《祭(ji)十(shi)二郎文》是唐代文學家韓(han)愈一(yi)篇(pian)對其侄十(shi)二郎所寫的(de)祭(ji)文。文章既沒有(you)鋪排,也沒有(you)張揚,作者善于融(rong)抒情于敘事之中,在對身世(shi)、家常、生活遭際樸實(shi)的(de)敘述中,表現出對兄嫂及侄兒(er)深切(qie)的(de)懷念和痛惜(xi),一(yi)往情深,感人肺腑。
年月日(ri)1,季父愈聞汝(ru)喪之(zhi)七(qi)日(ri)2,乃(nai)能銜哀(ai)致誠3,使建中遠具時羞之(zhi)奠4,告汝(ru)十二郎之(zhi)靈:
嗚呼!吾(wu)(wu)少孤5,及(ji)長,不(bu)省所怙6,惟(wei)兄嫂(sao)是(shi)依。中年,兄歿(mo)南(nan)(nan)方7,吾(wu)(wu)與汝(ru)俱幼(you),從嫂(sao)歸葬(zang)河陽8;既又與汝(ru)就(jiu)食江南(nan)(nan)9,零丁孤苦(ku),未嘗(chang)一日相離(li)也。吾(wu)(wu)上有三兄10,皆(jie)不(bu)幸早(zao)世(shi)。承先人后者11,在孫惟(wei)汝(ru),在子惟(wei)吾(wu)(wu),兩世(shi)一身(shen)12,形單影只。嫂(sao)嘗(chang)撫汝(ru)指吾(wu)(wu)而(er)言(yan)曰:“韓(han)氏(shi)兩世(shi),惟(wei)此而(er)已!”汝(ru)時尤小(xiao),當不(bu)復(fu)記(ji)憶;吾(wu)(wu)時雖能(neng)記(ji)憶,亦未知其言(yan)之悲也。
吾(wu)(wu)(wu)(wu)年(nian)(nian)十九,始(shi)來(lai)京城。其(qi)后四(si)年(nian)(nian),而歸(gui)視(shi)汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)13。又(you)(you)四(si)年(nian)(nian),吾(wu)(wu)(wu)(wu)往河陽省(sheng)墳墓(mu)14,遇汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)從嫂喪(sang)來(lai)葬15。又(you)(you)二年(nian)(nian),吾(wu)(wu)(wu)(wu)佐董丞(cheng)相于汴(bian)州16,汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)來(lai)省(sheng)吾(wu)(wu)(wu)(wu),止(zhi)一歲17,請(qing)歸(gui)取其(qi)孥18。明年(nian)(nian),丞(cheng)相薨19,吾(wu)(wu)(wu)(wu)去(qu)(qu)汴(bian)州,汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)不果來(lai)20。是年(nian)(nian),吾(wu)(wu)(wu)(wu)佐戎徐州21,使取汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)者始(shi)行22,吾(wu)(wu)(wu)(wu)又(you)(you)罷去(qu)(qu)23,汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)又(you)(you)不果來(lai)。吾(wu)(wu)(wu)(wu)念汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)從于東24,東亦客(ke)也,不可(ke)以(yi)久;圖久遠者,莫(mo)如(ru)西歸(gui),將成家(jia)而致汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)。嗚呼!孰(shu)謂汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)遽去(qu)(qu)吾(wu)(wu)(wu)(wu)而歿乎25!吾(wu)(wu)(wu)(wu)與汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)俱少年(nian)(nian),以(yi)為雖暫相別,終當久相與處,故(gu)舍汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)而旅(lv)食京師,以(yi)求(qiu)斗(dou)斛之(zhi)祿26;誠知其(qi)如(ru)此,雖萬(wan)乘之(zhi)公(gong)相27,吾(wu)(wu)(wu)(wu)不以(yi)一日輟汝(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)(ru)而就也28!
去(qu)年,孟東(dong)野(ye)往(wang)29,吾(wu)(wu)書與汝曰:“吾(wu)(wu)年未四十,而視(shi)茫(mang)茫(mang),而發蒼(cang)蒼(cang),而齒牙動搖。念諸(zhu)父與諸(zhu)兄,皆康(kang)強而早世(shi),如吾(wu)(wu)之(zhi)衰(shuai)者(zhe)(zhe),其能(neng)久存乎?吾(wu)(wu)不可去(qu),汝不肯(ken)來;恐旦暮死(si),而汝抱無涯之(zhi)戚也30。”孰(shu)謂(wei)少(shao)者(zhe)(zhe)歿而長者(zhe)(zhe)存,強者(zhe)(zhe)夭而病者(zhe)(zhe)全(quan)乎?
嗚呼(hu)(hu)!其(qi)(qi)信(xin)(xin)然邪?其(qi)(qi)夢邪?其(qi)(qi)傳(chuan)之(zhi)非其(qi)(qi)真邪?信(xin)(xin)也(ye)(ye),吾(wu)兄之(zhi)盛德而(er)(er)夭其(qi)(qi)嗣乎(hu)?汝之(zhi)純明而(er)(er)不(bu)(bu)克蒙(meng)其(qi)(qi)澤乎(hu)31?少者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)強者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)而(er)(er)夭歿,長者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)衰者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)而(er)(er)存全乎(hu)?未(wei)可(ke)以為(wei)信(xin)(xin)也(ye)(ye)。夢也(ye)(ye),傳(chuan)之(zhi)非其(qi)(qi)真也(ye)(ye)?東野之(zhi)書(shu),耿蘭之(zhi)報32,何(he)為(wei)而(er)(er)在吾(wu)側也(ye)(ye)?嗚呼(hu)(hu)!其(qi)(qi)信(xin)(xin)然矣(yi)(yi)!吾(wu)兄之(zhi)盛德而(er)(er)夭其(qi)(qi)嗣矣(yi)(yi)!汝之(zhi)純明宜業其(qi)(qi)家(jia)者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)33,不(bu)(bu)克蒙(meng)其(qi)(qi)澤矣(yi)(yi)!所(suo)(suo)謂天(tian)者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)誠難測,而(er)(er)神者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)誠難明矣(yi)(yi)!所(suo)(suo)謂理(li)者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)不(bu)(bu)可(ke)推(tui),而(er)(er)壽者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)不(bu)(bu)可(ke)知矣(yi)(yi)!雖然,吾(wu)自今年來,蒼蒼者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)或化而(er)(er)為(wei)白矣(yi)(yi),動搖(yao)者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)或脫而(er)(er)落(luo)矣(yi)(yi)34,毛血日(ri)益(yi)衰35,志氣日(ri)益(yi)微36,幾何(he)不(bu)(bu)從汝而(er)(er)死也(ye)(ye)!死而(er)(er)有知,其(qi)(qi)幾何(he)離37?其(qi)(qi)無知,悲(bei)不(bu)(bu)幾時,而(er)(er)不(bu)(bu)悲(bei)者(zhe)(zhe)(zhe)(zhe)無窮期矣(yi)(yi)!
汝之子(zi)始(shi)十歲(sui)38,吾之子(zi)始(shi)五歲(sui)39,少(shao)而強者不可保,如(ru)此孩提者40,又可冀其(qi)成(cheng)立邪?嗚(wu)呼哀(ai)哉(zai)!嗚(wu)呼哀(ai)哉(zai)!
汝去(qu)年書(shu)云:“比得軟腳病41,往往而(er)劇。”吾(wu)曰:“是疾也,江南(nan)之人,常常有之。”未(wei)始(shi)以(yi)(yi)為憂(you)也。嗚(wu)呼!其(qi)(qi)竟以(yi)(yi)此而(er)殞其(qi)(qi)生(sheng)乎(hu)?抑別有疾而(er)至斯極乎(hu)?汝之書(shu),六月(yue)十七日(ri)也。東(dong)野(ye)云:汝歿(mo)以(yi)(yi)六月(yue)二(er)日(ri);耿蘭(lan)之報(bao)無月(yue)日(ri)。蓋東(dong)野(ye)之使者,不知(zhi)問(wen)家人以(yi)(yi)月(yue)日(ri);如耿蘭(lan)之報(bao),不知(zhi)當言月(yue)日(ri);東(dong)野(ye)與吾(wu)書(shu),乃問(wen)使者,使者妄稱以(yi)(yi)應之乎(hu)。其(qi)(qi)然乎(hu)?其(qi)(qi)不然乎(hu)?
