《遣悲懷(huai)三首(shou)》是(shi)(shi)唐代詩(shi)人(ren)元稹的(de)組(zu)詩(shi)作品。這三首(shou)詩(shi)重在傷悼作者已故的(de)原配妻子(zi)韋叢。第(di)一(yi)首(shou)詩(shi)追憶(yi)往(wang)日的(de)艱苦處(chu)境和妻子(zi)的(de)體貼關懷(huai),表達共貧賤而未能共富貴的(de)遺憾;第(di)二(er)首(shou)詩(shi)緊承上(shang)首(shou),描(miao)寫妻子(zi)死(si)(si)后(hou)的(de)情景(jing),以施舍舊衣、憐惜婢(bi)仆寄托深切(qie)的(de)哀思;第(di)三首(shou)詩(shi)因妻子(zi)的(de)早逝而慨嘆人(ren)生的(de)短暫,一(yi)死(si)(si)便成永別,抒(shu)(shu)發沒有窮盡的(de)長(chang)恨,突出悲懷(huai),深化主題。全詩(shi)直抒(shu)(shu)胸臆,樸(pu)素自然,以淺(qian)近通俗的(de)語(yu)言(yan)和娓娓動人(ren)的(de)描(miao)繪,抒(shu)(shu)寫纏綿哀痛的(de)真情,是(shi)(shi)古(gu)代悼亡詩(shi)中的(de)佳作。
遣悲懷三首
其一
謝(xie)公最小偏(pian)憐(lian)女⑴,嫁與(yu)黔(qian)婁(lou)百事乖⑵。
顧我無衣搜畫篋⑶,泥他沽酒(jiu)拔金釵⑷。
野蔬(shu)充膳甘長藿⑸,落(luo)葉(xie)添薪仰古(gu)槐⑹。
今(jin)日俸錢過十萬⑺,與君營(ying)奠復(fu)營(ying)齋(zhai)⑻。
其二
昔日戲言身后意⑼,今(jin)朝都到(dao)眼前來。
衣裳已施行看盡⑽,針線猶存(cun)未忍(ren)開。
尚想舊情憐婢仆(pu)⑾,也曾因夢送錢(qian)財(cai)⑿。
誠知此恨(hen)人(ren)人(ren)有⒀,貧賤夫妻百事哀⒁。
其三
閑(xian)坐悲君亦(yi)自悲,百年都是幾(ji)多時⒂。
鄧(deng)攸無子尋知命(ming)⒃,潘岳悼亡(wang)猶費詞⒄。
同(tong)穴窅冥(ming)何所望⒅,他生緣會更難期⒆。
惟將終夜(ye)長開眼(yan),報答平生未展眉⒇。
⑴謝(xie)(xie)公:東晉宰相謝(xie)(xie)安(an)(an),他(ta)最偏愛(ai)侄女謝(xie)(xie)道韞。此以(yi)謝(xie)(xie)安(an)(an)借指韋叢的(de)父親韋夏卿。公,對謝(xie)(xie)安(an)(an)的(de)尊稱。偏憐:偏愛(ai)。
⑵嫁與:一作(zuo)“自(zi)嫁”。黔婁:戰國(guo)時齊(qi)國(guo)隱士(shi),家甚貧,死(si)時衣不(bu)(bu)蔽體。此借以(yi)自(zi)指(zhi),含有(you)居貧而清(qing)高之意(yi)。言韋(wei)叢以(yi)名門閨(gui)秀屈身下嫁。百事(shi)乖:什么(me)事(shi)都不(bu)(bu)順(shun)遂。乖,違背。此指(zhi)不(bu)(bu)稱心、不(bu)(bu)順(shun)利。
⑶畫篋(qiè):一作“藎篋”,竹或草編的(de)箱子。
⑷泥(nì):軟纏,央求。沽:買。
⑸野蔬:野菜。充:充當。膳(shan):飲(yin)食。甘:此處為吃(chi)得(de)香甜之意(yi)。藿(huò):豆葉(xie),嫩時可食。
⑹薪:柴火。仰:依(yi)靠。
