《春怨》是唐(tang)代詩(shi)人(ren)金昌緒(xu)創(chuang)作的一(yi)首五言(yan)絕句(ju)。這(zhe)首詩(shi)運(yun)用層層倒敘的手法,描寫(xie)(xie)一(yi)位(wei)女子對遠征遼西(xi)的丈(zhang)夫(fu)的思(si)念。首句(ju)寫(xie)(xie)婦女“打(da)起(qi)黃鶯”的動作,次句(ju)寫(xie)(xie)“打(da)起(qi)”的原(yuan)因(yin)是“莫教啼”,三句(ju)寫(xie)(xie)“莫教啼”的目的是不使其“驚妾(qie)夢”,四句(ju)又寫(xie)(xie)“妾(qie)夢”是到遼西(xi)會見丈(zhang)夫(fu)。全詩(shi)意蘊深刻,構(gou)思(si)新巧,獨(du)具(ju)特色。
春怨⑴
打起黃鶯兒⑵,莫教枝(zhi)上啼⑶。
啼時驚妾夢(meng)⑷,不得(de)到遼西⑸。
⑴春怨:一題“伊(yi)州(zhou)歌”。
⑵打起:打得飛(fei)走。
⑶莫教:不讓。
⑷妾(qie):女子的(de)自稱(cheng)。
⑸遼(liao)西:大約指唐代(dai)遼(liao)河以西營州、燕州一帶(dai)地方(fang)。即今遼(liao)寧省錦(jin)州、朝陽至北京市東北懷柔、順義一帶(dai),隋代(dai)因秦漢舊名曾于(yu)(yu)此地置遼(liao)西郡,寄治于(yu)(yu)營州,唐初改(gai)曰(yue)燕州,州治在(zai)遼(liao)西縣(xian)。
我(wo)敲打樹(shu)枝把(ba)黃鶯兒趕走,
不(bu)讓(rang)它在那里聲(sheng)聲(sheng)啼鳴。
鳴聲會驚破我的好夢,
到不(bu)了遼西去(qu)會(hui)見親人(ren)。
金(jin)昌緒,生卒年不(bu)詳(xiang)。唐(tang)朝余(yu)杭(hang)(錢塘)(今(jin)浙江杭(hang)州市)人,身世(shi)不(bu)可考,詩傳于(yu)世(shi)僅《春怨》一首。
這首小(xiao)詩以妍美的(de)(de)(de)生(sheng)活意象體現幽(you)怨的(de)(de)(de)情(qing)思:在一家庭院(yuan)的(de)(de)(de)樹梢頭(tou)上,有幾只(zhi)愛唱歌的(de)(de)(de)黃鶯兒(er)正(zheng)在歡(huan)唱著,突(tu)然,住室的(de)(de)(de)門被打(da)開了(le)從里面走出一位(wei)紅(hong)顏少(shao)婦,嗔怒地把(ba)唱得正(zheng)歡(huan)的(de)(de)(de)黃鶯兒(er)趕(gan)跑(pao)了(le),口里還(huan)喃(nan)喃(nan)不已地自言自語著。
這就(jiu)是此詩要(yao)描繪的(de)一幅生活(huo)畫面(mian),春(chun)光如此可愛,黃(huang)鶯(ying)(ying)兒婉轉(zhuan)的(de)歌聲又(you)那么悅耳動聽,這位少婦為何(he)無(wu)心欣賞良(liang)辰美景,反而(er)要(yao)把黃(huang)鶯(ying)(ying)兒趕走(zou)。原來,她(ta)的(de)丈夫(fu)久戍邊疆(jiang),遙遙千(qian)里,音容杳無(wu),她(ta)寂寞惆(chou)悵而(er)又(you)無(wu)可奈何(he),只能寄希望(wang)于夢(meng)中(zhong)和親人(ren)相見(jian)。此刻,也(ye)許她(ta)在夢(meng)境中(zhong)正走(zou)在去邊地(di)的(de)路上,滿心歡喜地(di)盼望(wang)著和丈夫(fu)的(de)會(hui)面(mian),不知趣的(de)黃(huang)鶯(ying)(ying)兒偏(pian)偏(pian)在這個(ge)時候(hou)驚擾了她(ta)的(de)美夢(meng),她(ta)連這種虛幻的(de)安慰(wei)也(ye)不能得到,必會(hui)把一腔悵恨(hen)無(wu)端(duan)地(di)向著黃(huang)鶯(ying)(ying)兒發泄。
