《歲(sui)暮歸南(nan)山》是(shi)唐代詩(shi)(shi)(shi)人孟浩然的(de)詩(shi)(shi)(shi)作(zuo)。此詩(shi)(shi)(shi)系詩(shi)(shi)(shi)人歸隱(yin)之作(zuo),詩(shi)(shi)(shi)中(zhong)發泄了一種怨(yuan)悱之情(qing)。首聯(lian)兩句(ju)(ju)記事,敘述停止追求仕進,歸隱(yin)南(nan)山;頷(han)聯(lian)兩句(ju)(ju)說理,抒(shu)發懷才不(bu)遇的(de)感(gan)慨;頸聯(lian)兩句(ju)(ju)寫景(jing),自嘆虛度年(nian)華,壯(zhuang)志難酬;尾聯(lian)兩句(ju)(ju)闡(chan)發愁寂空(kong)虛之情(qing)。全詩(shi)(shi)(shi)語言豐富,層層輾轉反復(fu),風格悠遠深(shen)厚,富有韻味。
歲暮歸南山⑴
北闕休上書⑵,南(nan)山(shan)歸敝廬⑶。
不才明主棄⑷,多病故人疏⑸。
白發(fa)催年老⑹,青陽逼歲除⑺。
永懷愁不(bu)寐⑻,松月(yue)夜窗虛⑼。
⑴歲暮:年終。南(nan)山(shan):唐(tang)人詩歌中常以南(nan)山(shan)代指(zhi)(zhi)隱(yin)居題(ti)。這(zhe)里指(zhi)(zhi)作者家(jia)鄉的峴山(shan)。一(yi)說指(zhi)(zhi)終南(nan)山(shan)。
⑵北(bei)闕:皇宮(gong)北(bei)面的(de)門樓,漢代尚書(shu)奏事(shi)和(he)群(qun)臣謁見(jian)都在(zai)北(bei)闕,后因用作朝廷的(de)別(bie)稱。《漢書(shu)·高帝(di)紀》注(zhu):“尚書(shu)奏事(shi),渴見(jian)之徒,皆詣(yi)北(bei)闕。”休上書(shu):停止進(jin)奏章。
⑶敝廬:稱自己破落的家園。
⑷不才(cai):不成材,沒(mei)有才(cai)能,作者自謙之詞。明主:圣(sheng)明的國君。
⑸多病:一作“臥(wo)病”。故人:老朋友。疏:疏遠。
⑹老:一作“去”。
⑺青陽:指春天。逼(bi):催(cui)迫。歲除:年(nian)終。
⑻永(yong)懷:悠悠的思懷。愁不(bu)寐:因憂愁而(er)睡不(bu)著覺(jue)。寐:一(yi)作“寢”。
⑼虛:空寂。一作“堂”。
不(bu)再在朝(chao)廷宮門前陳述已見,返(fan)歸(gui)終南山我那破舊的茅屋。
沒有才(cai)能才(cai)使君主棄我(wo)不(bu)用,又因多(duo)染病痛朋(peng)友與我(wo)離疏。
白(bai)發漸漸增多催人慢(man)慢(man)老去,歲暮(mu)已(yi)至(zhi)新(xin)春(chun)已(yi)經快要臨(lin)近。
心懷愁緒(xu)萬(wan)千使人夜(ye)不(bu)能寐,松影月光映照窗戶一片(pian)空(kong)寂(ji)。
此詩系詩人(ren)歸(gui)隱之作(zuo)。大約在唐(tang)開元十六年(728年),四十歲的(de)孟(meng)浩(hao)然(ran)來(lai)長安應(ying)進士舉落第了(le),心情(qing)很苦悶,他(ta)曾“為(wei)文(wen)(wen)三(san)十載,閉門江漢陰”,學得(de)滿腹文(wen)(wen)章,又得(de)到王維、張九齡為(wei)之延譽,已經頗有詩名。這次(ci)應(ying)試失利,使他(ta)大為(wei)懊喪,他(ta)想直(zhi)接(jie)向皇帝上書,又很猶豫。這首詩是在這樣心緒極端(duan)復雜的(de)情(qing)況(kuang)下寫出來(lai)的(de)。
此詩發泄(xie)了一種怨悱之情。起首二句(ju)記事,敘(xu)述停止追求(qiu)仕(shi)進,歸(gui)隱南山(shan);三、四句(ju)說理,抒發懷才不遇的(de)感慨;五、六句(ju)寫景,自嘆虛度年(nian)華,壯志難酬;最后兩句(ju)闡(chan)發愁寂空虛之情。
