(ru)(ru)《阿房宮賦》所用(yong)(yong)事,不出于(yu)秦時,只“煙斜(xie)霧橫,焚椒(jiao)蘭(lan)(lan)(lan)(lan)也”兩句(ju),尤不可(ke)(ke)(ke)及(ji)(ji)。六經(jing)民(min)以(yi)(yi)椒(jiao)蘭(lan)(lan)(lan)(lan)為(wei)香(xiang),如(ru)(ru)“有(you)椒(jiao)其馨,其臭如(ru)(ru)蘭(lan)(lan)(lan)(lan)”,有(you)國香(xiang)是也,《楚辭(ci)》本(ben)只以(yi)(yi)椒(jiao)蘭(lan)(lan)(lan)(lan)為(wei)香(xiang),如(ru)(ru)“椒(jiao)漿蘭(lan)(lan)(lan)(lan)膏”是也。沉(chen)檀龍(long)(long)(long)(long)麝等字皆出于(yu)漢,西(xi)京以(yi)(yi)后(hou)詞人(ren)方引用(yong)(yong)。至(zhi)唐人(ren)詩(shi)文(wen),則(ze)盛引沉(chen)檀龍(long)(long)(long)(long)麝為(wei)香(xiang),而不及(ji)(ji)椒(jiao)蘭(lan)(lan)(lan)(lan)矣。牧(mu)此(ci)賦獨引用(yong)(yong)椒(jiao)蘭(lan)(lan)(lan)(lan),是不以(yi)(yi)秦時所無之(zhi)(zhi)(zhi)物(wu)為(wei)香(xiang)也。只如(ru)(ru)近世文(wen)人(ren)作(zuo)漢宮詞、婕妤怨、明妃曲,而引用(yong)(yong)梅樁蓮步字,尤為(wei)可(ke)(ke)(ke)笑。此(ci)皆齊(qi)末以(yi)(yi)后(hou)事,漢時寧見(jian)此(ci)而效之(zhi)(zhi)(zhi)耶?劉觀堂可(ke)(ke)(ke)謂不善(shan)(shan)用(yong)(yong)事,為(wei)事所使,殆謂此(ci)也。
元·祝堯《古賦(fu)(fu)辨(bian)體》:《阿房宮賦(fu)(fu)》,賦(fu)(fu)也。前半(ban)篇造句猶是(shi)賦(fu)(fu),后半(ban)篇議論(lun)(lun)俊發,醒人心目(mu),自是(shi)一段好文字。賦(fu)(fu)文本體,恐不(bu)如此。以至宋(song)朝諸人之(zhi)賦(fu)(fu),大抵皆用此格。……杜(du)牧(mu)之(zhi)《阿房宮賦(fu)(fu)》,古今膾炙;但太半(ban)是(shi)論(lun)(lun)體,不(bu)復可專(zhuan)目(mu)為賦(fu)(fu)矣(yi)。毋亦(yi)惡俳(pai)律(lv)之(zhi)過(guo)而(er)特(te)尚理(li)以矯之(zhi)乎?
明·吳景旭《歷代詩(shi)話(hua)》:王勉夫謂:“……杜、楊二文(wen),同一(yi)機杼。洪容齋謂,敬(jing)之賦內數語,杜佑、李德裕常所誦念,牧之乃佑孫,則(ze)《阿(a)房宮賦》實模仿楊作(zuo)也。《江行雜錄》云(yun),牧之《阿(a)房宮賦》:‘六王畢,四(si)海一(yi)。蜀山(shan)兀,阿(a)房出。’陸傪《長(chang)城(cheng)賦》:‘千城(cheng)絕,長(chang)城(cheng)列。秦(qin)民竭,秦(qin)君滅。’輩(bei)行在牧之前,則(ze)《阿(a)房》又祖《長(chang)城(cheng)》句法矣。”
清(qing)·金圣(sheng)嘆(tan)《天(tian)下才子必讀書》卷十(shi)二:方奇極麗,至(zhi)矣盡(jin)矣,都是(shi)一(yi)篇最清(qing)出文字(zi)。文章至(zhi)此心枯(ku)血竭矣。逐字(zi)細(xi)細(xi)讀之。
清·吳楚材、吳調侯《古(gu)文觀(guan)止(zhi)》卷(juan)七(qi):前(qian)幅極寫(xie)阿房之(zhi)瑰麗(li)(li),不(bu)(bu)是(shi)羨慕其奢華,正以(yi)見驕橫斂怨(yuan)之(zhi)至,而(er)民不(bu)(bu)堪命也(ye),便伏(fu)有不(bu)(bu)愛六國(guo)之(zhi)人意在。所以(yi)一炬之(zhi)后(hou)回視向來(lai)瑰麗(li)(li),亦復何有!以(yi)下(xia)因盡情痛悼之(zhi),為隋廣(guang)、叔寶等人炯戒,尤有關治體。不(bu)(bu)若《上林(lin)》《子虛(xu)》,徒(tu)逢君之(zhi)過也(ye)。