今(jin)吾使建中(zhong)祭汝(ru),吊汝(ru)之孤與汝(ru)之乳母42。彼有食,可(ke)守(shou)(shou)以待終喪(sang)43,則待終喪(sang)而取以來(lai)44;如不能守(shou)(shou)以終喪(sang),則遂取以來(lai);其余奴(nu)婢,并令守(shou)(shou)汝(ru)喪(sang)。吾力能改葬(zang)45,終葬(zang)汝(ru)于(yu)先人之兆(zhao)46,然后惟其所愿47。
嗚呼!汝(ru)病吾(wu)(wu)(wu)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)知時(shi),汝(ru)歿(mo)吾(wu)(wu)(wu)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)知日(ri),生(sheng)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)能相(xiang)養(yang)以(與(yu)(yu)(yu))共居,歿(mo)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)得撫汝(ru)以盡(jin)哀48,斂不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)憑(ping)其(qi)(qi)(qi)棺49,窆不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)臨其(qi)(qi)(qi)穴50。吾(wu)(wu)(wu)行負(fu)神明而(er)使汝(ru)夭,不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)孝不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)慈,而(er)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)能與(yu)(yu)(yu)汝(ru)相(xiang)養(yang)以生(sheng),相(xiang)守(shou)以死;一在天之(zhi)(zhi)涯,一在地之(zhi)(zhi)角,生(sheng)而(er)影不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)與(yu)(yu)(yu)吾(wu)(wu)(wu)形相(xiang)依(yi),死而(er)魂(hun)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)與(yu)(yu)(yu)吾(wu)(wu)(wu)夢(meng)相(xiang)接,吾(wu)(wu)(wu)實為之(zhi)(zhi),其(qi)(qi)(qi)又何尤51!彼蒼者(zhe)天52,曷其(qi)(qi)(qi)有極(ji)!自今已往,吾(wu)(wu)(wu)其(qi)(qi)(qi)無意(yi)于人世(shi)矣(yi)!當求數頃之(zhi)(zhi)田于伊潁之(zhi)(zhi)上(shang)53,以待(dai)余年,教吾(wu)(wu)(wu)子與(yu)(yu)(yu)汝(ru)子幸其(qi)(qi)(qi)成(cheng)54,長吾(wu)(wu)(wu)女與(yu)(yu)(yu)汝(ru)女,待(dai)其(qi)(qi)(qi)嫁,如此(ci)而(er)已!
嗚呼(hu),言(yan)有窮而情不可終,汝其知(zhi)也邪?其不知(zhi)也邪?嗚呼(hu)哀哉!尚饗55!
1.“年(nian)、月(yue)、日”:此(ci)為擬稿時原(yuan)樣。《文(wen)苑(yuan)英華》作“貞元(yuan)十九年(nian)五月(yue)廿六(liu)日”;但祭文(wen)中說十二郎在“六(liu)月(yue)十七(qi)日”曾寫信給韓愈,“五”字當誤。
2.季父:父輩中排(pai)行(xing)最小的叔(shu)父。
3.銜哀:心中(zhong)含著悲(bei)哀。致誠:表(biao)達赤誠的心意(yi)。
4.建中:人(ren)名(ming),當為(wei)韓愈(yu)家(jia)中仆人(ren)。時羞:應時的(de)鮮(xian)美佳肴。羞,同“饈”。
5.孤(gu):幼年喪父稱“孤(gu)”。《新唐書·韓(han)愈傳(chuan)》:“愈生(sheng)三死(si)而(er)孤(gu),隨伯兄會貶官嶺表。”
6.怙(hu)(hu)(hù):《詩經·小雅·蓼莪》:“無父(fu)何怙(hu)(hu),無母(mu)何恃(shi)(shi)。”后世因用“怙(hu)(hu)”代父(fu),“恃(shi)(shi)”代母(mu)。失(shi)父(fu)曰(yue)失(shi)怙(hu)(hu),失(shi)母(mu)曰(yue)失(shi)恃(shi)(shi)。
7.“中(zhong)年(nian),兄歿南(nan)方”:代宗(zong)大(da)歷十二年(nian)(777年(nian)),韓會(hui)由起居舍(she)人貶為韶州(今廣東韶關)刺史,次年(nian)死于(yu)任所,年(nian)四十三(san)。時韓愈十一歲,隨兄在韶州。
8.河陽(yang):今河南孟(meng)縣西,是韓(han)氏祖(zu)宗墳墓所在地。
9.就食(shi)(shi)江南:唐德宗建中(zhong)二年(nian)(781年(nian)),北方藩鎮(zhen)李希烈反叛,中(zhong)原(yuan)(yuan)局勢動蕩(dang)。韓愈(yu)隨嫂遷家(jia)避居宣(xuan)州(zhou)(今安(an)徽(hui)宣(xuan)城)。因韓氏(shi)在宣(xuan)州(zhou)置有田宅別業(ye)。韓愈(yu)《復志(zhi)賦》:“值中(zhong)原(yuan)(yuan)之有事兮,將就食(shi)(shi)于(yu)江之南。”《祭鄭夫(fu)人文》:“既克(ke)返葬(zang),遭時艱(jian)難。百口(kou)偕行,避地江濆(fen)。”均指(zhi)此。
10.吾上有三(san)兄:三(san)兄指韓會(hui)、韓介(jie)(jie),還(huan)有一位死時(shi)尚(shang)幼,未及命(ming)名,一說:吾,我們,即韓愈和(he)十(shi)二郎。三(san)兄指自(zi)己的兩個(ge)哥(ge)哥(ge)和(he)十(shi)二郎的哥(ge)哥(ge)韓百川(韓介(jie)(jie)的長子)。
11.先(xian)人:指已去世的(de)父(fu)親韓仲卿。
12.兩世一身:子輩(bei)和孫輩(bei)均只剩一個男丁。
13.視:古(gu)時探(tan)親(qin),上(shang)對下曰視,下對上(shang)曰省。貞(zhen)元二(er)年(nian)(786年(nian)),韓愈(yu)十九歲,由宣州至長安應進(jin)士舉,至貞(zhen)元八(ba)年(nian)春始及第,其間(jian)曾回(hui)宣州一次。但據韓愈(yu)《答崔立之(zhi)書》與《歐陽生(sheng)哀(ai)辭》均稱(cheng)二(er)十歲至京都舉進(jin)士,與本篇所記相差一年(nian)。
14.省(xǐng):探望,此引申為憑吊。
15.遇汝從嫂喪來(lai)(lai)葬:韓愈嫂子鄭氏卒于元(yuan)貞元(yuan)九年(nian)(793年(nian)),韓愈有《祭鄭夫(fu)人(ren)文》。貞元(yuan)十(shi)一年(nian),韓愈往河(he)陽(yang)祖(zu)墳掃墓,與奉其母鄭氏靈柩來(lai)(lai)河(he)陽(yang)安葬的十(shi)二(er)郎(lang)相遇。
16.董丞相:指董晉(jin)。貞元十二年(796年),董晉(jin)以檢(jian)校尚書左仆射,同中(zhong)書門下平章事任(ren)(ren)宣(xuan)武軍節(jie)度使(shi),汴(bian)、宋、亳、潁等州(zhou)觀察使(shi)。時(shi)韓愈在(zai)董晉(jin)幕中(zhong)任(ren)(ren)節(jie)度推(tui)官。汴(bian)州(zhou):治所在(zai)今河南開封市(shi)。