⑺俸錢:俸祿(lu),舊時官吏所得的(de)薪水。過(guo)十萬(wan):超過(guo)了十萬(wan)錢,形(xing)容生(sheng)活很富(fu)裕。
⑻營:營求,籌辦。奠:祭(ji)奠,設酒(jiu)食而祭(ji)。齋(zhai):本指齋(zhai)戒。此處當(dang)指延請僧、道,超度死者(zhe),俗稱“做齋(zhai)”。
⑼戲言(yan):開玩笑的話。身后(hou)意:死后(hou)的安排,遺囑之意。
⑽施:施舍,給人財(cai)物。行看盡:眼看快要完了(le)。
⑾舊情:指韋叢(cong)生前(qian)的(de)憐(lian)惜婢(bi)仆之意。憐(lian):憐(lian)愛,痛惜。
⑿因:憑借,依靠。
⒀誠知:確實(shi)知道。
⒁貧(pin)賤(jian)夫(fu)妻(qi)(qi):此處(chu)指曾(ceng)經(jing)共過貧(pin)賤(jian)生活的夫(fu)妻(qi)(qi)。
⒂百年:指短促的人生。
⒃鄧攸(yōu):西晉人,字伯(bo)道,官河(he)西太守(shou)。《晉書·鄧攸傳(chuan)》載:“永嘉(jia)末年戰亂中,他舍子保侄,后終無(wu)子。”此(ci)處借指與韋叢(cong)婚后無(wu)子。尋(xun):不久。
⒄潘岳(yue):西晉人,字安(an)仁,妻死,作《悼(dao)亡詩三(san)首》。悼(dao)亡:哀悼(dao)死者。悼(dao),悲(bei)傷。費(fei)詞(ci):徒費(fei)言詞(ci)。
⒅同穴(xue):同穴(xue)而葬,指夫妻合葬。穴(xue),墓穴(xue)。窅(yǎo)冥:深遠難見的樣子,形容(rong)死(si)(si)后無知。何所(suo)望(wang):有什么指望(wang)。望(wang),指死(si)(si)后重聚。
⒆他生:再世(shi),來生。緣(yuan)會:指結為夫婦。緣(yuan),緣(yuan)分。會,會合。期(qi):期(qi)待,等(deng)待。
⒇未(wei)展(zhan)眉(mei):皺起眉(mei)頭。指韋(wei)叢(cong)生前操勞憂慮而心情憂郁(yu)。展(zhan),開(kai)。
其一
你如同謝公最受偏(pian)愛的女兒(er),嫁給我這個貧士事事不順利。
你見我(wo)沒有衣衫(shan)就在箱子找,你拔(ba)下(xia)金釵因(yin)我(wo)相求而買(mai)酒(jiu)。
你用(yong)(yong)野(ye)蔬充饑卻說食物甘(gan)美(mei),你用(yong)(yong)落葉作薪你用(yong)(yong)枯枝(zhi)做炊。
如今我高官厚祿你(ni)卻離人(ren)間,為你(ni)祭奠延請僧道超度士靈(ling)。
其二
往昔曾經戲言(yan)我們身后的(de)(de)安排(pai),如今(jin)都(dou)按你所說的(de)(de)展現在眼前。
你(ni)穿過的衣裳(shang)已經(jing)快施舍完(wan)了,你(ni)的針線盒(he)我(wo)珍存著不忍(ren)打(da)開。
因懷(huai)念(nian)你(ni)我對婢仆也格外憐愛(ai),多(duo)次夢到(dao)你(ni)我便為你(ni)焚紙燒錢。
誰不(bu)知夫妻(qi)永訣人(ren)人(ren)都會(hui)傷(shang)懷,想起許多往事令人(ren)極(ji)度地傷(shang)悲。
其三
閑坐無事為你悲傷(shang)為我感嘆,人生短暫(zan)百年時間又多長呢(ni)!
