《商(shang)山(shan)早(zao)行(xing)》是(shi)(shi)唐代文學家(jia)(jia)溫庭(ting)筠的(de)詩(shi)作(zuo)。此詩(shi)描寫了(le)旅(lv)途中寒冷凄清的(de)早(zao)行(xing)景色,抒(shu)發了(le)游子在外(wai)的(de)孤寂之情(qing)和(he)濃(nong)濃(nong)的(de)思(si)鄉之意,字(zi)里行(xing)間流露出人(ren)(ren)在旅(lv)途的(de)失意和(he)無奈。整首詩(shi)正文雖然沒(mei)有(you)出現(xian)一個“早(zao)”字(zi),但(dan)是(shi)(shi)通過霜(shuang)(shuang)、茅店(dian)、雞聲、人(ren)(ren)跡(ji)(ji)、板(ban)橋(qiao)、月這六個意象,把初春(chun)山(shan)村(cun)黎(li)明(ming)特有(you)的(de)景色,細膩而(er)又精致地描繪出來。全詩(shi)語言明(ming)凈,結(jie)構縝密,情(qing)景交融(rong),含(han)蓄有(you)致,字(zi)里行(xing)間都流露出游子在外(wai)的(de)孤寂之情(qing)和(he)濃(nong)濃(nong)的(de)思(si)鄉之情(qing),是(shi)(shi)唐詩(shi)中的(de)名篇,也是(shi)(shi)文學史上寫羈(ji)旅(lv)之情(qing)的(de)名篇,歷來為(wei)詩(shi)詞選家(jia)(jia)所重視,尤其是(shi)(shi)詩(shi)的(de)頷聯:“雞聲茅店(dian)月,人(ren)(ren)跡(ji)(ji)板(ban)橋(qiao)霜(shuang)(shuang)”,更是(shi)(shi)膾炙人(ren)(ren)口(kou),備受推崇。
商山早行⑴
晨(chen)起動(dong)征鐸⑵,客行(xing)悲故鄉。
雞(ji)聲茅店(dian)月,人跡(ji)板橋霜。
槲葉落山路⑶,枳花明驛墻⑷。
因思杜陵(ling)夢⑸,鳧雁滿(man)回(hui)塘⑹。
⑴商山(shan):山(shan)名,又(you)名尚阪、楚(chu)山(shan),在今陜西商洛市(shi)東南山(shan)陽(yang)縣與丹鳳(feng)縣轄區交匯處。作(zuo)者(zhe)曾于大中末年離開長安,經過這里(li)。
⑵動(dong)征鐸(duó):震動(dong)出行(xing)的鈴(ling)鐺。征鐸:車行(xing)時懸掛在馬頸上(shang)的鈴(ling)鐺。鐸:大鈴(ling)。
⑶槲(hú):陜西山陽(yang)縣盛長(chang)的一種(zhong)落(luo)葉(xie)喬木(mu)。葉(xie)子在冬天雖枯(ku)而不落(luo),春天樹枝發芽時(shi)才落(luo)。每(mei)逢(feng)端午用這種(zhong)樹葉(xie)包出的槲葉(xie)粽(zong)也(ye)成為了當地(di)特(te)色。
⑷枳(zhǐ):也(ye)叫“臭橘(ju)”,一(yi)(yi)種落葉灌木或小喬木。春天開白花,果實似橘(ju)而略小,酸不可吃(chi),可用作中藥。明(ming):使……明(ming)艷。一(yi)(yi)作“照”。驛(yi)(yì)墻:驛(yi)站(zhan)的(de)墻壁。驛(yi):古時候遞送(song)公文的(de)人或來往(wang)官(guan)員暫住、換馬的(de)處(chu)所。這句(ju)意思是(shi)說:枳花鮮艷地開放在驛(yi)站(zhan)墻邊。
⑸杜陵:地(di)名,在長(chang)安(an)城南(今陜西西安(an)東(dong)南),古為杜伯(bo)國,秦置杜縣,漢宣帝筑陵于東(dong)原上,因名杜陵,這里(li)指(zhi)長(chang)安(an)。作者此時從長(chang)安(an)赴襄陽投友,途經商山。這句意思是說(shuo):因而想起在長(chang)安(an)時的夢(meng)境(jing)。