17.止:住。
18.取其孥(nu)(nú):把家眷(juan)接來(lai)。孥(nu),妻和子的(de)統(tong)稱。
19.薨(hong)(hōng)古時(shi)諸侯或(huo)二品以上大官死曰薨(hong)。貞元十五年(nian)(799年(nian))二月,董(dong)晉死于汴州任所(suo),韓愈隨葬西行。去后第(di)四天,汴州即(ji)發生兵變。
20.不果(guo):沒能夠。指(zhi)因(yin)兵變事。
21.佐戎徐州(zhou):當年秋,韓(han)愈(yu)入徐、泗(si)、濠節(jie)度(du)使(shi)張建封(feng)幕任(ren)節(jie)度(du)推官。節(jie)度(du)使(shi)府在(zai)徐州(zhou)。佐戎,輔助軍務。
22.取:迎(ying)接。
23.罷去:貞元十六年五月,張(zhang)建封卒(zu),韓愈離開徐(xu)州赴洛陽。
24.東:指故鄉河陽之東的汴州和徐州。
25.孰謂:誰(shui)料到。遽(jù):驟(zou)然。
26.斗斛(hu)(hú):唐時十(shi)(shi)(shi)斗為(wei)一(yi)斛(hu)。斗斛(hu)之祿(lu),指微薄的俸祿(lu)。韓愈離開徐州后,于貞元(yuan)(yuan)十(shi)(shi)(shi)七年(nian)(nian)(801年(nian)(nian))來(lai)長安選(xuan)官,調四門博士,貞元(yuan)(yuan)十(shi)(shi)(shi)九年(nian)(nian),遷監察御史。
27.萬乘(shèng):指高(gao)官(guan)厚祿。古代(dai)兵(bing)車(che)一(yi)乘,有馬四匹(pi)。封(feng)國大小(xiao)以兵(bing)賦(fu)計算,凡地方千里的大國,稱為萬乘之(zhi)國。
28.輟(chuò),停止。輟汝,和(he)上句“舍汝”義同。就(jiu):就(jiu)職。
29.去年(nian):指貞元十(shi)八年(nian)(802年(nian))。孟東野:即韓愈(yu)的詩友(you)孟郊。是年(nian)出任溧陽(yang)(今屬江蘇)尉,溧陽(yang)去宣州不遠,故韓愈(yu)托他(ta)捎信給宣州的十(shi)二郎。
30.無(wu)涯(ya)之戚:無(wu)窮的悲(bei)傷。涯(ya),邊。戚,憂(you)傷。
31.純(chun)明:純(chun)正賢明。不克:不能。蒙(meng):承受。
32.耿蘭:生平不(bu)詳(xiang),當時(shi)宣州韓氏別業的(de)管(guan)家人(ren)。十二郎死后,孟郊在溧陽寫信告訴韓愈,時(shi)耿蘭也有喪報。
33.業:用如動詞,繼(ji)承之意。
34.動(dong)搖(yao)者或脫而落(luo)矣:時(shi)年韓愈有《落(luo)齒》詩云:“去年落(luo)一牙,今年落(luo)一齒:俄然(ran)落(luo)六七(qi),落(luo)勢殊未(wei)已。”
35.毛血:指體質。
36.志氣:指精(jing)神。
37.其(qi)幾何離(li):分離(li)會(hui)有多久呢?意謂死后仍可相會(hui)。
38.汝(ru)之子(zi):十(shi)二郎有二子(zi),長韓(han)湘(xiang),次(ci)韓(han)滂(pang)。韓(han)滂(pang)出嗣十(shi)二郎的哥哥韓(han)百川為(wei)子(zi),見韓(han)愈《韓(han)滂(pang)墓志銘》。始十(shi)歲(sui):當指長子(zi)韓(han)湘(xiang)。十(shi)歲(sui),一本作“一歲(sui)”,則當指韓(han)滂(pang),滂(pang)生于貞元十(shi)八年(802年)。
39.吾之子始五歲:指(zhi)韓(han)愈長子韓(han)昶,貞元十(shi)五年(799年)韓(han)愈居符離集時所生,小(xiao)名曰(yue)符。
40.孩提:本(ben)指二三歲的幼兒(er)。此為(wei)年紀尚小(xiao)之意。
41.比(bì):近(jin)來(lai)。軟腳(jiao)病(bing):即(ji)腳(jiao)氣(qi)病(bing)。
42.吊:此指(zhi)慰問。孤:指(zhi)十二郎(lang)的兒子。
43.終(zhong)喪:守滿三年喪期。《孟子(zi)·滕文公(gong)上》:“三年之(zhi)喪,……自天子(zi)達于庶人,三代共之(zhi)。”
44.取以來:指把(ba)十(shi)二郎的兒子和乳母接來。
45.力能(neng)改葬:假設(she)之(zhi)意(yi)。即(ji)先暫時(shi)就地埋(mai)葬。合下(xia)句連續可(ke)知(zhi)。
46.兆:葬域,墓地。
47.惟其所愿:才算(suan)了(le)卻心事(shi)。
48.撫汝以盡哀:指撫尸慟哭。
49.斂(lian):同“殮”。為死者更衣稱(cheng)(cheng)小殮,尸體入棺材稱(cheng)(cheng)大殮。
50.窆(biǎn):下棺入土。
51.何尤(you):怨(yuan)恨誰?
52.彼蒼(cang)者(zhe)天,曷(he)其有極:意(yi)謂你青蒼(cang)的(de)上天啊,我的(de)痛苦哪有盡(jin)頭(tou)啊。語本(ben)《詩(shi)經·唐風·鴇羽(yu)》:“悠悠蒼(cang)天,曷(he)其有極。”
53.伊(yi)、潁(yǐng):伊(yi)水和潁水,均在今河(he)南省境。此指故鄉。
54.幸其成:韓昶后中(zhong)穆宗長慶四年(nian)進士。韓湘后中(zhong)長慶三(san)年(nian)進士。
55.長(zhǎng):用如動詞,養育之(zhi)意。
56.尚(shang)饗:古代祭文結語用(yong)辭(ci),意為希望(wang)死者享用(yong)祭品。尚(shang),庶幾,表示(shi)希望(wang)。
某(mou)年(nian)、某(mou)月、某(mou)日,叔父韓愈在聽說(shuo)你(ni)去(qu)世后(hou)的(de)第(di)七天,才得(de)以含著哀痛(tong)向你(ni)表(biao)達誠意,并派(pai)建中在遠方備辦了應時(shi)的(de)鮮(xian)美食品作為(wei)祭品,告慰你(ni)十二郎的(de)靈位:
唉,我(wo)(wo)(wo)(wo)自幼喪(sang)父,等到(dao)大了,不知(zhi)道(dao)父親(qin)是什么模樣,只有(you)依靠兄嫂(sao)撫(fu)養。哥(ge)哥(ge)正(zheng)當(dang)中(zhong)年時(shi)(shi)就因與犯罪的(de)宰相關系(xi)密切而受牽(qian)連(lian)被貶為韶(shao)州刺史,次年死于(yu)貶所(suo)。我(wo)(wo)(wo)(wo)和你(ni)都(dou)(dou)還小,跟隨嫂(sao)嫂(sao)把靈柩送(song)回河陽老家安葬。隨后又和你(ni)到(dao)江南謀生,孤(gu)苦伶仃(ding),也(ye)未(wei)曾一天分開過(guo)。我(wo)(wo)(wo)(wo)上面本來有(you)三個(ge)哥(ge)哥(ge),都(dou)(dou)不幸(xing)早(zao)死。繼承(cheng)先父的(de)后代,在孫子(zi)輩(bei)(bei)里只有(you)你(ni),在兒子(zi)輩(bei)(bei)里只有(you)我(wo)(wo)(wo)(wo)。韓家子(zi)孫兩(liang)代各剩一人,孤(gu)孤(gu)單單。嫂(sao)子(zi)曾經撫(fu)摸著你(ni)的(de)頭對我(wo)(wo)(wo)(wo)說:“韓氏兩(liang)代,就只有(you)你(ni)們兩(liang)個(ge)了!”那時(shi)(shi)你(ni)比我(wo)(wo)(wo)(wo)更小,當(dang)然(ran)記不得了;我(wo)(wo)(wo)(wo)當(dang)時(shi)(shi)雖然(ran)能夠記事(shi),但也(ye)還不能體會她話中(zhong)的(de)悲涼啊!