鄧攸(you)沒(mei)有后代是命運的安排,潘岳悼念(nian)亡妻只是徒(tu)然悲鳴。
即使能合葬也無法傾(qing)訴衷情,來世結緣是多么(me)虛幻(huan)的企(qi)望。
只能睜著(zhu)雙眼整夜把你思念,報答你平生(sheng)不得伸(shen)展的雙眉。
這三首詩(shi)(shi)是元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)為懷念去世(shi)的(de)(de)原(yuan)配妻子(zi)韋叢(cong)而作的(de)(de),約作于(yu)(yu)(yu)唐(tang)憲宗元(yuan)(yuan)(yuan)和(he)六年(811),時元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)在(zai)監察御(yu)史分務東臺任(ren)上;一說作于(yu)(yu)(yu)唐(tang)穆宗長慶二(er)(er)(er)年(822)。元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)的(de)(de)原(yuan)配妻子(zi)韋叢(cong)是太子(zi)少(shao)保(bao)韋夏卿的(de)(de)幼女,于(yu)(yu)(yu)唐(tang)德宗貞元(yuan)(yuan)(yuan)十八(ba)年(802)和(he)官職卑(bei)微的(de)(de)元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)結婚(hun),當時她二(er)(er)(er)十歲,元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)二(er)(er)(er)十五歲。婚(hun)后生活比較貧(pin)困,但韋叢(cong)很賢惠,毫無怨(yuan)言,夫妻感情很好。過了(le)七年,即元(yuan)(yuan)(yuan)和(he)四年(809),元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)任(ren)監察御(yu)史時,韋叢(cong)病死,年僅二(er)(er)(er)十七歲。元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(zhen)悲痛萬分,陸(lu)續寫了(le)不少(shao)情真意切的(de)(de)悼亡詩(shi)(shi),其(qi)中最有名的(de)(de)就是《遣(qian)悲懷三首》。
元(yuan)(yuan)(yuan)稹(zhen)(779—831),唐代(dai)詩人。字微之(zhi),河南(nan)(治今河南(nan)洛陽)人。早年(nian)家貧(pin)。唐德(de)宗貞元(yuan)(yuan)(yuan)九年(nian)(793年(nian))舉明(ming)經科(ke),貞元(yuan)(yuan)(yuan)十九年(nian)(803年(nian))舉書判(pan)拔萃科(ke),曾任監察御史。因得罪宦(huan)官(guan)(guan)及守舊(jiu)官(guan)(guan)僚,遭到貶斥。后(hou)轉(zhuan)而(er)依附宦(huan)官(guan)(guan),官(guan)(guan)至(zhi)同中(zhong)書門下平章事。最后(hou)以暴疾卒于(yu)武(wu)昌軍節度使任所。與(yu)白居(ju)易友(you)善,常相唱和,共同倡導(dao)新樂府運動,世稱“元(yuan)(yuan)(yuan)白”。后(hou)期之(zhi)作,傷于(yu)浮艷,故有“元(yuan)(yuan)(yuan)輕白俗”之(zhi)譏。有《元(yuan)(yuan)(yuan)氏長慶集》60卷(juan),補遺6卷(juan),存詩830余首。