⑹鳧(fú)雁:鳧,野鴨;雁,一種(zhong)候鳥,春往(wang)北飛,秋(qiu)往(wang)南飛。回塘:岸邊曲折的池塘。這句寫的就是“杜陵夢”的夢境。
黎(li)明(ming)起床(chuang),車馬的鈴鐸已叮(ding)當作響(xiang),出門人踏上(shang)旅途,還一心想念故鄉。
雞聲嘹亮,茅草(cao)店沐浴著曉月的余輝;足跡凌亂(luan),木板(ban)橋覆蓋著早春的寒霜(shuang)。
枯敗的槲葉(xie),落滿(man)了荒山的野路(lu);淡(dan)白的枳花,照亮了驛站的泥墻。
因(yin)而想起昨夜夢見杜陵的美好情景,一群(qun)群(qun)鳧雁,正嬉戲在(zai)明凈的池塘。
這(zhe)首詩(shi)準確寫作(zuo)年(nian)(nian)(nian)代已不(bu)可考,但聯系溫庭(ting)筠生(sheng)平,他(ta)曾任隋縣(xian)(xian)尉,徐商(shang)(shang)(shang)鎮襄陽,他(ta)被(bei)辟為(wei)巡官(guan)。據夏承(cheng)燾《溫飛卿系年(nian)(nian)(nian)》,這(zhe)兩件(jian)事均發生(sheng)在唐宣宗(zong)大(da)中十三年(nian)(nian)(nian)(859年(nian)(nian)(nian)),當年(nian)(nian)(nian)溫庭(ting)筠四十八歲。自長(chang)安(an)(an)赴隋縣(xian)(xian),當道出商(shang)(shang)(shang)山。此詩(shi)當是(shi)溫庭(ting)筠此次離開長(chang)安(an)(an)赴襄陽投(tou)奔徐商(shang)(shang)(shang)經過商(shang)(shang)(shang)山時所作(zuo)。溫庭(ting)筠雖是(shi)山西人,而久(jiu)(jiu)居杜陵,已視之為(wei)故鄉。他(ta)久(jiu)(jiu)困(kun)科場,年(nian)(nian)(nian)近五十又為(wei)生(sheng)計所迫(po)出為(wei)一縣(xian)(xian)尉,說不(bu)上有太好心緒,且去國懷鄉之情在所不(bu)免。
溫庭(ting)筠(約(yue)812—約(yue)866),唐代詩(shi)(shi)人(ren)、詞(ci)(ci)人(ren)。本名岐,字飛卿,太原祁(qi)縣(xian)(今(jin)山西祁(qi)縣(xian)東南)人(ren)。富有(you)天才,文思敏捷,每(mei)入試(shi),押(ya)官韻,八(ba)叉手而成(cheng)八(ba)韻,故(gu)有(you)“溫八(ba)叉”“溫八(ba)吟(yin)”之稱。然恃才不羈(ji),又好譏刺權(quan)貴(gui),多(duo)犯忌諱,取憎于時,故(gu)屢舉進士不第,長被(bei)貶抑,終生不得志。官終國(guo)子(zi)助(zhu)教。精通音律(lv),詩(shi)(shi)詞(ci)(ci)兼工(gong)。詩(shi)(shi)與(yu)李(li)商隱齊名,時稱“溫李(li)”。其詩(shi)(shi)辭(ci)藻華麗。其詞(ci)(ci)藝術成(cheng)就在晚唐諸詞(ci)(ci)人(ren)之上,為“花間(jian)派”首要(yao)詞(ci)(ci)人(ren),對詞(ci)(ci)的發(fa)展影響較大。在詞(ci)(ci)史(shi)上,與(yu)韋(wei)莊(zhuang)并稱“溫韋(wei)”。現存詩(shi)(shi)三(san)百多(duo)首,詞(ci)(ci)七十余首。后人(ren)輯有(you)《溫飛卿集箋注》《金(jin)奩集》等。