我(wo)(wo)十(shi)九歲時,初(chu)次來(lai)(lai)到(dao)京城參(can)加考(kao)試。四年以后,才回去(qu)看你(ni)(ni)(ni)。又過了四年,我(wo)(wo)去(qu)河(he)陽憑吊祖先的(de)墳墓,碰上你(ni)(ni)(ni)護送嫂(sao)嫂(sao)的(de)靈柩來(lai)(lai)安葬(zang)。又過了兩年,我(wo)(wo)在(zai)(zai)汴(bian)州輔佐董(dong)(dong)丞(cheng)相(xiang),你(ni)(ni)(ni)來(lai)(lai)探望我(wo)(wo),留下住了一年,你(ni)(ni)(ni)請求回去(qu)接妻子兒女(nv)。第二(er)年,董(dong)(dong)丞(cheng)相(xiang)去(qu)世,我(wo)(wo)離(li)開汴(bian)州,你(ni)(ni)(ni)沒能(neng)來(lai)(lai)成。這一年,我(wo)(wo)在(zai)(zai)徐州輔佐軍務(wu),派(pai)去(qu)接你(ni)(ni)(ni)的(de)人剛動身,我(wo)(wo)就被免職,你(ni)(ni)(ni)又沒來(lai)(lai)成。我(wo)(wo)想(xiang),你(ni)(ni)(ni)跟我(wo)(wo)在(zai)(zai)東邊的(de)汴(bian)州、徐州,也是客(ke)居(ju)(ju),不可能(neng)久住;從長遠(yuan)考(kao)慮,還不如我(wo)(wo)回到(dao)家鄉,等(deng)在(zai)(zai)那里(li)安下家再(zai)接你(ni)(ni)(ni)來(lai)(lai)。唉!誰能(neng)料(liao)到(dao)你(ni)(ni)(ni)竟(jing)突然(ran)離(li)我(wo)(wo)而(er)死呢?當初(chu),我(wo)(wo)和你(ni)(ni)(ni)都(dou)年輕,總以為雖然(ran)暫時分別,終究會長久在(zai)(zai)一起(qi)的(de)。因此我(wo)(wo)離(li)開你(ni)(ni)(ni)而(er)旅居(ju)(ju)長安,以尋求微薄的(de)俸祿。假如真的(de)知道會這樣,即使讓我(wo)(wo)做高官厚祿的(de)公卿宰(zai)相(xiang),我(wo)(wo)也不愿因此離(li)開你(ni)(ni)(ni)一天(tian)而(er)去(qu)赴(fu)任啊!
去(qu)年(nian),孟(meng)東野(ye)到你那里去(qu)時,我寫給你的(de)(de)信中說:“我年(nian)紀還(huan)不到四十(shi)歲,但視力模糊,頭發花(hua)白(bai),牙齒(chi)松動。想(xiang)起(qi)各位父兄,都在(zai)健康強壯的(de)(de)盛年(nian)早(zao)早(zao)去(qu)世(shi),像(xiang)我這(zhe)樣衰(shuai)弱的(de)(de)人,難道還(huan)能(neng)長活在(zai)世(shi)上(shang)嗎(ma)?我不能(neng)離開職守,你又不肯(ken)來,恐怕(pa)我早(zao)晚(wan)一死(si),你就會有無窮無盡的(de)(de)憂(you)傷。”誰(shui)能(neng)料到年(nian)輕的(de)(de)卻先死(si)了(le),而(er)(er)年(nian)老的(de)(de)反(fan)而(er)(er)還(huan)活著(zhu),強壯的(de)(de)早(zao)早(zao)死(si)去(qu),而(er)(er)衰(shuai)弱的(de)(de)反(fan)而(er)(er)還(huan)活在(zai)人間(jian)呢?
唉!是真的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)這(zhe)樣(yang)呢(ni)?還(huan)是在(zai)做夢呢(ni)?還(huan)是這(zhe)傳(chuan)來(lai)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)消息不(bu)可靠呢(ni)?如(ru)果(guo)是真的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),那(nei)(nei)(nei)么,我(wo)(wo)哥(ge)哥(ge)有那(nei)(nei)(nei)么美(mei)好的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)品(pin)德(de)反而(er)早(zao)(zao)(zao)早(zao)(zao)(zao)地(di)絕后(hou)了(le)呢(ni)?你(ni)那(nei)(nei)(nei)么純正聰明反而(er)不(bu)能(neng)承受他的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)恩(en)澤呢(ni)?難(nan)道(dao)年輕(qing)強壯的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)反而(er)要早(zao)(zao)(zao)早(zao)(zao)(zao)死去(qu),年老(lao)衰弱的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)卻(que)應(ying)活(huo)在(zai)世上嗎?實在(zai)不(bu)敢把它(ta)當作(zuo)真的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)啊(a)!如(ru)果(guo)是夢,傳(chuan)來(lai)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)噩(e)耗不(bu)是真的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),可是東野的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)來(lai)信,耿(geng)蘭的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)報(bao)喪,卻(que)又為什么在(zai)我(wo)(wo)身邊(bian)呢(ni)?啊(a)!大概(gai)是真的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)了(le)!我(wo)(wo)哥(ge)哥(ge)有美(mei)好的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)品(pin)德(de)竟然早(zao)(zao)(zao)早(zao)(zao)(zao)地(di)失(shi)去(qu)后(hou)代,你(ni)純正聰明,本來(lai)是應(ying)該(gai)繼(ji)承家(jia)業的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),現在(zai)卻(que)不(bu)能(neng)承受你(ni)父親的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)恩(en)澤了(le)。這(zhe)正是所謂蒼天確實難(nan)以(yi)(yi)揣測,而(er)神(shen)意實在(zai)難(nan)以(yi)(yi)知道(dao)了(le)!也(ye)就是所謂天理(li)不(bu)可推(tui)求,而(er)壽命的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)長短無法(fa)預知啊(a)!
雖(sui)然這樣,我(wo)(wo)從(cong)今年以來,花(hua)白的頭發,全要(yao)(yao)變白了,松動的牙(ya)齒,也(ye)像要(yao)(yao)脫落了,身(shen)體(ti)越(yue)(yue)來越(yue)(yue)衰弱,精(jing)神也(ye)越(yue)(yue)來越(yue)(yue)差(cha)了,過不(bu)(bu)(bu)了多久(jiu)就要(yao)(yao)隨你(ni)死(si)去了。如(ru)果死(si)后(hou)有知,那么(me)我(wo)(wo)們又能分離(li)多久(jiu)呢?如(ru)果我(wo)(wo)死(si)后(hou)無(wu)知,那么(me)我(wo)(wo)也(ye)不(bu)(bu)(bu)能悲(bei)(bei)痛(tong)多少時間了,而死(si)后(hou)不(bu)(bu)(bu)悲(bei)(bei)痛(tong)的時間卻是(shi)無(wu)窮無(wu)盡的。
你的(de)兒子(zi)才(cai)十歲,我(wo)的(de)兒子(zi)才(cai)五歲,年(nian)輕強壯(zhuang)的(de)尚不能保全,像這么(me)大的(de)孩子(zi),又怎么(me)能希(xi)望他們成人立業(ye)呢(ni)?啊(a)(a),悲痛(tong)啊(a)(a),真(zhen)是(shi)悲痛(tong)!