第(di)一首是再現(xian)昔日夫妻在困頓中(zhong)相守相愛(ai)的(de)(de)(de)(de)(de)情形,感嘆不能同享榮華(hua)(hua)富(fu)貴(gui),逼出(chu)(chu)(chu)“悲(bei)懷(huai)”二(er)字。一、二(er)句(ju)(ju)引用典故(gu),以(yi)東晉宰相謝安最寵(chong)愛(ai)的(de)(de)(de)(de)(de)侄女謝道(dao)(dao)(dao)韞借指韋氏,以(yi)戰國時齊國的(de)(de)(de)(de)(de)貧士黔婁自(zi)喻(yu),其中(zhong)含有對(dui)方屈身下嫁的(de)(de)(de)(de)(de)意(yi)思(si)。“百事乖”,任何事都不順遂,這是對(dui)韋氏婚后七年間艱苦(ku)生(sheng)活(huo)的(de)(de)(de)(de)(de)簡(jian)括,用以(yi)領起中(zhong)間四(si)句(ju)(ju)。這四(si)句(ju)(ju)用筆干凈,既寫(xie)出(chu)(chu)(chu)了婚后“百事乖”的(de)(de)(de)(de)(de)艱難處境,又能傳神寫(xie)照,活(huo)畫(hua)出(chu)(chu)(chu)賢妻的(de)(de)(de)(de)(de)形象。這四(si)個敘述句(ju)(ju),句(ju)(ju)句(ju)(ju)浸透(tou)著詩(shi)人對(dui)妻子的(de)(de)(de)(de)(de)贊嘆與懷(huai)念(nian)的(de)(de)(de)(de)(de)深(shen)(shen)情。末(mo)兩句(ju)(ju),仿佛作者從出(chu)(chu)(chu)神的(de)(de)(de)(de)(de)追憶狀態(tai)中(zhong)突然(ran)驚覺,發出(chu)(chu)(chu)無限抱憾之情:而(er)今自(zi)己(ji)雖然(ran)享受厚俸,卻再也不能與愛(ai)妻一道(dao)(dao)(dao)共(gong)享榮華(hua)(hua)富(fu)貴(gui),只(zhi)能用祭奠與延請僧(seng)道(dao)(dao)(dao)超度亡靈的(de)(de)(de)(de)(de)辦法(fa)來寄托自(zi)己(ji)的(de)(de)(de)(de)(de)情思(si)。“復”,寫(xie)出(chu)(chu)(chu)這類(lei)悼念(nian)活(huo)動(dong)的(de)(de)(de)(de)(de)頻繁。這兩句(ju)(ju),出(chu)(chu)(chu)語雖然(ran)平和,內心深(shen)(shen)處卻是極(ji)其凄苦(ku)的(de)(de)(de)(de)(de)。
第二首詩與(yu)第一(yi)(yi)首結尾處的(de)悲凄情(qing)調相銜接,描寫亡(wang)妻(qi)(qi)身(shen)(shen)后日常(chang)生活(huo)(huo)中引發哀思(si)的(de)幾(ji)件事(shi)。人(ren)已仙逝,而(er)(er)遺物猶在。為了(le)(le)避免(mian)見物思(si)人(ren),便將(jiang)(jiang)妻(qi)(qi)子(zi)(zi)穿過(guo)的(de)衣裳施(shi)舍出去;將(jiang)(jiang)妻(qi)(qi)子(zi)(zi)做(zuo)過(guo)的(de)針線(xian)活(huo)(huo)仍然(ran)(ran)原(yuan)封不動地保(bao)存起來,不忍(ren)打開。作者想用(yong)這(zhe)種(zhong)(zhong)消極(ji)的(de)辦法封存起對往(wang)事(shi)的(de)記憶,而(er)(er)這(zhe)種(zhong)(zhong)做(zuo)法本身(shen)(shen)恰好證(zheng)明他(ta)無法擺脫對妻(qi)(qi)子(zi)(zi)的(de)思(si)念。還有(you),每當(dang)看到(dao)妻(qi)(qi)子(zi)(zi)身(shen)(shen)邊的(de)婢仆(pu)(pu),也引起自己的(de)哀思(si),因而(er)(er)對婢仆(pu)(pu)也平添一(yi)(yi)種(zhong)(zhong)哀憐的(de)感(gan)情(qing)。白天事(shi)事(shi)觸景傷情(qing),夜晚夢魂飛越冥界相尋。夢中送錢,似乎(hu)荒唐,卻是(shi)一(yi)(yi)片感(gan)人(ren)的(de)癡情(qing)。苦了(le)(le)一(yi)(yi)輩(bei)子(zi)(zi)的(de)妻(qi)(qi)子(zi)(zi)去世了(le)(le),如今(jin)生活(huo)(huo)在富貴中的(de)丈夫不忘舊日恩(en)愛,除了(le)(le)“營(ying)奠復營(ying)齋”以外,已經不能為妻(qi)(qi)子(zi)(zi)做(zuo)些(xie)什么了(le)(le)。