這首詩之(zhi)所以為人(ren)們所傳誦,是因為它通(tong)過鮮明(ming)的藝術(shu)形象,真切地(di)反映了封建(jian)社(she)會里一(yi)般旅(lv)人(ren)的某些共同感受。
首句(ju)表現“早(zao)行(xing)”的(de)典型情景,概括性很(hen)強。清晨(chen)起床,旅店里(li)外(wai)已(yi)經響起了車(che)馬(ma)的(de)鈴鐸聲,旅客們套(tao)馬(ma)、駕車(che)之類的(de)許(xu)多活動已(yi)暗(an)含其中(zhong)。第二句(ju)固然是作者講自己,但也適用于一(yi)(yi)般旅客。“在家千(qian)日(ri)好,出外(wai)一(yi)(yi)時難。”在封建(jian)社(she)會里(li),一(yi)(yi)般人(ren)由于交通困難、人(ren)情淡薄等許(xu)多原因(yin),往(wang)往(wang)安土重遷,怯于遠行(xing)。“客行(xing)悲故(gu)鄉”這句(ju)詩,很(hen)能夠引起讀者情感上的(de)共(gong)鳴。
三(san)、四兩(liang)(liang)句(ju),歷來膾炙人口(kou)。宋代(dai)梅堯臣曾經對歐陽修(xiu)說(shuo)(shuo):最好的(de)(de)(de)詩,應(ying)該“狀難寫之(zhi)景如在(zai)目前(qian),含(han)不盡(jin)之(zhi)意(yi)見于(yu)言外”。歐陽修(xiu)請他舉例(li)說(shuo)(shuo)明,他便舉出(chu)這(zhe)(zhe)兩(liang)(liang)句(ju)和(he)(he)賈島的(de)(de)(de)“怪禽啼曠野,落(luo)日恐行人”,并反問道(dao)(dao):“道(dao)(dao)路辛苦,羈旅愁(chou)思,豈不見于(yu)言外乎?”(《六一(yi)詩話》)明代(dai)李東(dong)(dong)陽進一(yi)步分析說(shuo)(shuo):“二(er)句(ju)中(zhong)不用一(yi)二(er)閑字(zi)(zi),止(zhi)提掇(duo)出(chu)緊(jin)關(guan)物(wu)(wu)色字(zi)(zi)樣(yang)(yang),而音韻(yun)鏗鏘,意(yi)象(xiang)(xiang)具足,始為(wei)難得。”“音韻(yun)鏗鏘”,“意(yi)象(xiang)(xiang)具足”,是(shi)一(yi)切好詩的(de)(de)(de)必備條件(jian)。李東(dong)(dong)陽把這(zhe)(zhe)兩(liang)(liang)點作為(wei)“不用一(yi)二(er)閑字(zi)(zi),止(zhi)提掇(duo)緊(jin)關(guan)物(wu)(wu)色字(zi)(zi)樣(yang)(yang)”的(de)(de)(de)從屬條件(jian)提出(chu),很可以(yi)(yi)說(shuo)(shuo)明這(zhe)(zhe)兩(liang)(liang)句(ju)詩的(de)(de)(de)藝術特(te)色。所(suo)謂(wei)“閑字(zi)(zi)”,指的(de)(de)(de)是(shi)名詞(ci)以(yi)(yi)外的(de)(de)(de)各種(zhong)詞(ci);所(suo)謂(wei)“提掇(duo)緊(jin)關(guan)物(wu)(wu)色字(zi)(zi)樣(yang)(yang)”,指的(de)(de)(de)是(shi)代(dai)表(biao)典型景物(wu)(wu)的(de)(de)(de)名詞(ci)的(de)(de)(de)選擇和(he)(he)組合(he)。這(zhe)(zhe)兩(liang)(liang)句(ju)詩可分解為(wei)代(dai)表(biao)十種(zhong)景物(wu)(wu)的(de)(de)(de)十個(ge)名詞(ci):雞(ji)、聲(sheng)、茅(mao)、店、月、人、跡(ji)、板、橋、霜。