五言絕句(ju)妙在(zai)以小見(jian)大(da),語短(duan)意(yi)長(chang),這首詩(shi)(shi)(shi)正是(shi)如此。它攝取(qu)了一(yi)(yi)(yi)位少婦日(ri)常生(sheng)活中一(yi)(yi)(yi)個(ge)(ge)饒(rao)有趣(qu)味(wei)的細(xi)(xi)節,反映(ying)了一(yi)(yi)(yi)個(ge)(ge)重大(da)的社會課題。詩(shi)(shi)(shi)中所說(shuo)的遼西,為(wei)(wei)唐(tang)(tang)(tang)朝東北邊境(jing)軍事要地(di),據史載,當時在(zai)唐(tang)(tang)(tang)朝東北邊境(jing)上居住著奚、契(qi)(qi)(qi)丹(dan)(dan)等少數民族,唐(tang)(tang)(tang)王朝和(he)契(qi)(qi)(qi)丹(dan)(dan)族之間多次發生(sheng)戰爭,朝廷(ting)曾先后派武攸宜、張(zhang)守珪(gui)等進擊契(qi)(qi)(qi)丹(dan)(dan)人(ren)。天寶之后,契(qi)(qi)(qi)丹(dan)(dan)族更加強大(da)。由(you)于邊事頻仍,到遼西一(yi)(yi)(yi)帶戍守的士卒往(wang)往(wang)長(chang)期不(bu)得還家,甚至(zhi)埋骨荒(huang)陲。因此,廣(guang)(guang)大(da)人(ren)民希望統治者能夠(gou)安撫邊庭,過(guo)(guo)安定(ding)團聚的生(sheng)活。唐(tang)(tang)(tang)代有不(bu)少詩(shi)(shi)(shi)人(ren)曾寫(xie)過(guo)(guo)這個(ge)(ge)題材,如高適著名的《燕歌行》就涉及(ji)張(zhang)守珪(gui)擊契(qi)(qi)(qi)丹(dan)(dan)事。令孤楚也(ye)寫(xie)過(guo)(guo)一(yi)(yi)(yi)首五絕《閨(gui)人(ren)贈(zeng)遠》:“綺席春(chun)眠覺,紗(sha)窗曉望迷。朦朧殘夢里(li),猶自在(zai)遼西。”這兩詩(shi)(shi)(shi)的主(zhu)旨與《春(chun)怨》并無二致,構思也(ye)頗為(wei)(wei)相似(si)。不(bu)過(guo)(guo),《閨(gui)人(ren)贈(zeng)遠》雖(sui)不(bu)能把丈夫(fu)盼回(hui),卻畢竟在(zai)夢中同親人(ren)見(jian)了一(yi)(yi)(yi)面,《春(chun)怨》連(lian)這種虛幻的美夢也(ye)沒有做成,怨情尤為(wei)(wei)沉重而(er)凄惋。它以頗富民歌風味(wei)的清新的語言,通過(guo)(guo)一(yi)(yi)(yi)個(ge)(ge)意(yi)蘊豐富的動作性(xing)細(xi)(xi)節的描寫(xie),含蓄而(er)又深刻地(di)表現了廣(guang)(guang)大(da)人(ren)民在(zai)當時所承受的精神(shen)痛苦與哀怨情緒。