于(yu)是(shi)積想成夢,出現送錢給妻(qi)(qi)子(zi)(zi)的(de)夢境。末(mo)兩句(ju),從“誠(cheng)知此恨人(ren)人(ren)有(you)”的(de)泛說,落到(dao)“貧(pin)(pin)賤夫妻(qi)(qi)百事(shi)哀”的(de)特(te)指上。夫妻(qi)(qi)死別,固然(ran)(ran)是(shi)人(ren)所不免(mian)的(de),但對于(yu)同貧(pin)(pin)賤共患難(nan)的(de)夫妻(qi)(qi)來說,一(yi)(yi)旦永訣,是(shi)更為悲哀的(de)。末(mo)句(ju)從上一(yi)(yi)句(ju)泛說推(tui)進一(yi)(yi)層,著力寫出自身(shen)(shen)喪偶不同于(yu)一(yi)(yi)般的(de)悲痛感(gan)情(qing)。
第三首詩(shi)首句(ju)承上(shang)啟下。以(yi)“悲(bei)君”總括上(shang)兩(liang)首,以(yi)“自(zi)(zi)悲(bei)”引(yin)出下文(wen)。由妻子(zi)的(de)(de)早逝,想(xiang)到(dao)了(le)人壽的(de)(de)有限。人生(sheng)百年,也(ye)沒有多長時間。詩(shi)中引(yin)用了(le)鄧(deng)攸(you)、潘(pan)岳兩(liang)個(ge)典故。鄧(deng)攸(you)心地如(ru)此(ci)善(shan)良(liang),卻(que)(que)終(zhong)身無(wu)子(zi),這就是命運的(de)(de)安排。潘(pan)岳《悼亡(wang)詩(shi)》寫(xie)得(de)再好,對于(yu)死者(zhe)來說,也(ye)沒有什么(me)意義,等于(yu)白(bai)費筆墨。詩(shi)人以(yi)鄧(deng)攸(you)、潘(pan)岳自(zi)(zi)喻,故作達觀(guan)無(wu)謂之詞,卻(que)(que)透露出無(wu)子(zi)、喪妻的(de)(de)深(shen)沉悲(bei)哀。接著(zhu)從(cong)絕望(wang)(wang)中轉(zhuan)出希望(wang)(wang)來,寄希望(wang)(wang)于(yu)死后(hou)(hou)夫婦同葬(zang)和(he)來生(sheng)再作夫妻。但是,再冷靜思量(liang):這僅是一種(zhong)虛無(wu)縹(piao)緲的(de)(de)幻想(xiang),更是難以(yi)指望(wang)(wang)的(de)(de)。因而更為絕望(wang)(wang):死者(zhe)已矣(yi),過去的(de)(de)一切永(yong)遠無(wu)法補償了(le)。詩(shi)情(qing)愈轉(zhuan)愈悲(bei),不(bu)能自(zi)(zi)已,最后(hou)(hou)逼出一個(ge)無(wu)可奈何(he)的(de)(de)辦(ban)法:“惟將終(zhong)夜長開(kai)眼,報答平生(sheng)未展眉。”作者(zhe)仿佛(fo)在對妻子(zi)表(biao)白(bai)自(zi)(zi)己的(de)(de)心跡。真是癡情(qing)纏綿,哀痛欲(yu)絕。
《遣悲懷三首(shou)》,一(yi)個“悲”字(zi),貫穿(chuan)始終。悲痛之(zhi)情如同(tong)長(chang)風推浪,滾(gun)滾(gun)向前,逐首(shou)推進。前兩首(shou)悲對(dui)方,從生前寫到(dao)身后;末一(yi)首(shou)悲自己,從現在(zai)寫到(dao)將(jiang)來。全篇都用“昵(ni)昵(ni)兒女語”的(de)親昵(ni)調子吟唱(chang),字(zi)字(zi)出于肺腑。作者善(shan)于將(jiang)人(ren)人(ren)心(xin)中(zhong)所有、人(ren)人(ren)口(kou)中(zhong)所無(wu)的(de)意思(si),用極其質樸感(gan)人(ren)的(de)語言(yan)來表(biao)現。在(zai)取材上,作者善(shan)于抓(zhua)住日常生活(huo)中(zhong)的(de)幾件小(xiao)事(shi)來寫,事(shi)情雖小(xiao),但都曾深深觸動過他的(de)感(gan)情。敘事(shi)敘得實(shi),寫情寫得真(zhen),寫出了作者的(de)至情至性(xing),因而(er)成為古今悼亡詩中(zhong)的(de)佳作。