雖然(ran)在(zai)詩句(ju)里,“雞(ji)聲(sheng)”、“茅(mao)店”、“人跡(ji)”、“板橋”都結(jie)合(he)為(wei)“定語(yu)加中(zhong)心(xin)詞(ci)”的(de)(de)(de)“偏正詞(ci)組”,但由于(yu)作定語(yu)的(de)(de)(de)都是(shi)名詞(ci),所(suo)以(yi)(yi)仍然(ran)保(bao)留(liu)了名詞(ci)的(de)(de)(de)具體(ti)感。例(li)如“雞(ji)聲(sheng)”一(yi)詞(ci),“雞(ji)”和(he)(he)“聲(sheng)”結(jie)合(he)在(zai)一(yi)起(qi),完(wan)全可以(yi)(yi)喚起(qi)引頸長(chang)鳴的(de)(de)(de)視覺形象(xiang)(xiang)。“茅(mao)店”、“人跡(ji)”、“板橋”,也與此相類(lei)似。
古時旅客為了安(an)全,一般都(dou)是(shi)“未晚先投宿,雞(ji)鳴早(zao)看天”。詩人(ren)既然寫的(de)(de)是(shi)早(zao)行(xing),那么雞(ji)聲(sheng)和月(yue)是(shi)必然要體現的(de)(de)。而茅店(dian)又是(shi)山區有(you)特(te)征(zheng)性(xing)的(de)(de)景物。“雞(ji)聲(sheng)茅店(dian)月(yue)”,把旅人(ren)住在茅店(dian)里,聽見雞(ji)聲(sheng)就爬起來看天色,看見天上(shang)有(you)月(yue),就收拾(shi)行(xing)裝,起身(shen)趕路的(de)(de)特(te)征(zheng)都(dou)有(you)聲(sheng)有(you)色地(di)表現了出來。
同樣,對于早行者(zhe)來說,板(ban)橋、霜(shuang)和(he)霜(shuang)上(shang)的人(ren)跡(ji)也(ye)(ye)都是有特征性的景(jing)物。作者(zhe)于雄雞報(bao)曉、殘月未落之時上(shang)路,也(ye)(ye)算得上(shang)“早行”了(le);然(ran)(ran)而已經是“人(ren)跡(ji)板(ban)橋霜(shuang)”,這(zhe)真是“莫道君行早,更有早行人(ren)”啊(a)!這(zhe)兩句純用名詞組成的詩(shi)句,寫早行情景(jing)宛然(ran)(ran)在目,確實(shi)稱得上(shang)“意象具(ju)足”的佳(jia)句。
“槲葉落山路,枳(zhi)花照驛墻”兩(liang)句,寫的(de)(de)是剛上路的(de)(de)景色(se)(se)。商縣、洛(luo)南(nan)一帶,枳(zhi)樹、槲樹很多。槲樹的(de)(de)葉片很大(da),冬天雖(sui)干枯,卻存留枝(zhi)上;直(zhi)到第二(er)(er)年早(zao)春(chun)樹枝(zhi)將發嫩芽的(de)(de)時候,才(cai)紛(fen)紛(fen)脫落。而這時候,枳(zhi)樹的(de)(de)白花已(yi)在開(kai)放。因為(wei)天還沒(mei)有大(da)亮,驛墻旁邊的(de)(de)白色(se)(se)枳(zhi)花,就比較顯(xian)眼,所以用(yong)了個“照”字(zi)。可以看出(chu),詩人始終沒(mei)有忘(wang)記“早(zao)行(xing)”二(er)(er)字(zi)。
