《次(ci)元明韻寄子由》是北宋詩人黃(huang)庭堅創(chuang)作(zuo)的一首七言(yan)律(lv)(lv)詩。此(ci)詩首聯(lian)(lian)感慨時(shi)(shi)(shi)光如逝水,功業難成;頷聯(lian)(lian)描寫(xie)春天景(jing)(jing)物,花開(kai)江(jiang)漲,而懷遠之(zhi)情見于言(yan)外,如作(zuo)畫之(zhi)著色;頸聯(lian)(lian)敘寫(xie)懷抱(bao),以虛(xu)詞(ci)領句,以作(zuo)轉(zhuan)折;尾聯(lian)(lian)又(you)轉(zhuan)筆感嘆兄(xiong)弟之(zhi)思(si),欲歸而不得,只好聽(ting)任時(shi)(shi)(shi)光流轉(zhuan),催(cui)生白發而已(yi)。詩寫(xie)景(jing)(jing)時(shi)(shi)(shi)流麗綿密,議論時(shi)(shi)(shi)疏朗有致,輕重虛(xu)實,對比分明,一直被(bei)人當作(zuo)律(lv)(lv)詩的樣板。
次元(yuan)明1韻寄子(zi)由2
半世交親(qin)3隨逝(shi)水4,幾(ji)人圖畫(hua)入(ru)凌煙(yan)5?
春風春雨(yu)花經眼6,江(jiang)北江(jiang)南水(shui)拍天。
欲解銅章7行(xing)8問道9,定知石友10許(xu)忘(wang)年11。
脊令12各有思歸(gui)恨,日月相催雪滿顛(dian)13。
1.元(yuan)明(ming):黃庭(ting)堅的哥哥黃大臨的字。
2.子(zi)由(you):蘇軾的弟弟蘇轍(che)的字。元(yuan)明(ming)有詩寄與在(zai)筠州(今江西(xi)高安懸(xuan))監鹽酒稅的子(zi)由(you),庭堅依其用韻次第同作(zuo)。
3.交親(qin):指相互親(qin)近,友(you)好交往。
4.逝水:暗(an)用(yong)《論語》“子在(zai)川上曰:‘逝者如斯夫,不舍晝夜。’”
5.凌(ling)煙(yan):閣名,在唐代長安太極(ji)宮內。唐太宗曾令著名人(ren)(ren)物畫家閻立本將(jiang)功臣長孫無忌等(deng)二十四人(ren)(ren)的像(xiang)畫在閣內,以(yi)表彰他(ta)們的勛勞。這(zhe)兩句是說(shuo)他(ta)們兄弟交好,已有多年,但都(dou)在政(zheng)爭中遭到失敗,時光像(xiang)流水般過去(qu)了,卻沒(mei)有為國家效力(li)的機會。
6.經眼(yan):過目。
7.銅章:指縣令(ling)的印,史容注(zhu)引《漢官儀》:“縣令(ling)秩(zhi)五百石,銅章墨綬。”
8.行:將。
9.問道(dao):就是要(yao)向子(zi)由學道(dao)。出于《莊子(zi)·在宥》:“黃帝(di)聞廣成子(zi)在空同之上,故往(wang)見之,曰(yue):‘敢問至道(dao)之精。’”
10.石(shi)友:指志同道合的金(jin)石(shi)之交。指子由。潘岳《金(jin)谷詩(shi)》:“投分寄(ji)石(shi)友,白首(shou)同所歸(gui)。”(《晉書·潘岳傳》)
11.忘年:指朋友投契,不(bu)計年歲(sui)的大小差別。梁(liang)(liang)何遜弱冠有才,范云對他(ta)很(hen)稱賞,“因結(jie)忘年交(jiao)好”(《梁(liang)(liang)書(shu)·文學·何遜傳》)。蘇(su)轍(che)比(bi)黃庭堅大七歲(sui)。許忘年,是說料想子由定會(hui)同(tong)意自己的要求。
12.脊(ji)(ji)令:借指(zhi)兄(xiong)弟(di)。“脊(ji)(ji)令”是一種水鳥,朱熹(xi)《集(ji)傳(chuan)》:“脊(ji)(ji)令飛則鳴(ming),行(xing)則搖(yao),有急難之意,故以(yi)起興(xing)。”后人常用“脊(ji)(ji)令”借指(zhi)兄(xiong)弟(di)。《詩經·雅(ya)·常棣(di)》:“脊(ji)(ji)令在原,兄(xiong)弟(di)急難。”
13.雪滿(man)顛:比喻白(bai)發滿(man)頭。
半世交往,親密的情誼像流水般地過(guo)去,有幾人能建(jian)立功名,繪像在凌煙(yan)?