楊慎《升(sheng)庵詩(shi)話》:俗謂柔言索物日泥(ni)(ni),乃計(ji)切,諺所謂“軟纏”也。杜子美詩(shi)“忽(hu)忽(hu)窮愁(chou)泥(ni)(ni)殺人”,元微(wei)之憶內詩(shi)“顧我無衣搜(sou)藎篋,泥(ni)(ni)他(ta)沽(gu)酒拔金釵”。
周詠棠《唐賢小三昧續(xu)集》:字(zi)字(zi)真摯,聲與淚俱。騎省(sheng)悼(dao)亡之(zhi)后,僅(jin)見此(ci)制。
陳世镕《求志居唐詩選(xuan)》:悼亡之作(zuo),此為絕(jue)唱(chang)。元(yuan)、白并(bing)稱(cheng)。其實元(yuan)去白甚遠,唯言(yan)情諸篇傳誦至今,如脫(tuo)于口耳。
孫洙《唐詩(shi)三百首》:古今悼(dao)亡詩(shi)充棟,終(zhong)無(wu)能(neng)出此三首范(fan)圍者,勿以淺近忽之(zhi)。
毛(mao)張健《唐體馀編(bian)》:四句(ju)(ju)(ju)極寫(xie)“百事乖”(其一首(shou)(shou)四句(ju)(ju)(ju)下)。以反映收,語意沉(chen)痛(其一末(mo)二句(ju)(ju)(ju)下)。……真(zhen)鏤肝擢腎之語(其三末(mo)二句(ju)(ju)(ju)下)。第一首(shou)(shou)生時,第二首(shou)(shou)亡后(hou),第三首(shou)(shou)自(zi)悲(bei),層次即章法(fa)。末(mo)篇(pian)末(mo)句(ju)(ju)(ju)“未展眉”即回繞首(shou)(shou)篇(pian)之“百事乖”,天然關(guan)鎖(suo)。
黃(huang)叔(shu)燦《唐詩箋注》:此微之悼亡韋氏詩。通首說得哀慘,所謂(wei)貧賤(jian)夫妻(qi)也。“顧我”一(yi)聯,言(yan)其婦(fu)德,“野蔬”一(yi)聯,言(yan)其安貧。俸錢十萬,僅(jin)為營奠營齋,真可(ke)哭(ku)殺。
鄒(zou)弢《精選評注(zhu)五(wu)朝詩(shi)學津梁》:此詩(shi)(其一)前六(liu)句(ju)形容(rong)甘受貧苦,第七(qi)句(ju)極寫(xie)貴(gui)顯(xian),齋奠(dian)二句(ju)萬種傷(shang)心,酒勻(yun)亦亦,慨雞(ji)豚養志,不逮生存(cun)。每讀歐九“祭而豐”兩句(ju),不覺(jue)欷獻也。
潘德輿《養一齋詩(shi)(shi)話》:微(wei)(wei)之(zhi)詩(shi)(shi)云:“潘岳悼亡猶(you)費詞”,安仁《悼亡》詩(shi)(shi)誠(cheng)不高潔(jie),然未至如(ru)微(wei)(wei)之(zhi)之(zhi)陋也。“自嫁黔婁百事乖”,元九豈(qi)黔婁哉!“也曾因(yin)夢送錢財”,直可配村笛(di)山歌耳。
王壽(shou)昌《小清(qing)華(hua)園詩(shi)談(tan)》:于夫(fu)婦(fu)則(ze)當如蘇子(zi)卿之《別妻》,顧彥先之《贈婦(fu)》,潘(pan)安仁之《悼(dao)亡》,暨張正(zheng)(zheng)言之“南園春色正(zheng)(zheng)相(xiang)宜,大婦(fu)同行小婦(fu)隨。……”元微之之“謝公最小偏憐女,嫁(jia)與(yu)黔(qian)婁百事(shi)乖。……”
陳寅(yin)恪《元白詩箋證稿(gao)》:夫(fu)(fu)微(wei)之(zhi)悼亡詩中其最為世所傳(chuan)誦(song)者,莫若《三遣悲懷(huai)》之(zhi)七(qi)律三首。……悼亡諸(zhu)詩,所以(yi)特為佳作(zuo)者,直(zhi)以(yi)韋氏之(zhi)不好虛榮,微(wei)之(zhi)之(zhi)尚未富(fu)貴(gui)。貧賤夫(fu)(fu)妻,關(guan)系純潔,因能(neng)措意遣詞,悉為真實(shi)之(zhi)故。夫(fu)(fu)唯真實(shi),遂造詣獨絕(jue)歟?