旅途早行的(de)(de)(de)(de)景色(se),使(shi)詩人想起了(le)昨(zuo)夜在(zai)夢(meng)中(zhong)出(chu)現的(de)(de)(de)(de)故(gu)鄉景色(se):“鳧(fu)雁滿回塘。”春(chun)天(tian)來了(le),故(gu)鄉杜陵(ling),回塘水暖,鳧(fu)雁自(zi)得(de)其樂;而(er)自(zi)己,卻離家日遠(yuan),在(zai)茅(mao)店里(li)歇腳(jiao),在(zai)山路(lu)上奔(ben)波(bo)。“杜陵(ling)夢(meng)”,補(bu)出(chu)了(le)夜間在(zai)茅(mao)店里(li)思家的(de)(de)(de)(de)心情(qing),與(yu)“客行悲故(gu)鄉”首尾照(zhao)應;而(er)夢(meng)中(zhong)的(de)(de)(de)(de)故(gu)鄉景色(se)與(yu)旅途上的(de)(de)(de)(de)景色(se)又(you)形成鮮(xian)明(ming)的(de)(de)(de)(de)對照(zhao)。眼里(li)看的(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)“槲葉落山路(lu)”,心里(li)想的(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)“鳧(fu)雁滿回塘”。“早行”之景與(yu)情(qing),都(dou)得(de)到了(le)完美的(de)(de)(de)(de)表現。
《六(liu)一詩(shi)話》:溫庭筠“雞聲茅店月,人跡板橋(qiao)霜”,賈島“怪禽啼(ti)曠野,落日恐行人”,則道路辛(xin)苦,羈愁旅思,豈不見于言外乎(hu)!
《王直方詩話》:歐(ou)陽文忠《送張至秘(mi)校歸莊(zhuang)詩》云(yun):“鳥聲梅店雨,柳色野橋(qiao)春”。此“茅店月”、“板橋(qiao)霜”之(zhi)意。
《苕溪漁(yu)隱叢話》:《三山老人語(yu)錄》云:六一(yi)居(ju)士喜(xi)溫庭筠詩(shi)(shi)“雞聲(sheng)(sheng)茅店月(yue),人跡(ji)板橋霜”,嘗作《過張至(zhi)秘校(xiao)莊》詩(shi)(shi)云:“鳥聲(sheng)(sheng)梅(mei)店雨,野色柳橋春。”效其體也。
《詩(shi)人(ren)玉屑(xie)》:如“雞聲茅店月,人(ren)跡板橋霜”,則羈旅窮愁,想之在目(mu)。
《麓(lu)堂(tang)詩話》:“雞聲茅店月,人跡(ji)板(ban)橋霜(shuang)”,人但知(zhi)其(qi)能道羈愁野況(kuang)于言意之(zhi)表,不(bu)知(zhi)二句(ju)中不(bu)用(yong)一二閑字,止(zhi)提掇出緊關物(wu)色字樣,而音韻鏗鏘,意象具足(zu),始(shi)為難得。
《詩藪》:盛唐(tang)(tang)句如(ru)“海日生殘夜,江(jiang)春入舊年”,中唐(tang)(tang)句如(ru)“風(feng)兼殘雪(xue)起,河帶斷冰流(liu)”,晚唐(tang)(tang)句如(ru)“雞聲茅(mao)店月,人(ren)跡板橋霜”,皆形容景物,妙絕千古。而盛、中、晚界限斬然,故知文章關氣運,非(fei)人(ren)力(li)。
《唐(tang)詩(shi)雋》:對語天然,結尤蒼老。
《唐詩(shi)鏡》:三(san)四太似逼(bi)削。至《渚宮晚春》:“鳧雁野塘水(shui),牛羊春草煙。”更(geng)為(wei)少味(wei)矣。
《唐詩快》:三四遂(sui)成千占畫稿。
《初白(bai)庵詩評(ping)》:頷聯(lian)出句(ju)勝對句(ju)。
《唐詩分類(lei)繩尺》:作詩貴(gui)于(yu)意(yi)在言(yan)外(wai),必須狀難寫之(zhi)景如在目前,含(han)不盡之(zhi)意(yi)見于(yu)言(yan)外(wai),作者得以(yi)心,覽者會以(yi)意(yi),然后為至。如此(ci)詩“雞聲”一聯,豈不意(yi)見于(yu)言(yan)外(wai)乎?