你(ni)去年來(lai)信說(shuo):“近(jin)來(lai)得(de)(de)了(le)軟(ruan)腳病,時常(chang)發作(zuo)(zuo)疼(teng)得(de)(de)厲(li)害。”我(wo)說(shuo):“這種病,江南人常(chang)常(chang)得(de)(de)。”沒有(you)當作(zuo)(zuo)值得(de)(de)憂慮的(de)事。唉,誰知道(dao)竟然會(hui)因此而(er)喪(sang)了(le)命呢(ni)(ni)?還是由于別的(de)病而(er)導致(zhi)這樣的(de)不幸呢(ni)(ni)?
你(ni)的(de)信是(shi)六月(yue)十(shi)七日(ri)(ri)(ri)寫的(de)。東(dong)野說(shuo)(shuo)你(ni)是(shi)六月(yue)二日(ri)(ri)(ri)死的(de),耿(geng)(geng)蘭報喪(sang)時(shi)沒有說(shuo)(shuo)日(ri)(ri)(ri)期(qi)。大概是(shi)東(dong)野的(de)使者不知(zhi)道(dao)向(xiang)你(ni)的(de)家人問(wen)明日(ri)(ri)(ri)期(qi),而耿(geng)(geng)蘭報喪(sang)竟不知(zhi)道(dao)應該告訴日(ri)(ri)(ri)期(qi)?還(huan)是(shi)東(dong)野給我寫信時(shi),才去問(wen)使者,使者胡亂說(shuo)(shuo)個(ge)日(ri)(ri)(ri)期(qi)應付呢?是(shi)這(zhe)樣呢?還(huan)是(shi)不是(shi)這(zhe)樣呢?
現在(zai)我派建中來祭奠你(ni)(ni),安慰你(ni)(ni)的孩(hai)子和你(ni)(ni)的乳母。他(ta)(ta)們有(you)糧食能(neng)(neng)夠守(shou)喪(sang)到喪(sang)期(qi)終(zhong)(zhong)了,就等到喪(sang)期(qi)結束(shu)后(hou)再把他(ta)(ta)們接來;如果(guo)不(bu)能(neng)(neng)守(shou)到喪(sang)期(qi)終(zhong)(zhong)了,我就馬上接來。剩下的奴(nu)婢,叫他(ta)(ta)們一起守(shou)喪(sang)。如果(guo)我有(you)能(neng)(neng)力遷(qian)葬,最(zui)后(hou)一定把你(ni)(ni)安葬在(zai)祖墳旁,這樣以后(hou),才算了卻我的心愿。
唉,你(ni)患病我(wo)(wo)(wo)(wo)不(bu)知道(dao)時(shi)間,你(ni)去(qu)世我(wo)(wo)(wo)(wo)不(bu)知道(dao)日子(zi),活(huo)著(zhu)的(de)(de)(de)時(shi)候不(bu)能(neng)住在(zai)一(yi)起互相(xiang)照顧(gu)(gu),死的(de)(de)(de)時(shi)候沒有(you)撫(fu)尸(shi)痛(tong)哭,入(ru)殮(lian)時(shi)沒在(zai)棺前守靈(ling),下(xia)棺入(ru)葬時(shi)又(you)沒有(you)親(qin)臨你(ni)的(de)(de)(de)墓穴。我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)行為辜負了(le)神(shen)明,才(cai)使你(ni)這么早死去(qu),我(wo)(wo)(wo)(wo)對上不(bu)孝,對下(xia)不(bu)慈,既不(bu)能(neng)與你(ni)相(xiang)互照顧(gu)(gu)著(zhu)生(sheng)活(huo),又(you)不(bu)能(neng)和你(ni)一(yi)塊死去(qu)。一(yi)個(ge)在(zai)天(tian)涯(ya),一(yi)個(ge)在(zai)地(di)(di)角。你(ni)活(huo)著(zhu)的(de)(de)(de)時(shi)候不(bu)能(neng)和我(wo)(wo)(wo)(wo)形影(ying)相(xiang)依,死后(hou)魂靈(ling)也不(bu)在(zai)我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)夢中顯(xian)現,這都(dou)是(shi)我(wo)(wo)(wo)(wo)造成(cheng)的(de)(de)(de)災難,又(you)能(neng)抱怨(yuan)誰呢?天(tian)哪(na),我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)悲痛(tong)哪(na)里有(you)盡頭呢?從今以后(hou),我(wo)(wo)(wo)(wo)已經沒有(you)心思奔忙(mang)在(zai)世上了(le)!還是(shi)回到(dao)老(lao)家去(qu)置(zhi)辦幾頃地(di)(di),度(du)過我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)余年(nian)。教養我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)兒子(zi)和你(ni)的(de)(de)(de)兒子(zi),希望他(ta)們成(cheng)才(cai);撫(fu)養我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)女(nv)兒和你(ni)的(de)(de)(de)女(nv)兒,等到(dao)她們出嫁,我(wo)(wo)(wo)(wo)的(de)(de)(de)心愿(yuan)如此(ci)而已。
唉!話有說完的時候,而哀(ai)痛之情卻不能終(zhong)止,你知道(dao)呢(ni)?還是不知道(dao)呢(ni)?悲哀(ai)啊!希望享用祭品吧(ba)!
《祭十(shi)二(er)(er)郎(lang)文(wen)》寫(xie)于貞元十(shi)九年(nian)(按《文(wen)苑英華》說是(shi)寫(xie)于五月(yue)二(er)(er)十(shi)六日,應(ying)是(shi)筆誤,因是(shi)年(nian)六月(yue)下(xia)旬十(shi)二(er)(er)郎(lang)還寫(xie)過信),文(wen)章(zhang)的(de)十(shi)二(er)(er)郎(lang)是(shi)指韓(han)(han)(han)愈(yu)(yu)的(de)侄子韓(han)(han)(han)老成,“八仙”中著名(ming)的(de)韓(han)(han)(han)湘子即是(shi)老成之(zhi)長(chang)子。韓(han)(han)(han)愈(yu)(yu)幼(you)年(nian)喪(sang)父(fu),靠(kao)兄嫂撫養成人。韓(han)(han)(han)愈(yu)(yu)與其侄十(shi)二(er)(er)郎(lang)自(zi)幼(you)相(xiang)守,歷(li)經患難,感情特(te)別深厚。但成年(nian)以(yi)后,韓(han)(han)(han)愈(yu)(yu)四處飄泊(bo),與十(shi)二(er)(er)郎(lang)很少見(jian)面。正當韓(han)(han)(han)愈(yu)(yu)官(guan)運好轉,有可能與十(shi)二(er)(er)郎(lang)相(xiang)聚的(de)時候,突然傳來十(shi)二(er)(er)郎(lang)去世的(de)噩耗。韓(han)(han)(han)愈(yu)(yu)尤為悲痛(tong),寫(xie)下(xia)這篇祭文(wen)。
