馬說1
世(shi)有(you)伯樂2,然后(hou)有(you)千(qian)里馬。千(qian)里馬常有(you),而伯樂不(bu)(bu)常有(you)。故(gu)雖有(you)名馬,祗辱于奴隸(li)人之(zhi)手3,駢死于槽櫪之(zhi)間4,不(bu)(bu)以千(qian)里稱也5。
馬(ma)之千(qian)(qian)里(li)者(zhe)6,一(yi)食或盡(jin)粟一(yi)石7。食馬(ma)者(zhe)8,不知其能千(qian)(qian)里(li)而食也(ye)(ye)9。是馬(ma)也(ye)(ye)10,雖(sui)有千(qian)(qian)里(li)之能11,食不飽,力不足,才(cai)美不外見12,且欲(yu)與常馬(ma)等不可得13,安求其能千(qian)(qian)里(li)也(ye)(ye)14?
策(ce)之(zhi)(zhi)(zhi)不以其道15,食之(zhi)(zhi)(zhi)不能盡其材16,鳴(ming)之(zhi)(zhi)(zhi)而(er)不能通其意17,執(zhi)策(ce)而(er)臨之(zhi)(zhi)(zhi)18,曰:“天(tian)下無馬(ma)!”嗚呼19!其真(zhen)無馬(ma)邪20?其真(zhen)不知馬(ma)也21!
詞句注釋
馬說(shuo):韓愈《昌(chang)黎(li)先生(sheng)集(ji)》中(zhong)有《雜說(shuo)四首》,這是第四篇。原本無題(ti),為(wei)近人所加。“說(shuo)”是一種(zhong)文(wen)體(ti),屬于論說(shuo)文(wen)。
伯(bo)樂:相(xiang)傳古之(zhi)(zhi)善(shan)相(xiang)馬者。一(yi)(yi)說(shuo)春秋中期秦(qin)穆公之(zhi)(zhi)臣曾薦方九(jiu)堙(yin)為秦(qin)穆公相(xiang)馬,認為相(xiang)馬必須“得其(qi)精而(er)忘(wang)其(qi)粗,在(zai)其(qi)內而(er)忘(wang)其(qi)外”。有人說(shuo)這(zhe)就(jiu)是孫陽,稱(cheng)孫陽伯(bo)樂。再(zai)一(yi)(yi)說(shuo)春秋末(mo)趙(zhao)簡子(zi)之(zhi)(zhi)臣郵無恤,字子(zi)良,號(hao)伯(bo)樂,亦稱(cheng)王良,善(shan)御(yu)馬,又(you)(you)善(shan)相(xiang)馬。《呂(lv)氏(shi)春秋·觀(guan)表》論(lun)古之(zhi)(zhi)相(xiang)馬者說(shuo):“若趙(zhao)之(zhi)(zhi)王良,秦(qin)之(zhi)(zhi)伯(bo)樂、方九(jiu)堙(yin),尤盡其(qi)妙矣。”又(you)(you)一(yi)(yi)說(shuo),伯(bo)樂本星名,主管天(tian)馬。
祗(zhi)(zhǐ)辱(ru)于奴(nu)(nu)隸人之手(shou):只(zhi)(zhi)是在(zai)馬夫(fu)、仆役(yi)一類人的(de)手(shou)中受辱(ru)。祗(zhi),同“只(zhi)(zhi)”,只(zhi)(zhi)是。辱(ru),受屈辱(ru)。于,表(biao)被動。奴(nu)(nu)隸人,本是地位低下受奴(nu)(nu)役(yi)之人,此(ci)指馬夫(fu)、仆役(yi)一類人。
駢(pián)死(si):并(bing)列(lie)而死(si)。駢,本意為兩馬并(bing)駕,引申為并(bing)列(lie)。《漢(han)書·揚(yang)雄傳》顏注曰:“駢,并(bing)也。”槽(cao)櫪(cáo lì):馬槽(cao)。槽(cao),盛草類(lei)、豆類(lei)等飼(si)料的器具。櫪,馬廄(jiu),馬飲食和宿歇的處所(suo)。
不以千里稱:不把(ba)它稱為千里馬。稱,稱贊(zan),稱名。
馬之千里者:能(neng)行千里的馬。之,助詞,定語(yu)后置(zhi)的標志。
一食(shí):吃(chi)一頓。或:有時。盡:用作動詞(ci),吃(chi)盡。粟(sù):北方通(tong)稱(cheng)“谷子”,去皮后叫(jiao)“小米”。這里(li)泛指(zhi)糧食。石(古書(shu)中讀shí,今讀dàn):計算(suan)容量的(de)單位,十斗(dou)為一石。
食(shi)(shi)(sì):同“飼”,喂養(yang)。以下除“食(shi)(shi)不(bu)飽(bao)”的“食(shi)(shi)”念shí,其余的“食(shi)(shi)”都念sì。
其:代詞,指千里馬。能千里:能走(zou)千里。