這首詩(shi)(shi),語言生動(dong)活潑,具有(you)民歌色彩,而且在(zai)章法上(shang)還有(you)其(qi)與眾不同(tong)的(de)(de)特點(dian):它通(tong)篇(pian)詞意(yi)聯屬(shu),句句相承,環(huan)環(huan)相扣,四(si)句詩(shi)(shi)形成(cheng)(cheng)(cheng)了(le)一(yi)(yi)個(ge)不可分割的(de)(de)整體(ti),達到了(le)王(wang)夫之在(zai)《夕堂永(yong)日緒論》中為(wei)(wei)(wei)(wei)五言絕句提出的(de)(de)“就一(yi)(yi)意(yi)圓凈成(cheng)(cheng)(cheng)章”的(de)(de)要求。這一(yi)(yi)特點(dian),人(ren)所共稱。謝榛在(zai)《四(si)溟詩(shi)(shi)話》中曾(ceng)把(ba)詩(shi)(shi)的(de)(de)寫(xie)法分為(wei)(wei)(wei)(wei)兩(liang)種(zhong):一(yi)(yi)種(zhong)是(shi)(shi)“一(yi)(yi)句一(yi)(yi)意(yi)”,“摘一(yi)(yi)句亦成(cheng)(cheng)(cheng)詩(shi)(shi)”,如(ru)(ru)杜甫詩(shi)(shi)“日出籬(li)東(dong)水(shui),云生舍(she)北泥(ni)。竹高(gao)鳴翡翠,沙僻舞鹍雞”(《絕句六首》之一(yi)(yi)),屬(shu)于此類;另一(yi)(yi)種(zhong)是(shi)(shi)“一(yi)(yi)篇(pian)一(yi)(yi)意(yi)”,“摘一(yi)(yi)句不成(cheng)(cheng)(cheng)詩(shi)(shi)”,這首《春怨》詩(shi)(shi)就是(shi)(shi)一(yi)(yi)個(ge)典型的(de)(de)例子。這首詩(shi)(shi)不同(tong)于慣常的(de)(de)起(qi)(qi)承轉合的(de)(de)思路,而是(shi)(shi)突如(ru)(ru)其(qi)來地(di)先寫(xie)一(yi)(yi)個(ge)“打起(qi)(qi)黃鶯(ying)兒”的(de)(de)動(dong)作(zuo)意(yi)象,然后層(ceng)(ceng)層(ceng)(ceng)遞進地(di)敘明原因。為(wei)(wei)(wei)(wei)何“打起(qi)(qi)黃鶯(ying)兒”,是(shi)(shi)因為(wei)(wei)(wei)(wei)不讓黃鶯(ying)在(zai)枝(zhi)間啼叫(jiao);為(wei)(wei)(wei)(wei)何“莫教枝(zhi)上(shang)啼”,是(shi)(shi)因為(wei)(wei)(wei)(wei)黃鶯(ying)的(de)(de)歌聲(sheng)驚擾了(le)佳人(ren)的(de)(de)好夢;為(wei)(wei)(wei)(wei)何特別惱怒黃鶯(ying)“驚妾夢”,是(shi)(shi)因為(wei)(wei)(wei)(wei)它把(ba)佳人(ren)在(zai)夢中到遼西與丈夫會(hui)面這一(yi)(yi)線可憐(lian)的(de)(de)希望也給(gei)無情地(di)打消(xiao)了(le)。四(si)句小詩(shi)(shi),句句設疑(yi),句句作(zuo)答,猶如(ru)(ru)抽蕉剝筍,剝去一(yi)(yi)層(ceng)(ceng),還有(you)一(yi)(yi)層(ceng)(ceng)。所以,它不僅篇(pian)法圓凈,而且在(zai)結構上(shang)也曲盡其(qi)妙(miao)。
《貴耳(er)集》:作詩有句法,意連句圓(yuan)。“打起(qi)黃(huang)鶯兒……”一(yi)句一(yi)接,未(wei)嘗間(jian)斷(duan)。作詩當參此(ci)意,便有神圣工巧。
《唐詩品匯》:劉須(xu)溪云:恨恨無絕。
《陵陽(yang)室中語》:大概作詩從首至尾輒聯(lian)屬,如有理詞狀,此四句可(ke)為標準(zhun)矣(yi)。
《藝苑卮言》:“打起(qi)黃鶯兒……”不惟語(yu)意之高妙而(er)已,其句法圓緊,中(zhong)間增(zeng)一(yi)字不得(de),著一(yi)意不得(de),起(qi)結極斬絕,而(er)中(zhong)自紆緩。無(wu)余法而(er)有(you)余味。