韓(han)愈(768~824年),唐代文學家(jia)、哲學家(jia)。字退(tui)之,河(he)南河(he)陽(今河(he)南孟州)人。自謂(wei)郡望昌黎,世稱韓(han)昌黎。貞元八(ba)年(792年)進士。曾任國子博士、刑部侍郎等職,因(yin)諫(jian)阻憲宗奉迎佛骨被貶為(wei)潮(chao)州刺史。后官至吏部侍郎。卒謚(shi)“文”。倡導古文運動,其散文被列為(wei)“唐宋八(ba)大(da)家(jia)”之首,與柳宗元并稱“韓(han)柳”。其詩(shi)力求新奇,有(you)(you)時(shi)流于(yu)險怪(guai),對宋詩(shi)影響頗大(da)。有(you)(you)《昌黎先生集》。
作者(zhe)(zhe)把抒情與敘(xu)事(shi)結(jie)合(he)在一起(qi),聯系家庭、身(shen)(shen)世和生(sheng)活(huo)瑣事(shi),反(fan)復抒寫(xie)他對亡侄的無限哀痛之情。同時,也飽含著自己凄(qi)楚的宦(huan)海沉浮(fu)的人生(sheng)感慨。全文(wen)以(yi)向死者(zhe)(zhe)訴說的口吻寫(xie)成,哀家族之凋落,哀己身(shen)(shen)之未老先衰,哀死者(zhe)(zhe)之早夭(yao),疑天理疑神(shen)明,疑生(sheng)死之數,乃(nai)至(zhi)疑后嗣之成立,極寫(xie)內(nei)心的辛酸悲痛。文(wen)章語意反(fan)復而一氣貫注,最能(neng)體現在特定情景下散文(wen)的優(you)長,具(ju)有濃厚的抒情色彩。
韓愈寫此(ci)文的(de)(de)目(mu)的(de)(de)不在(zai)于(yu)稱頌(song)死(si)者(zhe),而(er)在(zai)于(yu)傾訴自(zi)己的(de)(de)痛悼之(zhi)情,寄托自(zi)己的(de)(de)哀思。這(zhe)主要表(biao)現(xian)在(zai)三(san)個方面:一(yi)是(shi)強調(diao)骨肉親(qin)情關(guan)系(xi)。作者(zhe)與老成(cheng)(cheng)(cheng),名為(wei)(wei)叔侄,情同手(shou)足,“兩世一(yi)身,形單影只(zhi)”。老成(cheng)(cheng)(cheng)先逝,子女幼小,更顯得(de)家族凋零,振興無(wu)(wu)(wu)望。這(zhe)在(zai)注(zhu)重門(men)庭(ting)家道的(de)(de)古代,引起韓愈的(de)(de)切(qie)膚之(zhi)痛是(shi)理(li)所當然的(de)(de)。二(er)是(shi)突出(chu)老成(cheng)(cheng)(cheng)之(zhi)死(si)實出(chu)意外。老成(cheng)(cheng)(cheng)比作者(zhe)年少而(er)體強,卻“強者(zhe)夭而(er)病者(zhe)全”;老成(cheng)(cheng)(cheng)得(de)的(de)(de)不過是(shi)一(yi)種(zhong)常(chang)見的(de)(de)軟腳病,作者(zhe)本來不以(yi)為(wei)(wei)意,毫無(wu)(wu)(wu)精神準備,因而(er)對老成(cheng)(cheng)(cheng)的(de)(de)遽(ju)死(si)追悔莫及,意外的(de)(de)打擊使他極為(wei)(wei)悲痛。三(san)是(shi)表(biao)達作者(zhe)自(zi)身宦海(hai)沉(chen)浮之(zhi)苦(ku)和對人生無(wu)(wu)(wu)常(chang)之(zhi)感,并以(yi)此(ci)深化(hua)親(qin)情。
祭文(wen)全文(wen)共(gong)分四段(duan),第(di)一(yi)段(duan)重在敘(xu)述(shu)韓門兩代,只(zhi)有(you)“我(wo)”與侄(zhi)兒(er)兩人(ren),所(suo)謂(wei)“兩世一(yi)身(shen),形單影只(zhi)”,身(shen)世之戚(qi)苦(ku),及對嫂(sao)嫂(sao)的(de)(de)(de)深切(qie)感念;第(di)二、三段(duan)重在痛(tong)(tong)惜與侄(zhi)兒(er)的(de)(de)(de)暫別竟成永別,及侄(zhi)兒(er)的(de)(de)(de)夭折(zhe);第(di)四段(duan)是(shi)對侄(zhi)兒(er)病情的(de)(de)(de)推測(ce),沉痛(tong)(tong)的(de)(de)(de)自責,后事(shi)的(de)(de)(de)安排(pai),及無處訴說、沒有(you)邊(bian)際的(de)(de)(de)不(bu)可遏制(zhi)的(de)(de)(de)傷痛(tong)(tong)。文(wen)、情前(qian)后緊相(xiang)呼應(ying),渾(hun)然一(yi)體。結構精巧,層層推進,環環相(xiang)扣,而(er)又步(bu)步(bu)深入,隨著敘(xu)述(shu)的(de)(de)(de)展開(kai),作者沉痛(tong)(tong)的(de)(de)(de)情感波濤(tao),也一(yi)浪高似(si)一(yi)浪。使人(ren)讀完全篇,不(bu)能不(bu)掩卷嘆息,為作者因失相(xiang)依為命(ming)的(de)(de)(de)侄(zhi)兒(er)所(suo)遭(zao)受到的(de)(de)(de)深切(qie)的(de)(de)(de)精神悲(bei)痛(tong)(tong),潸(shan)然淚(lei)下,并得(de)到一(yi)種美的(de)(de)(de)享受。
祭(ji)文開(kai)頭(tou)幾句,敘述了“我(wo)(wo)”聽到侄兒去世后(hou),準備祭(ji)墓的經過。接(jie)著轉入身世的敘述和悲(bei)嘆:“我(wo)(wo)”從小失去了父(fu)親,依靠著哥哥、嫂嫂的撫養,而哥哥又在(zai)中(zhong)(zhong)年(nian)歿于南(nan)方。年(nian)紀幼小的“我(wo)(wo)”與你,在(zai)孤(gu)苦零丁中(zhong)(zhong)沒有一(yi)天不在(zai)一(yi)起。韓(han)(han)愈(yu)三歲喪父(fu),十(shi)一(yi)歲前,韓(han)(han)愈(yu)隨(sui)兄韓(han)(han)會(hui)在(zai)京師。大歷十(shi)二年(nian)(777年(nian)),韓(han)(han)會(hui)被貶為(wei)韶(shao)州刺史,韓(han)(han)愈(yu)隨(sui)兄到韶(shao)州(今廣東韶(shao)關)。韓(han)(han)愈(yu)回到故鄉后(hou),適(shi)逢(feng)中(zhong)(zhong)原(yuan)戰亂,遂到江(jiang)南(nan)宣城避(bi)難,這就是(shi)祭(ji)文中(zhong)(zhong)所說的“又與汝就食江(jiang)南(nan)”。
自“承先(xian)人(ren)后者”至“亦未(wei)知其(qi)言之悲(bei)也”這一(yi)小段(duan),是(shi)寫(xie)得很感(gan)人(ren)的一(yi)段(duan)。字(zi)里行(xing)間(jian),流露出形單影只的凄(qi)苦之情(qing)(qing)(qing),及對他的嫂(sao)(sao)子(zi)的無(wu)(wu)限感(gan)念(nian)。前面(mian)那一(yi)段(duan)鋪敘家世,為顛(dian)沛流離中的嫂(sao)(sao)嫂(sao)(sao)的話(hua)(hua)“韓氏兩世,惟此而已”,增加(jia)了濃重的感(gan)傷之情(qing)(qing)(qing),及無(wu)(wu)限的分量,因為在封建社會中,“不孝有三,無(wu)(wu)后為大”,可以說是(shi)天經地義的事(shi),通過嫂(sao)(sao)嫂(sao)(sao)的兩句話(hua)(hua),把嫂(sao)(sao)嫂(sao)(sao)當時的悲(bei)傷、期待、焦(jiao)慮(lv)之情(qing)(qing)(qing),活畫(hua)了出來,并(bing)使人(ren)感(gan)受到兩句話(hua)(hua)中凝(ning)集(ji)著多么(me)深厚的感(gan)情(qing)(qing)(qing)力(li)量。