落第(di)后的(de)(de)孟浩(hao)然(ran)有一(yi)肚子的(de)(de)牢騷而(er)(er)又不好發作(zuo),因(yin)而(er)(er)以(yi)自(zi)(zi)怨(yuan)自(zi)(zi)艾的(de)(de)形式抒(shu)發仕途(tu)失意的(de)(de)幽思。這首詩表(biao)面上是(shi)一(yi)連串的(de)(de)自(zi)(zi)責(ze)自(zi)(zi)怪,骨子里(li)卻是(shi)層出不盡的(de)(de)怨(yuan)天(tian)尤人;說的(de)(de)是(shi)自(zi)(zi)己一(yi)無可取之(zhi)言,怨(yuan)的(de)(de)是(shi)才不為世(shi)用之(zhi)情。
字面上說“北闕休(xiu)上書”,實際上表達的(de)正是“魏闕心(xin)常(chang)在,金門(men)詔不(bu)忘”的(de)情意。只不(bu)過(guo)這(zhe)時(shi)他才發覺以前的(de)想(xiang)法太(tai)天真了;原以為(wei)有(you)了馬周“直犯(fan)龍顏請恩澤(ze)”的(de)先例(li),唐(tang)天子便(bian)會代代如此(ci);卻才發現(xian):現(xian)實是這(zhe)樣令人失望(wang)。因而一(yi)腔幽(you)憤,從這(zhe)“北闕休(xiu)上書”的(de)自(zi)艾之(zhi)言中傾出(chu)(chu)。明乎此(ci),“南山歸敝廬”本非(fei)所愿,不(bu)得已也。諸般矛盾心(xin)緒,一(yi)語道出(chu)(chu),富有(you)余味。
三(san)四句具(ju)體回述失(shi)意的緣由。“不(bu)(bu)(bu)才(cai)(cai)明(ming)主(zhu)(zhu)(zhu)棄”,感(gan)(gan)(gan)情十(shi)分復(fu)雜(za),有(you)(you)(you)(you)反(fan)語(yu)(yu)的性質而(er)(er)又(you)不(bu)(bu)(bu)盡是(shi)(shi)(shi)反(fan)語(yu)(yu)。詩(shi)人(ren)(ren)(ren)自(zi)幼抱負非凡,“執鞭慕(mu)夫子(zi),捧檄(xi)懷毛公,感(gan)(gan)(gan)激遂彈冠(guan),安(an)能(neng)守固窮!”他也(ye)自(zi)贊“詞(ci)賦亦頗工”。其志如此(ci)(ci),其才(cai)(cai)如此(ci)(ci),不(bu)(bu)(bu)謂“不(bu)(bu)(bu)才(cai)(cai)”。因此(ci)(ci),說“不(bu)(bu)(bu)才(cai)(cai)”既是(shi)(shi)(shi)謙詞(ci),又(you)兼含(han)(han)了有(you)(you)(you)(you)才(cai)(cai)不(bu)(bu)(bu)被人(ren)(ren)(ren)識(shi)、良(liang)驥未(wei)(wei)遇(yu)伯樂(le)的感(gan)(gan)(gan)慨。而(er)(er)這(zhe)(zhe)個不(bu)(bu)(bu)識(shi)“才(cai)(cai)”的不(bu)(bu)(bu)是(shi)(shi)(shi)別(bie)人(ren)(ren)(ren),正是(shi)(shi)(shi)“明(ming)主(zhu)(zhu)(zhu)”。可見,“明(ming)”也(ye)是(shi)(shi)(shi)“不(bu)(bu)(bu)明(ming)”的微詞(ci),帶有(you)(you)(you)(you)埋怨意味的。此(ci)(ci)外(wai),“明(ming)主(zhu)(zhu)(zhu)”這(zhe)(zhe)一(yi)諛(yu)詞(ci),也(ye)確實含(han)(han)有(you)(you)(you)(you)諛(yu)美的用意,反(fan)映他求仕(shi)之(zhi)心尚未(wei)(wei)滅絕,還希望皇上(shang)(shang)見用。