《瀟湘神·斑竹(zhu)枝》是(shi)唐(tang)代詞(ci)人(ren)劉禹錫的(de)作品。作者敘寫了舜帝與(yu)娥(e)皇、女英(ying)二妃的(de)故事,觸景生情(qing),懷(huai)古抒(shu)懷(huai)。全詞(ci)哀(ai)婉幽怨,思緒纏綿(mian),體現(xian)了夢得詞(ci)的(de)風(feng)格特色(se)。
瀟湘神①
斑(ban)竹枝②,斑(ban)竹枝,淚痕點點寄相思③。楚客(ke)④欲聽(ting)瑤瑟⑤怨,瀟湘(xiang)⑥深夜月明時。
①瀟湘神:詞(ci)牌名,一名《瀟湘曲》。此詞(ci)作于朗州(今湖南(nan)省常德市)時期,詩中所(suo)及山水(shui)和故(gu)事皆在湘沅間。瀟湘:湖南(nan)西南(nan)部(bu)瀟水(shui)、湘水(shui)。
②斑(ban)竹(zhu)(zhu)(zhu):即湘妃竹(zhu)(zhu)(zhu)。相傳舜崩(beng)蒼梧,娥皇、女英二妃追至(zhi),哭啼極哀,淚(lei)染(ran)于竹(zhu)(zhu)(zhu),斑(ban)斑(ban)如淚(lei)痕,故謂“斑(ban)竹(zhu)(zhu)(zhu)”。
③淚痕點點寄(ji)相(xiang)思:《述異記》載,“舜(shun)南巡,葬于蒼梧。堯二女(nv)娥皇、女(nv)英淚下沾竹,文悉為之斑。”
④楚客:本(ben)指屈原,此處為作者自(zi)況。作此詞時(shi)劉禹錫正值(zhi)貶官朗州(治所在今湖(hu)南常德)。
⑤瑤瑟(se):以(yi)美(mei)玉(yu)妝飾(shi)成的瑟(se)。古代之管弦(xian)樂器。
⑥瀟湘(xiang):瀟水(shui)在今(jin)湖南零(ling)陵(ling)縣西北合于湘(xiang)水(shui),稱瀟湘(xiang)。
斑竹枝啊(a)斑竹枝,淚痕點點寄托著(zhu)相思。楚地的游子啊(a)若(ruo)想(xiang)聽聽瑤瑟的幽怨,在這瀟水湘江之上當著(zhu)夜深(shen)月(yue)明(ming)之時(shi)。
這首(shou)詞是作(zuo)者貶官朗(lang)州期間(朗(lang)州治所(suo)在今湖南常德)所(suo)作(zuo),通過詠湘妃的(de)(de)(de)哀怨(yuan)而抒發了自己被貶的(de)(de)(de)內(nei)心的(de)(de)(de)凄苦。
《瀟(xiao)湘(xiang)神》,一名(ming)《瀟(xiao)湘(xiang)曲》。劉禹錫(xi)貶官朗州(今(jin)潮南常德)后,依當地(di)的(de)迎(ying)神曲之聲制(zhi)詞,寫了二(er)首,創(chuang)此詞調,此為其中的(de)第二(er)首。瀟(xiao)湘(xiang),瀟(xiao)水(shui)流至(zhi)湖南零陵縣西(xi)與湘(xiang)水(shui)合流,世稱(cheng)“瀟(xiao)湘(xiang)”。瀟(xiao)湘(xiang)神,即湘(xiang)妃(fei)。指舜(shun)帝(di)的(de)兩(liang)個妃(fei)子(zi)娥皇(huang)、女(nv)英(ying)。《博物志》記載,舜(shun)帝(di)南巡,死于(yu)蒼梧,葬于(yu)九嶷,他的(de)愛妃(fei)娥皇(huang)、女(nv)英(ying)聞訊后趕至(zhi)湘(xiang)水(shui)邊(bian),哭泣悲甚,其淚(lei)揮灑在湘(xiang)竹上,留(liu)下(xia)斑(ban)斑(ban)淚(lei)痕,遂成(cheng)斑(ban)竹,她們也就自投于(yu)湘(xiang)水(shui),成(cheng)為湘(xiang)水(shui)女(nv)神,亦稱(cheng)“湘(xiang)靈”。劉禹錫(xi)這首詞,便(bian)是題(ti)詠湘(xiang)妃(fei)故(gu)事的(de)。
“斑(ban)竹(zhu)枝,斑(ban)竹(zhu)枝,淚(lei)(lei)痕點點寄相思。”開(kai)頭兩個疊句,一(yi)方面是利(li)用兩組相同(tong)的(de)(de)(de)(de)音調(diao)組成滾(gun)珠流(liu)(liu)水般的(de)(de)(de)(de)節奏(zou),以加強哀怨的(de)(de)(de)(de)氣氛;一(yi)方面是反復強調(diao)斑(ban)竹(zhu)枝這一(yi)具體事物(wu),以喚起并(bing)加深(shen)人(ren)們對有關(guan)傳統故事的(de)(de)(de)(de)印象(xiang)。詞人(ren)在這重疊深(shen)沉的(de)(de)(de)(de)哀嘆中,實際上也融進了自(zi)己被貶謫的(de)(de)(de)(de)怨憤痛苦之(zhi)情(qing),從竹(zhu)上的(de)(de)(de)(de)斑(ban)點,寫到(dao)人(ren)物(wu)的(de)(de)(de)(de)淚(lei)(lei)痕,又從人(ren)物(wu)的(de)(de)(de)(de)淚(lei)(lei)痕寫到(dao)兩地相思,層層深(shen)入,一(yi)氣流(liu)(liu)貫。在詞人(ren)的(de)(de)(de)(de)筆下,斑(ban)竹(zhu)成為多情(qing)相思的(de)(de)(de)(de)象(xiang)征,是一(yi)種雋永幽雅(ya)的(de)(de)(de)(de)意(yi)象(xiang),而不再(zai)是普通的(de)(de)(de)(de)自(zi)然(ran)景物(wu)。