從“吾年十九”至段末,敘述(shu)了韓愈在(zai)十九歲(sui)以后(hou)至侄兒歿去(qu)之前的經過。
祭文第二(er)段開(kai)頭幾句是(shi)(shi)倒(dao)敘(xu),敘(xu)述自(zi)(zi)(zi)己為(wei)什么(me)愿意離別形(xing)影相依的(de)(de)侄兒的(de)(de)原(yuan)因(yin)。自(zi)(zi)(zi)“誠知(zhi)其如此”起(qi)(qi),筆鋒一轉,直(zhi)至段末(mo),是(shi)(shi)韓愈(yu)為(wei)此而悲痛、失悔(hui),還有(you)得到侄兒死(si)去(qu)的(de)(de)消息(xi)后(hou),將(jiang)信將(jiang)疑的(de)(de)復雜(za)情(qing)緒,以及(ji)為(wei)此而發出(chu)的(de)(de)深(shen)(shen)(shen)摯的(de)(de)慨嘆。寫得跌宕有(you)致,情(qing)思深(shen)(shen)(shen)沉,感(gan)人至深(shen)(shen)(shen)。這(zhe)一大段可分幾個層(ceng)次。第一個層(ceng)次著意在痛悔(hui)自(zi)(zi)(zi)己的(de)(de)去(qu)取。接著痛悔(hui),又深(shen)(shen)(shen)入一層(ceng),回敘(xu)自(zi)(zi)(zi)己父兄的(de)(de)早死(si),和侄兒本來有(you)可能多在一起(qi)(qi)呆些日子(zi),共享天倫(lun)之樂,卻失去(qu)了這(zhe)樣的(de)(de)機會(hui)。
在這一小(xiao)段(duan)中,為了(le)說明(ming)自己身體的(de)病(bing)弱,一連用(yong)了(le)三個“而”字,“而視茫(mang)茫(mang),而發蒼蒼,而齒牙動搖”,不僅加重了(le)語(yu)氣,讀起來鏗鏘有力(li),而且反襯(chen)并強調(diao)了(le)本(ben)段(duan)末(mo)提出的(de)問題,加強了(le)作者的(de)失痛感。
接著(zhu)思緒又(you)深入一(yi)(yi)步,以將信(xin)(xin)將疑(yi)的(de)口氣(qi)描(miao)繪了自己內心感到的(de)無(wu)(wu)窮(qiong)的(de)惶惑:這不可能是(shi)(shi)真的(de),世間(jian)沒有這樣(yang)的(de)道理!準是(shi)(shi)傳的(de)信(xin)(xin)不確切。可是(shi)(shi)東(dong)野的(de)來信(xin)(xin)、耿蘭(奴仆名)的(de)報(bao)告又(you)怎(zen)么放(fang)在(zai)“我”的(de)身(shen)邊(bian)呢?在(zai)這一(yi)(yi)段對于(yu)內心惶惑的(de)敘述中(zhong),作者對侄兒之(zhi)死所引起的(de)情感的(de)劇烈(lie)震蕩(dang),不僅為結(jie)尾(wei)的(de)天命無(wu)(wu)常(chang)的(de)慨(kai)嘆加重了分量,而且為下(xia)段的(de)痛悔(hui)準備了心理條(tiao)件,使(shi)下(xia)段的(de)責備、失悔(hui)、哀惜、慨(kai)嘆,語語仿佛從肺腑中(zhong)沛然流出,使(shi)悲傷(shang)的(de)情感逐步達到高潮。
自(zi)“汝去年(nian)書云”起(qi),至(zhi)文末,包含幾個(ge)小段(duan):一是用回(hui)敘的(de)手法,推測侄兒得病的(de)原因,及去世的(de)日期(qi);二是對于侄兒后事(shi)、家務(wu)的(de)安(an)排(pai);三(san)是表示自(zi)己“無意于人世”的(de)沉痛的(de)心(xin)跡;最后則是深切的(de)寄哀(ai)。
在這(zhe)一小段中,作者通(tong)過對侄兒的(de)生、病、死、葬料理不(bu)到的(de)沉痛自責,表現了失(shi)去(qu)侄兒后(hou)的(de)痛惜之(zhi)情,哀思深摯,讀之(zhi)使人回腸蕩(dang)氣(qi),不(bu)能(neng)不(bu)為之(zhi)悲戚不(bu)已(yi)。這(zhe)是這(zhe)篇祭文在情感(gan)力(li)量上所達到的(de)又一高潮。
祭文接著述說了(le)在(zai)經過(guo)這次精神上的打擊之后,“我(wo)”已(yi)無(wu)意(yi)于留戀人(ren)間富貴,只求在(zai)伊、潁(ying)河(he)(皆(jie)在(zai)今河(he)南境內)旁買上幾頃地,把(ba)(ba)“我(wo)”的和(he)你的兒子(zi)養(yang)大,希望他們成人(ren),把(ba)(ba)“我(wo)”的和(he)“你”的女(nv)兒養(yang)大,嫁出去,也(ye)就罷(ba)了(le)。通過(guo)對自己(ji)心灰意(yi)冷的描(miao)述,又進(jin)(jin)一步加深了(le)已(yi)有(you)的哀(ai)(ai)痛。既屬敘(xu)事,又是抒情。以“言有(you)窮(qiong)而(er)情不(bu)(bu)可終,汝其(qi)知(zhi)也(ye)邪?其(qi)不(bu)(bu)知(zhi)也(ye)邪”的問句為(wei)結束(shu),更進(jin)(jin)一步擴展(zhan)和(he)加深了(le)作者的哀(ai)(ai)思。明(ming)知(zhi)死后無(wu)知(zhi),還要(yao)如此提(ti)問,就使作者更加傷痛不(bu)(bu)已(yi)。
此(ci)文一反傳統祭(ji)文以鋪排郡(jun)望、藻飾官階(jie)、歷敘生(sheng)平(ping)、歌功頌德(de)為主的(de)固定模式(shi)(shi),主要記家常瑣事,表現自己(ji)與死(si)者的(de)密切關系,抒(shu)寫(xie)難以抑止的(de)悲哀,表達刻(ke)骨銘心的(de)骨肉親情。形式(shi)(shi)上則(ze)破駢為散(san),采用自由多變的(de)散(san)體。這(zhe)種自由化的(de)寫(xie)作形式(shi)(shi),使作者如同與死(si)者對(dui)話,邊訴(su)邊泣,吞吐嗚咽,交織著悔恨(hen)、悲痛、自責之情,因而(er)具有震撼人心的(de)力量(liang)。
這(zhe)篇祭文強烈(lie)的(de)(de)感(gan)情力量,能如此(ci)深刻地感(gan)染讀者(zhe),也(ye)(ye)得(de)力于作者(zhe)高(gao)超(chao)的(de)(de)語言文字技巧。它全用散文句(ju)調和平易曉暢的(de)(de)家常(chang)生活語言,長(chang)長(chang)短短,錯(cuo)錯(cuo)落落,奇偶(ou)駢(pian)散,參差駢(pian)散,行(xing)(xing)于所當行(xing)(xing),止(zhi)于不得(de)不止(zhi);疑問、感(gan)嘆(tan)、陳述等各種句(ju)式,反(fan)復(fu)、重疊、排比、呼告(gao)等多種修辭手法,任意調遣,全依(yi)感(gan)情的(de)(de)需要(yao)。再(zai)加(jia)之(zhi)作者(zhe)取與死者(zhe)促膝談心的(de)(de)形式,呼“汝”喚“你(ni)”,似乎(hu)死者(zhe)也(ye)(ye)能聽到“我”的(de)(de)聲(sheng)音(yin),顯得(de)異(yi)常(chang)自(zi)然而真切。這(zhe)樣全文就形成了一種行(xing)(xing)云(yun)流水般(ban)的(de)(de)語言氣(qi)勢(shi)和令人如聞咳(ke)謦(qing)的(de)(de)感(gan)情氛圍。