這(zhe)(zhe)一(yi)句,寫得有(you)(you)(you)(you)怨悱,有(you)(you)(you)(you)自(zi)憐,有(you)(you)(you)(you)哀(ai)傷,也(ye)有(you)(you)(you)(you)懇請(qing),感(gan)(gan)(gan)情相當復(fu)雜(za)。而(er)(er)“多(duo)(duo)病故(gu)人(ren)(ren)(ren)疏(shu)”比上(shang)(shang)句更為委婉(wan)深致,一(yi)波三(san)折;本(ben)是(shi)(shi)(shi)怨“故(gu)人(ren)(ren)(ren)”不(bu)(bu)(bu)予引(yin)薦或(huo)引(yin)薦不(bu)(bu)(bu)力,而(er)(er)詩(shi)人(ren)(ren)(ren)卻說是(shi)(shi)(shi)因為自(zi)己“多(duo)(duo)病”而(er)(er)疏(shu)遠了故(gu)人(ren)(ren)(ren),這(zhe)(zhe)是(shi)(shi)(shi)一(yi)層(ceng);古(gu)代,“窮”、“病”相通,借(jie)“多(duo)(duo)病”說“途(tu)窮”,自(zi)見對世態炎涼之(zhi)怨,這(zhe)(zhe)又(you)是(shi)(shi)(shi)一(yi)層(ceng);說因“故(gu)人(ren)(ren)(ren)疏(shu)”而(er)(er)不(bu)(bu)(bu)能(neng)使明(ming)主(zhu)(zhu)(zhu)明(ming)察自(zi)己,這(zhe)(zhe)又(you)是(shi)(shi)(shi)一(yi)層(ceng)。這(zhe)(zhe)三(san)層(ceng)含(han)(han)義,最后一(yi)層(ceng)才(cai)(cai)是(shi)(shi)(shi)主(zhu)(zhu)(zhu)旨。
求仕情(qing)切,宦途(tu)渺茫,鬢發已白(bai),功名(ming)未就(jiu),詩人不(bu)可(ke)能不(bu)憂慮焦急。五六句(ju)就(jiu)是(shi)這種心境的寫照。白(bai)發、青陽(春日),本是(shi)無情(qing)物,綴以“催”“逼”二字,恰切地表(biao)現詩人不(bu)愿以白(bai)衣終老(lao)此生而又無可(ke)奈何的復雜感情(qing)。
也正是(shi)由于詩人(ren)陷入了(le)(le)不可排解(jie)的(de)(de)(de)苦悶之中,才使他“永懷愁不寐”,寫出(chu)(chu)了(le)(le)思(si)緒縈繞,焦慮(lv)難(nan)堪之情態。“松月夜(ye)(ye)窗虛(xu)”,更(geng)是(shi)匠心(xin)獨運(yun),它把前面的(de)(de)(de)意思(si)放(fang)開,卻正襯出(chu)(chu)了(le)(le)怨憤的(de)(de)(de)難(nan)解(jie)。看似寫景(jing),實是(shi)抒情:一則補充了(le)(le)上(shang)句中的(de)(de)(de)“不寐”,再則情景(jing)渾(hun)一,余(yu)味無(wu)窮,那迷蒙空(kong)(kong)寂的(de)(de)(de)夜(ye)(ye)景(jing),與內心(xin)落寞惆悵的(de)(de)(de)心(xin)緒是(shi)十(shi)分(fen)相似的(de)(de)(de)。“虛(xu)”字更(geng)是(shi)語涉雙關,把院(yuan)落的(de)(de)(de)空(kong)(kong)虛(xu),靜夜(ye)(ye)的(de)(de)(de)空(kong)(kong)虛(xu),仕途的(de)(de)(de)空(kong)(kong)虛(xu),心(xin)緒的(de)(de)(de)空(kong)(kong)虛(xu),包容無(wu)余(yu)。