清·林(lin)云(yun)銘《古(gu)(gu)文析義(yi)》卷十(shi)三(san)(san):此等題目,止要形容得(de)壯(zhuang)麗無(wu)(wu)比,虧他起手單刀直入,慢把(ba)阿房(fang)宮點出,不用閑話,遂(sui)趁筆寫(xie)得(de)如此高(gao)大。若徒然高(gao)大,何(he)足為奇(qi),乃其中(zhong)之(zhi)結構處(chu),則(ze)(ze)有樓閣(ge),其多已如彼,空(kong)闊(kuo)處(chu),則(ze)(ze)有長(chang)橋復道(dao)其雄又(you)如此。抑(yi)何(he)如壯(zhuang)留(liu)也(ye)。然宮言中(zhong)無(wu)(wu)可為樂,亦(yi)覺減(jian)價,乃稽(ji)歌舞之(zhi)人,皆合六(liu)(liu)國之(zhi)殊色,接應不暇,即有可為樂矣(yi)。使奇(qi)珍不列(lie)于前,本(ben)非(fei)(fei)全美,乃稽(ji)其充牣之(zhi)寶,皆兼六(liu)(liu)國之(zhi)后積,視猶糞(fen)壤(rang)。則(ze)(ze)阿房(fang)曠古(gu)(gu)無(wu)(wu)比也(ye),豈(qi)不信哉!但其并作,非(fei)(fei)出鬼輸神運,皆竭(jie)民(min)之(zhi)財力而為之(zhi)。民(min)心既失(shi),豈(qi)能獨(du)樂,則(ze)(ze)天下之(zhi)族秦(qin),竟(jing)為秦(qin)滅六(liu)(liu)國之(zhi)續,可謂千(qian)(qian)古(gu)(gu)永鑒(jian)矣(yi)。蜀山費盡(jin)斬伐,末后止還(huan)他一片(pian)焦土。盛極而衰(shuai),理本(ben)如此。篇中(zhong)十(shi)三(san)(san)易韻,末以感慨(kai)發垂戒意,千(qian)(qian)古(gu)(gu)僅作。
清·王士禎《池北偶談》卷十(shi)二:杜牧之(zhi)《阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮賦》,文之(zhi)奇不(bu)必言(yan),然(ran)于(yu)事實殊戾。按《史(shi)》:始皇(huang)三十(shi)五(wu)年(nian)(nian),營造朝宮渭(wei)(wei)南上(shang)林苑中,先作(zuo)(zuo)(zuo)前殿阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)。阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮未(wei)成(cheng)。二世(shi)元(yuan)年(nian)(nian),還至咸(xian)(xian)陽,曰:“先帝為咸(xian)(xian)陽朝廷小,故營阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)為堂室。今釋阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮弗就,是彰先帝舉事過(guo)也。”復作(zuo)(zuo)(zuo)阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮。二年(nian)(nian)冬,右丞(cheng)相(xiang)去(qu)疾(ji)、左丞(cheng)相(xiang)斯、將軍馮劫諫止作(zuo)(zuo)(zuo)阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮作(zuo)(zuo)(zuo)者。二世(shi)怒,下去(qu)疾(ji)等(deng)吏。去(qu)疾(ji)、劫自殺,斯就五(wu)刑(xing)。是終秦之(zhi)世(shi),阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮未(wei)成(cheng)也。又考《史(shi)》:二十(shi)六(liu)年(nian)(nian)秦每(mei)破(po)諸侯(hou),寫(xie)放其宮室,作(zuo)(zuo)(zuo)之(zhi)咸(xian)(xian)陽北坂上(shang),南臨渭(wei)(wei),自雍門以(yi)東(dong),殿屋復道,周(zhou)閣相(xiang)屬。所得美(mei)人鐘鼓以(yi)充(chong)入(ru)之(zhi)。則牧之(zhi)所賦“妃嬪媵嬙,王子皇(huang)孫,辭樓下殿,輦來于(yu)秦。朝歌夜弦,為秦宮人”者,指此(ci)。此(ci)實不(bu)名阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)宮,而(er)謂“有不(bu)見者三十(shi)六(liu)年(nian)(nian)”,非阿(a)(a)(a)(a)房(fang)(fang)(fang)(fang)(fang)事實矣。“予既辨(bian)此(ci),后讀程大昌《雍錄》、趙與(yu)時《賓退(tui)錄》皆已辨(bian)之(zhi),大略相(xiang)同。聊存之(zhi)。