作者采用與死(si)者對(dui)話的(de)方式,邊(bian)訴邊(bian)泣,吞(tun)吐嗚(wu)咽,交(jiao)織著悔恨(hen)、悲(bei)痛、自責等種種感(gan)情(qing),似在(zai)生者和死(si)者之(zhi)間作無(wu)窮無(wu)盡的(de)長談(tan)。如寫聞訃的(de)情(qing)景(jing),從“其(qi)信然(ran)邪”到“未可以為信也”,再到“其(qi)信然(ran)矣(yi)”,語句重疊,表現其(qi)驚疑無(wu)定(ding)的(de)心理狀(zhuang)態。末尾“汝(ru)病吾(wu)不知時,汝(ru)歿吾(wu)不知日”一(yi)段,多(duo)用排句,情(qing)緒(xu)激宕,一(yi)氣(qi)呵成。這一(yi)切(qie)又都從肺腑中流出,因而具有震撼人心的(de)力量。
宋代(dai)費(fei)袞《梁溪漫(man)志·卷(juan)六》:退(tui)之《祭(ji)十二郎(lang)文》一篇,大率(lv)皆用助(zhu)語。其最妙處,自“其信然耶”以(yi)下,至“幾何不(bu)從汝而死也”一段(duan),僅三十句................變(bian)化不(bu)測。
明代茅(mao)坤《唐宋八(ba)大(da)家(jia)文鈔》卷十(shi)六:通(tong)篇情意刺骨,無限凄切,祭文中千年(nian)絕(jue)調。
清(qing)代儲欣《唐宋十大(da)家全(quan)集錄·昌黎先生全(quan)集錄》:以痛苦為文(wen)章,有(you)泣、有(you)呼、有(you)誦、有(you)絮(xu)語、有(you)放聲長號。此文(wen)而外,惟柳(liu)河東《太夫人墓(mu)表(biao)》同其慘制。
清代張伯(bo)行《唐宋八大家文鈔(chao)》卷三:昌黎(li)曾(ceng)為其嫂服三年喪(sang),君子(zi)以(yi)為知禮。況韓氏兩世之(zhi)語(yu),于心(xin)極不(bu)忘乎!固宜此篇之(zhi)情辭深切(qie),動(dong)人凄側也。
清代何焯《義門讀書(shu)記》卷二(er)十三:杜(du)拾遺志(zhi)其姑萬年縣君墓志(zhi)曰(yue):“銘而不(bu)韻,蓋情至無文。”公似用其例。“告汝十二(er)郎子之靈”,舊注:“郎子”是(shi)(shi)當時(shi)語(yu),雖不(bu)必(bi)存,亦不(bu)可不(bu)知也。“吾(wu)上(shang)有(you)三兄”,曰(yue)介、曰(yue)會,一人失其名。“吾(wu)年十九始來京城”,以后漸相(xiang)離。“請歸取(qu)其孥”,自是(shi)(shi)長別矣。
清代金(jin)圣(sheng)嘆(tan)《才子必讀》卷十一:情辭痛(tong)側,何(he)必又說?須要看其(qi)(qi)通篇,凡作(zuo)無數文法(fa),忽然(ran)煙(yan)波(bo)窗渺(miao),忽然(ran)山徑(jing)盤纖(xian),論情事只是一直說話,卻(que)偏有許(xu)多文法(fa)者,由(you)其(qi)(qi)平(ping)日戛(jia)戛(jia)乎難,汨(mi)(mi)汨(mi)(mi)乎來,實自(zi)有其(qi)(qi)素也。
清(qing)代吳楚材、吳調侯《古文(wen)觀止》卷八:情之至(zhi)者,自然流為至(zhi)文(wen)。讀此等(deng)文(wen),須想其(qi)一(yi)面哭一(yi)面寫(xie),字(zi)字(zi)是(shi)(shi)血,字(zi)字(zi)是(shi)(shi)淚;未(wei)嘗有意為文(wen),而文(wen)無不工。祭文(wen)中千年絕(jue)調。
清代沈德(de)潛《唐宋八大家文(wen)讀本》卷六(liu):直舉胸(xiong)臆(yi),情至文(wen)生,是祭(ji)文(wen)變體,亦是祭(ji)文(wen)絕調。祭(ji)文(wen)誄詞,六(liu)朝(chao)以來無不用(yong)韻者,此以散體行之,故曰變體。
清(qing)代過洪《古文評注(zhu)》卷三:想提筆作此文,定(ding)自(zi)夾(jia)(jia)哭夾(jia)(jia)寫(xie)、乃是(shi)逐段(duan)連(lian)接(jie)語,不是(shi)一(yi)(yi)氣貫注(zhu)語。看其中幅,接(jie)連(lian)幾個(ge)“乎”字,一(yi)(yi)句作一(yi)(yi)頓,坳(ao)極后(hou)人,真有如(ru)此一(yi)(yi)番恍惚猜(cai)疑(yi)光景。又接(jie)連(lian)幾個(ge)“矣”字,一(yi)(yi)句作一(yi)(yi)頓,坳(ao)極后(hou)人,又真如(ru)此一(yi)(yi)番捶胸頓足光景。寫(xie)生前離合,是(shi)追敘處(chu)要哭;寫(xie)死后(hou)慘切,是(shi)處(chu)置處(chu)要哭。至今猶(you)疑(yi)滿(man)紙血淚,不敢多讀。
清袁枚《隨園隨筆》卷二十五(wu):古人作(zuo)文(wen),摹仿痕跡未化(hua),雖韓(han)柳未免。《祭十二郎文(wen)》“汝(ru)病吾不(bu)知(zhi)時,汝(ru)死(si)吾不(bu)知(zhi)日(ri)”,用宇文(wen)護《與(yu)母書》“我(wo)寒(han)不(bu)得(de)汝(ru)衣,我(wo)饑(ji)不(bu)得(de)汝(ru)食”也。
清代陶元(yuan)藻《泊(bo)鷗山房集》卷于一:《十二郎》言情,雖滔滔汨汨,暢所(suo)欲言,然淺面太直,剽而不(bu)留,于文章(zhang)紀律(lv)已蕩然無存。
清(qing)代余誠《古(gu)文釋義》卷(juan)七:自始至(zhi)終,處處俱以自己伴講(jiang)。寫叔(shu)侄之關切,無一語不(bu)從至(zhi)性中流出,幾令人不(bu)能辨,其是文是哭?是墨是血(xue)?而其波瀾(lan)之縱橫(heng)變化,結構之嚴謹(jin)渾成(cheng),亦屬千古(gu)絕(jue)調(diao)。
清代曾國藩(fan)《求闕齋(zhai)讀書錄·韓昌黎集》:述哀之文,究以(yi)用韻為宜,韓公如神龍萬變,無所不可(ke),后(hou)人則(ze)不必(bi)效之。
清代林紓《韓(han)柳文(wen)(wen)(wen)(wen)研(yan)究(jiu)法·韓(han)文(wen)(wen)(wen)(wen)研(yan)究(jiu)法》:至痛徹心(xin),不能(neng)為(wei)辭(ci),則變調為(wei)散體,飽述其哀(ai);只用家常(chang)話,節節追維,皆足痛苦。又(you)《柳文(wen)(wen)(wen)(wen)研(yan)究(jiu)法》:子厚《祭(ji)弟宗直文(wen)(wen)(wen)(wen)》,不如昌黎《祭(ji)十二(er)郎文(wen)(wen)(wen)(wen)》綿亙其哀(ai)音,然真(zhen)摯處(chu),乃不之遜。
近代錢基(ji)博《韓愈志·韓集搐(chu)讀錄(lu)第六(liu)》:《祭十(shi)二郎(lang)文(wen)》,骨(gu)肉(rou)之痛(tong),急不暇修飾,縱筆一揮(hui),而于噴薄處見(jian)(jian)雄肆,于嗚(wu)咽(yan)處見(jian)(jian)深懇,提震(zhen)轉(zhuan)折(zhe),邁往莫御,如(ru)云驅飆(biao)馳,又(you)如(ru)龍吟(yin)虎嘯,放聲(sheng)長號,而氣格自緊健。