《新唐(tang)書(shu)·文藝傳下》:(王)維私邀(孟浩(hao)然(ran))入內署,俄而(er)玄宗至,浩(hao)然(ran)匿床下。維以(yi)實對,帝喜(xi)曰:“朕聞其(qi)人(ren)而(er)未見也,何懼(ju)而(er)匿?”詔浩(hao)然(ran)出。帝問其(qi)詩,浩(hao)然(ran)再拜,自誦所為,至“不(bu)才明主棄”之句,帝曰:“卿(qing)不(bu)求仕,而(er)朕未嘗棄卿(qing),奈何誣我?”因放還。
王之(zhi)(zhi)望《上宰相(xiang)書(shu)》:孟浩然在開元中詩名亦(yi)高,本無宦情,語(yu)亦(yi)儼(yan)淡。及“北闕”、“南山(shan)”之(zhi)(zhi)詩,作意為憤躁語(yu),此不出乎情性,而失其音氣(qi)之(zhi)(zhi)和(he),果終棄工(gong)明主。
劉(liu)辰翁《王孟詩評》:劉(liu)云(yun):他人有此起,無(wu)此結(jie),每見短氣。又云(yun):是(shi)其最得意(yi)之詩,亦其最失意(yi)之日(ri),故為明皇誦之。
方回《瀛奎律髓》:八句皆超絕塵表。
《唐詩歸》:鐘云(yun):五字恕(“北閥(fa)”句下(xia)(xia))。譚云(yun):自(zi)言自(zi)語妙。鐘云(yun):浩然于明(ming)皇前誦此二句,自(zi)是(shi)山人草野氣(“不才(cai)”一聯下(xia)(xia))。
《唐詩選(xuan)脈(mo)會(hui)通評林》:周珽曰:三、四二語(yu)不(bu)朽(xiu),識(shi)力(li)名言,真投(tou)之(zhi)天地劫(jie)火中,亦可歷劫(jie)不(bu)變(bian)。
《增訂唐詩摘鈔》:結句是寂(ji)寥之(zhi)甚,然(ran)只寫景(jing),不說寂(ji)寥,含蓄(xu)有味。
黃生《唐詩(shi)(shi)矩》:寫景結,雋永。此詩(shi)(shi)未免怨,然語(yu)言尚(shang)溫厚。盧(lu)綸亦有《下第(di)歸終南別業》詩(shi)(shi),與此相較(jiao),便見盛唐人身份。
徐增《而(er)庵說(shuo)唐(tang)詩》:此作(zuo)字字真性情,當是浩然(ran)極(ji)得(de)手之作(zuo)。
《唐賢(xian)三昧集箋注》:純是真氣(qi)貫注。
《聞鶴軒初(chu)盛(sheng)唐近體(ti)讀(du)本》:陳德公曰:三、四婉筆敘質(zhi)(zhi)語(yu),意(yi)盡而更饒雋(jun)韻,此最(zui)不(bu)易。宋人(ren)為之,敗矣。詩聯風(feng)花易構(gou),質(zhi)(zhi)語(yu)難工,以(yi)此。五、六“青(qing)陽”二字,對出人(ren)意(yi)。歲前春與歲后春皆可(ke)作也,而歲后春作此更有情(qing)。
《瀛奎律髓匯評》:馮舒:一生失意(yi)(yi)之(zhi)(zhi)詩(shi),千古得意(yi)(yi)之(zhi)(zhi)作(zuo)。紀昀:三、四亦(yi)盡和平,不幸而(er)遇明(ming)皇爾。或以為怨怒太甚(shen),不及(ji)老(lao)杜“官應老(lao)病休”句(ju)(ju)之(zhi)(zhi)溫厚,則是以成敗論人也。結句(ju)(ju)亦(yi)前(qian)人所(suo)稱,意(yi)(yi)境(jing)殊為深妙(miao)。然“永(yong)懷愁不寐(mei)”句(ju)(ju)尤見纏(chan)綿篤摯,得詩(shi)人風旨。
張謙宜《繭齋(zhai)詩(shi)談》:絕(jue)不怒張,渾成如鐵鑄。
《唐詩合(he)選詳解(jie)》:吳綏眉(mei)曰:此種最為清雅,不求工而自合(he)。
高步瀛(ying)《唐(tang)宋詩舉要》:結句意境(jing)深妙。