又是春(chun)風(feng),又是春(chun)雨(yu),又是番春(chun)花過(guo)眼;我悵望著江(jiang)南,悵望著江(jiang)北,只見到波浪(lang)拍天。
我想解下銅印辭去官(guan)職前(qian)去尋求人生的(de)真諦(di),知(zhi)道你這位(wei)金石(shi)之友一(yi)定不會嫌(xian)棄,彼(bi)此忘掉(diao)年(nian)齡輩分的(de)界限。
我們都深深地思念(nian)著自(zi)己的兄長,但欲歸不得,日月相催,都已是白發蒼顏。
這(zhe)首詩是元(yuan)豐四年(1081年)黃(huang)(huang)庭(ting)堅知吉州太和縣(今江(jiang)西泰和)時(shi)所作(zuo),年三十七(qi)歲(sui)。這(zhe)時(shi)蘇(su)轍(che)(子由)貶官在筠(yun)州(治(zhi)所在今江(jiang)西高安)監鹽酒稅。黃(huang)(huang)庭(ting)堅兄(xiong)黃(huang)(huang)元(yuan)明(名大臨)寄給子由的詩,起二(er)句說:“鐘鼎功名淹管庫,朝廷翰(han)墨寫風煙。”黃(huang)(huang)庭(ting)堅次韻作(zuo)此詩寄子由。
黃庭堅(1045—1105),字魯直,自號山(shan)谷道人,晚號涪(fu)翁,洪州(zhou)分寧(ning)(今江(jiang)西修水)人。治平年間(1064—1067)進士。宋(song)哲(zhe)宗(zong)(zong)時以(yi)(yi)校書(shu)郎為(wei)《神宗(zong)(zong)實(shi)錄》檢討官(guan),遷著作佐(zuo)郎。后因修史“多誣”遭貶。早年以(yi)(yi)詩(shi)文受知于蘇軾,與(yu)張耒、晁補(bu)之、秦觀并稱(cheng)“蘇門四(si)學士”。與(yu)蘇軾齊名,世稱(cheng)“蘇黃”。詩(shi)以(yi)(yi)杜甫為(wei)宗(zong)(zong),有“奪胎換骨”、“點鐵成金”之論,風格(ge)奇硬拗澀,開創江(jiang)西詩(shi)派,在宋(song)代影響頗(po)大。又能詞。兼(jian)擅行(xing)書(shu)、草書(shu),為(wei)“宋(song)四(si)家”之一。有《山(shan)谷集》、《山(shan)谷琴趣外篇》。
詩首(shou)(shou)聯就對(dui)(dui),突破律詩常格,是學(xue)杜甫《登高》一類詩的痕跡。首(shou)(shou)句(ju)平平而起,感慨年華猶如逝(shi)水,筆勢很坦蕩。次(ci)句(ju)提出問(wen)題,指出朋友中這(zhe)么多(duo)人,有(you)誰能夠建(jian)功立業圖形凌煙閣呢?問(wen)得(de)很自然(ran),稍見有(you)一絲不平之氣(qi)透出,但不是劍拔弩張式的直(zhi)露刻薄語。詩雖然(ran)用(yong)對(dui)(dui)偶,因為用(yong)的是流水對(dui)(dui),語氣(qi)直(zhi)貫,既均齊又不呆(dai)板,這(zhe)樣作(zuo)對(dui)(dui)是黃庭堅的拿手好戲。
“春(chun)風春(chun)雨”二句(ju)(ju)(ju)是名(ming)聯(lian),在對偶(ou)上(shang)又改用當句(ju)(ju)(ju)對,語(yu)句(ju)(ju)(ju)跳蕩輕快。在詩意上(shang),由(you)上(shang)聯(lian)半世交親(qin),幾(ji)人(ren)得遂(sui)功名(ming)的(de)感慨而(er)聯(lian)想到朋友(you)間聚散無端,相會無期(qi)。在表現上(shang)只是具體說春(chun)天到來,滿眼春(chun)雨春(chun)花(hua),悵望江(jiang)北(bei)江(jiang)南,春(chun)水生(sheng)波,浪花(hua)拍天。詩全用景語(yu),無一字涉情,但自(zi)(zi)然(ran)令(ling)人(ren)感到興象(xiang)高妙,情深無邊。黃(huang)庭堅詩很(hen)喜(xi)歡故作奇語(yu),像(xiang)這樣(yang)清通秀(xiu)麗、融(rong)情入景的(de)語(yu)句(ju)(ju)(ju)不很(hen)多,看似自(zi)(zi)然(ran),實(shi)際上(shang)費盡爐錘而(er)復歸于自(zi)(zi)然(ran),代表了江(jiang)西詩派(pai)熔詞鑄句(ju)(ju)(ju)的(de)最(zui)高成就。