《唐詩(shi)選脈(mo)會(hui)通(tong)評林》:顧璘曰(yue):此所謂調古(gu)者(zhe)。周敬曰(yue):極(ji)真極(ji)細,愈淺愈深(shen)。唐汝詢曰(yue):想頭高(gao),托意更苦。
《唐詩摘鈔》:閨人(ren)夢遠是常意,只要(yao)想頭曲折(zhe)如此,便佳。
《載酒園詩話》:金昌(chang)緒“打起黃鶯兒……”令狐楚(chu)則曰:“綺席存(cun)眠覺,紗窗(chuang)曉望(wang)迷。朦朧殘(can)夢里,猶自在遼西。”張仲素更曰:“裊裊城邊(bian)柳,青青陌上(shang)桑。提籠忘采葉,咋夜夢漁陽。”或反語以見奇,或尋蹊而別(bie)悟(wu)。
《輟鍛錄》:唐(tang)人最(zui)善于(yu)脫胎,變(bian)化無(wu)跡(ji),讀者惟(wei)覺(jue)其妙(miao),莫測其源。金昌緒“打(da)起黃(huang)鶯兒”云云,岑嘉州(zhou)脫而為(wei)“枕(zhen)上片時春夢(meng)中,行盡江(jiang)南數千里”。至(zhi)家三拜先(xian)生(指方(fang)于(yu)),則又從岑詩翻出云:“昨日草枯(ku)今日生,羈人又動故鄉情。夜來(lai)有夢(meng)登歸(gui)路,未到(dao)桐廬已及明(ming)。”或觸(chu)景生情,或當機(ji)別(bie)悟,唐(tang)人如(ru)此等類,不可枚(mei)舉。
《唐(tang)詩別(bie)裁》:語音一何(he)脆!一氣蟬聯而下者,以此為法。
《唐詩(shi)(shi)箋(jian)注》:憶(yi)遼西而怨思無那,聞鶯語(yu)而遷怒(nu)相驚,天(tian)然白描(miao)文筆(bi),無可移易一(yi)字。此詩(shi)(shi)前輩以(yi)為一(yi)氣團(tuan)結(jie),增減不(bu)得一(yi)字,與“三(san)日入廚下”詩(shi)(shi),俱(ju)為五絕(jue)之最。
《網(wang)師園唐(tang)詩箋》:真情(qing)發(fa)為天籟、一(yi)(yi)(yi)句一(yi)(yi)(yi)意(yi),仍一(yi)(yi)(yi)首如一(yi)(yi)(yi)句。
《詩法易(yi)簡錄》:此(ci)詩有一(yi)氣(qi)相生之妙,音節(jie)清脆可愛(ai)。唯(wei)夢中得到遼西、則相見無期可知,言外意須(xu)微參(can)。不(bu)怨(yuan)(yuan)在(zai)遼西者(zhe)之不(bu)得歸,而但怨(yuan)(yuan)黃鶯之驚夢,乃(nai)深于怨(yuan)(yuan)者(zhe)。
《南苑一知(zhi)集》:望遼西(xi),情(qing)也。欲到(dao)遼西(xi),情(qing)緊矣。除是夢(meng)(meng)中可到(dao)遼西(xi),又(you)恐(kong)鶯兒驚(jing)起(qi),使夢(meng)(meng)不(bu)(bu)成,須(xu)于預(yu)先安(an)排(pai)莫教他啼。夫夢(meng)(meng)中未(wei)(wei)必即到(dao)遼西(xi),鶯兒未(wei)(wei)必即來驚(jing)夢(meng)(meng),無聊(liao)極思,故(gu)至若(ruo)此,較思歸望歸者(zhe),不(bu)(bu)深數層乎?
《讀雪山房(fang)唐詩(shi)序例》:司空(kong)曙之(zhi)“知有前(qian)期在”,金昌(chang)緒之(zhi)“打卻黃鶯兒”,張仲(zhong)素之(zhi)“提籠(long)忘采桑(sang)”……或天(tian)真爛漫,成寄意深微(wei),雖使王維、李白為之(zhi),未(wei)能(neng)遠過。
《詩境淺說續編》:此等詩雖分四句,實系一事,蟬聯而下,脫口(kou)一氣呵成。