“楚(chu)(chu)客(ke)欲聽瑤(yao)瑟(se)怨(yuan),瀟湘(xiang)深夜月明時(shi)。”楚(chu)(chu)客(ke),本指屈(qu)(qu)原(yuan)。劉禹錫當時(shi)正貶官在朗(lang)州,與(yu)(yu)屈(qu)(qu)原(yuan)流放湘(xiang)西相似(si),所(suo)以這里的(de)(de)“楚(chu)(chu)客(ke)”實是作(zuo)者(zhe)(zhe)以屈(qu)(qu)原(yuan)自(zi)喻(yu),將湘(xiang)妃(fei)、屈(qu)(qu)原(yuan)和(he)自(zi)己(ji)的(de)(de)哀(ai)怨(yuan),聯(lian)系在一(yi)起。這里的(de)(de)“瑤(yao)瑟(se)”,乃瑟(se)的(de)(de)美(mei)稱,在作(zuo)者(zhe)(zhe)的(de)(de)想象中,湘(xiang)靈鼓瑟(se)必然極(ji)為哀(ai)怨(yuan),所(suo)以說“瑤(yao)瑟(se)怨(yuan)”。當夜深人(ren)靜、明月高照之(zhi)時(shi),楚(chu)(chu)客(ke)徘(pai)徊于(yu)瀟湘(xiang)之(zhi)濱,在伴和(he)著潺(chan)潺(chan)湘(xiang)水的(de)(de)悠揚琴韻中,細細領略其中滋味,此之(zhi)謂以環境烘托心情(qing)。詞(ci)中創造了(le)一(yi)個凄清空漾的(de)(de)境界,更適于(yu)傳達(da)出詞(ci)人(ren)哀(ai)怨(yuan)深婉的(de)(de)情(qing)思,作(zuo)者(zhe)(zhe)和(he)湘(xiang)靈的(de)(de)怨(yuan)憤之(zhi)情(qing)融合(he)了(le),歷史傳說與(yu)(yu)現實生(sheng)活融合(he)了(le),作(zuo)者(zhe)(zhe)的(de)(de)主觀感情(qing)與(yu)(yu)客(ke)觀景物(wu)也融合(he)了(le),情(qing)致悠然不盡(jin),辭止而意(yi)無窮。
全詞(ci)(ci)雖為(wei)祭祀瀟湘神而(er)作,但(dan)卻借古代神話湘妃的(de)(de)(de)(de)故事,抒發自己政(zheng)(zheng)治受挫(cuo)和(he)(he)無辜被貶謫(zhe)的(de)(de)(de)(de)怨(yuan)憤。作者運用比興的(de)(de)(de)(de)藝術手法,描(miao)繪了一個(ge)真實與虛幻結合的(de)(de)(de)(de)藝術境界,將(jiang)遠古的(de)(de)(de)(de)傳說(shuo)、戰國時代逐臣(chen)的(de)(de)(de)(de)哀(ai)怨(yuan)和(he)(he)自己被貶湘地的(de)(de)(de)(de)情思交織(zhi)起來,融化(hua)為(wei)一體,賦予這首小詞(ci)(ci)以(yi)(yi)深邃的(de)(de)(de)(de)政(zheng)(zheng)治內涵,顯示出真與幻的(de)(de)(de)(de)交織(zhi)和(he)(he)結合,以(yi)(yi)環(huan)境烘(hong)托其哀(ai)怨(yuan)之(zhi)情,雖似隨口(kou)吟成,而(er)意境幽遠,語言流(liu)麗,留給讀者無窮回(hui)味和(he)(he)遐(xia)想的(de)(de)(de)(de)余地。
白居易《夜聞箏中彈(dan)瀟湘送神曲感舊(jiu)》詩云:“苦調吟還(huan)出,深情咽不傳。”
黃(huang)庭堅《山谷琴趣外篇》:“劉夢得《竹(zhu)枝》九章(zhang),詞意高妙(miao),元和間誠可以(yi)獨(du)步。道風俗而(er)不俚(li),追古昔而(er)不愧,比之(zhi)杜子美《夔州歌》所謂同工(gong)而(er)異(yi)曲(qu)也。昔子瞻聞余詠第一篇,嘆(tan)曰:‘此(ci)奔(ben)逸絕塵,不可追也。’”
陳(chen)廷焯《詞則·別調集》卷一:古致(zhi)亦不減上章。
俞(yu)陛(bi)云《唐五代兩宋(song)詞選(xuan)釋》:“此九疑懷古之(zhi)(zhi)作。當(dang)湘帆九轉時(shi),訪英、皇(huang)遺跡,而(er)芳草露寒(han),五銖佩遠,既(ji)欲即而(er)無從,則相思所寄(ji),惟(wei)斑竹之(zhi)(zhi)“淚痕”;哀音所傳,惟(wei)夜寒(han)之(zhi)(zhi)‘瑤瑟’,亦(yi)如萼綠華之(zhi)(zhi)來無定所也。李白(bai)詩‘白(bai)云明月吊(diao)湘娥’,與此詞之(zhi)(zhi)“深夜月明”同其(qi)幽怨(yuan)。”