五、六(liu)句(ju)轉入議論,以(yi)虛詞領句(ju),以(yi)作轉折。詩(shi)說自己(ji)要解下官印,尋求人(ren)生的(de)真諦,想(xiang)來對(dui)方(fang)這樣(yang)的(de)金石交,一(yi)定會(hui)忘掉年齡的(de)差異,共同(tong)研道(dao)。這兩句(ju)得(de)贈(zeng)(zeng)答詩(shi)正體,一(yi)方(fang)面表示(shi)自己(ji)對(dui)蘇(su)轍的(de)人(ren)品(pin)仰慕,并恰(qia)到(dao)好處地進行頌揚(yang),一(yi)方(fang)面又(you)表明自己(ji)的(de)心意志向。因為(wei)詩(shi)中加入了自己(ji),便不(bu)顯得(de)空洞,不(bu)單(dan)是應酬,這樣(yang)寫就使被贈(zeng)(zeng)者覺得(de)自然(ran),也容易引起讀(du)者的(de)共鳴(ming)。
末(mo)二句又(you)轉筆,說(shuo)自(zi)己與(yu)蘇轍(che)都(dou)在懷念自(zi)己的兄(xiong)長,但欲(yu)歸不得,空自(zi)惆悵,時光飛度,日月催人,二人都(dou)是滿頭白發了(le)。黃庭堅(jian)與(yu)哥(ge)哥(ge)元(yuan)明、蘇轍(che)與(yu)哥(ge)哥(ge)蘇軾(shi),兄(xiong)弟間感情(qing)都(dou)很好(hao),詩(shi)所以作雙收,把共同的感情(qing)鑄(zhu)合在一起。詩(shi)又(you)通過《詩(shi)經》典,寫兄(xiong)弟之情(qing),與(yu)題目所說(shuo)自(zi)己是和(he)哥(ge)哥(ge)原韻相結(jie)合。這樣收,含蓄(xu)不露,又(you)具有獨(du)特性(xing),所以方東樹稱贊說(shuo):“收別有情(qing)事(shi),親切。”
黃庭(ting)堅喜歡步韻(yun)以(yi)顯露才氣(qi),同(tong)一韻(yun),他往往賡和(he)(he)(he)四五次之(zhi)多。他曾(ceng)經(jing)自夸說:“見子瞻粲字韻(yun)詩(shi)和(he)(he)(he)答,三入四返,不(bu)困而愈崛奇(qi),輒次韻(yun)。”在黃庭(ting)堅詩(shi)集中(zhong),次韻(yun)詩(shi)占(zhan)了(le)很大比例,如《戲(xi)呈孔毅夫》詩(shi),用的是書(shu)、珠等窄韻(yun),疊(die)和(he)(he)(he)了(le)多首,都自然而富有(you)變(bian)化,很見工力(li)。但(dan)也有(you)不(bu)少(shao)詩(shi)片(pian)面追求新巧,賣弄才氣(qi),成為(wei)后世口實(shi)。這首《次元明韻(yun)寄(ji)子由》是他疊(die)韻(yun)詩(shi)中(zhong)的佳篇(pian),全(quan)詩(shi)四句,都用同(tong)一韻(yun),雖是和(he)(he)(he)作,但(dan)絲毫不(bu)見局促,為(wei)人稱道。
其次,黃庭堅這首詩(shi)中間兩聯(lian),一寫(xie)景(jing),一議論,寫(xie)景(jing)時(shi)(shi)流麗綿密,議論時(shi)(shi)疏朗有(you)致,輕重虛實,對比分明(ming),一直被人(ren)當作律詩(shi)的樣板。
胡守仁(ren)先(xian)生(sheng)點評:山谷締交(jiao)于(yu)東坡兄(xiong)(xiong)弟(di),情誼甚(shen)深,其政(zheng)治立場大抵相同,俱(ju)落祐黨籍。子由之(zhi)從績溪(xi)謫地還朝,山谷有(you)(you)詩(shi)相贈(zeng),喜(xi)形于(yu)色。此(ci)詩(shi)寫作時間在(zai)前,其中言交(jiao)親有(you)(you)不少已經物故(gu),至于(yu)畫像凌煙(yan)閣者(zhe)幾何(he)人(ren)哉!且看萬花開落于(yu)春風春雨中,時光如(ru)此(ci)之(zhi)速(su),而江北江南(nan)水勢拍天,一片茫茫,行旅如(ru)此(ci)之(zhi)艱,睹此(ci)情景,何(he)若(ruo)退隱之(zhi)為得。想子由同此(ci)心理。況俱(ju)有(you)(you)兄(xiong)(xiong)弟(di)之(zhi)思,安(an)可(ke)因循(xun)仕(shi)途而不歸(gui)也(ye)?首(shou)聯(lian)對得令人(ren)不覺,頷(han)聯(lian)筆勢宏放,且字(zi)字(zi)有(you)(you)出(chu)處,又不害(hai)其為己詩(shi)。楊誠齋《詩(shi)話》曾拈出(chu)以(yi)示(shi)人(ren),蓋(gai)以(yi)為作詩(shi)之(zhi)妙用也(ye)。
方東樹《昭(zhao)昧詹言》續卷七說:“此詩足供(gong)揣模(mo)取法。”
楊萬里說:“春(chun)風春(chun)雨,江北江南,詩家常(chang)用(yong)。杜云(yun)‘且看欲盡花經(jing)眼’,退(tui)之云(yun)‘海水昏昏水拍天’。此(ci)以四字合三字,入口(kou)便成詩句,不至生梗。要誦詩之多,擇字之精,始(shi)乎(hu)摘(zhai)用(yong),久(jiu)而自(zi)出肺(fei)腑,縱橫出波,用(yong)亦可,不用(yong)亦可。”