《唐(tang)詩(shi)選脈會通評(ping)林》:何新之為典實(shi)體。周弼為四(si)實(shi)體。此詩(shi)三四(si)二語,庭(ting)筠以之名于世(shi),信古今絕唱(chang)……唐(tang)人賦早(zao)行者不少,必情景融(rong)渾,妙極形容,無如此詩(shi)矣(yi)。即(ji)一起發行役勞苦之懷,一結含安居(ju)群聚之想;而五六“落”字、“明”字,詩(shi)眼秀拔。誰(shui)謂晚唐(tang)無盛中音調耶?
《唐二(er)體詩(shi)評》:“人跡(ji)”二(er)字(zi),亦(yi)從上句“月”字(zi)一氣轉下(xia),所(suo)以更覺生動,死對者不解也(ye)。
《磧(qi)砂唐詩》:敏曰:非行路之人,不知此(ci)景之真也,論(lun)章法,承接自(zi)在:論(lun)句法,如同吮出,描畫(hua)不得者(zhe),偏能寫得(“雞聲”二句下)。句句是“早行”,故妙(“槲葉”二句下)。
《唐律(lv)消夏(xia)錄》:三四寫晨起(qi)光景(jing)(jing),極妙。若五六自應說出(chu)“悲故(gu)鄉”意來,又寫閑景(jing)(jing)無謂。結句輕忽,亦與悲故(gu)鄉不(bu)合;“因思”二字,接五六耶,接三四耶,總(zong)之依稀仿佛而已。
《唐詩成法》:此詩三四名(ming)句,后半(ban)不稱。
《唐詩別裁》:早行名句,盡此一聯(“雞聲”二句下)。中晚律詩,每于頸聯振不起,往(wang)往(wang)索然興盡。
《唐詩箋注》:“雞聲”一聯,傳誦人口,寫早行而旅(lv)人之情亦(yi)從此畫出。詩有別腸,非俗(su)子所能道也。
《唐賢小三昧集續集》:三四膾炙人口,雖(sui)氣韻近(jin)甜,然濃(nong)香可愛,不(bu)失為名(ming)句也。
《歷代詩法(fa)》:三(san)四空微淡遠,非復人間煙(yan)火,六一公甚喜此語,固(gu)非漫然(ran)。
《瀛奎律髓匯評》:馮班:頷聯真名句(ju)。查慎行:頷聯出句(ju)勝對句(ju)。何義門:中四句(ju)從“行”字,次第(di)生動。又云:次聯東坡亦嘆為絕唱(chang)。紀昀(yun):歸愚(yu)譏五六卑弱,良是。七八(ba)復,衍第(di)二(er)句(ju),皆是微瑕,分別(bie)視之(zhi)。
《葚(shen)原(yuan)詩說(shuo)》:溫岐(qi)《商山(shan)早(zao)行》,于“雞(ji)聲茅店(dian)月,人(ren)跡板橋霜(shuang)”下(xia)接“槲葉落山(shan)路,枳花明驛墻”,便直塌下(xia)去,少振拔(ba)之勢。