是:這,指示代(dai)詞。
能:才能。
才美(mei)不外見(xiàn):出(chu)(chu)眾(zhong)的(de)才能不能表(biao)現在外。才美(mei),出(chu)(chu)眾(zhong)的(de)才華。見,同“現”,顯現。
且(qie)欲(yu)與(yu)常馬等不(bu)可得:想要與(yu)普通馬一樣奔(ben)跑(pao)尚(shang)且(qie)不(bu)可能辦到。且(qie),猶,尚(shang)且(qie)。欲(yu),想要。等,等同。不(bu)可得,不(bu)可能。
安:疑問代詞,怎么(me),哪里。千里:指日行千里。
策:馬(ma)鞭(bian),這(zhe)里用(yong)作動詞(ci),鞭(bian)打,駕馭。之,代(dai)詞(ci),指(zhi)千里馬(ma)。不(bu)以(yi)其道,不(bu)用(yong)正確的(de)方(fang)法。
盡其材:發(fa)揮它的全部才(cai)能(neng)。材,同“才(cai)”,指日行千里的才(cai)能(neng)。
鳴之而不能通(tong)其意(yi):它嘶鳴的(de)(de)時候又不能通(tong)曉它的(de)(de)意(yi)思。
執策而臨之:拿(na)著馬(ma)鞭來到(dao)它的面前。臨,面對,接(jie)近。
嗚呼:表示驚嘆,相當于“唉(ai)”。
其真無馬邪(xie)(yé):難(nan)道真的沒(mei)有(you)千里(li)馬嗎?其,表反問,可(ke)(ke)譯為“難(nan)道”。邪(xie):同“耶”,表反問,可(ke)(ke)譯為“嗎”。
其:表(biao)推測,可譯為“恐怕”。
白話譯文
世上先(xian)有(you)(you)伯樂,然(ran)后才會(hui)有(you)(you)千(qian)里馬。千(qian)里馬經(jing)(jing)常有(you)(you),可是(shi)伯樂卻不(bu)會(hui)經(jing)(jing)常有(you)(you)。因此即使有(you)(you)名馬,也只能(neng)在仆役的(de)手里受屈(qu)辱,和普通(tong)的(de)馬并(bing)列死在馬廄里,不(bu)能(neng)以千(qian)里馬著稱。
一(yi)(yi)匹日行(xing)千里(li)的(de)馬(ma)(ma)(ma),一(yi)(yi)頓(dun)有時能(neng)夠吃盡(jin)一(yi)(yi)石糧食。喂馬(ma)(ma)(ma)的(de)人不(bu)知道千里(li)馬(ma)(ma)(ma)的(de)食量而喂養它(ta)。這匹千里(li)馬(ma)(ma)(ma),雖(sui)然有日行(xing)千里(li)的(de)能(neng)力(li),卻吃不(bu)飽(bao),力(li)氣不(bu)足,它(ta)美好(hao)的(de)才能(neng)也(ye)就(jiu)不(bu)能(neng)表(biao)現出來(lai),想要和一(yi)(yi)般(ban)的(de)馬(ma)(ma)(ma)一(yi)(yi)樣尚且辦不(bu)到,又怎么能(neng)要求它(ta)日行(xing)千里(li)呢?
鞭策(ce)它(ta)(ta),卻不(bu)按照正確的(de)方(fang)法,喂(wei)養它(ta)(ta),又不(bu)足以使(shi)它(ta)(ta)充分(fen)發(fa)揮(hui)自己的(de)才能,它(ta)(ta)嘶(si)鳴的(de)時候(hou),又不(bu)能明白它(ta)(ta)的(de)意思,反而拿(na)著鞭子走到它(ta)(ta)面前時,說:“天下沒有千里(li)馬!”唉!難道(dao)真(zhen)的(de)沒有千里(li)馬嗎?恐怕是他們(men)真(zhen)的(de)不(bu)認(ren)識千里(li)馬吧!
《馬(ma)說》大約作于唐德(de)宗(zong)貞元十(shi)一(yi)(yi)年(795)至(zhi)十(shi)六年(800)。當時(shi)韓愈初登仕途,很不(bu)得(de)(de)志,曾三次上(shang)書宰相(xiang)以(yi)(yi)求得(de)(de)提拔,卻一(yi)(yi)直未(wei)被采納。雖然(ran)沒能得(de)(de)到重用,但他(ta)仍然(ran)聲明自(zi)己(ji)“有憂天下(xia)之(zhi)心(xin)(xin)”,不(bu)會遁跡山林(lin)。后(hou)來的(de)(de)幾年內(nei),他(ta)相(xiang)繼依附于宣(xuan)武(wu)節(jie)度使(shi)(shi)董(dong)晉、武(wu)寧(ning)節(jie)度使(shi)(shi)張建封,也并(bing)未(wei)得(de)(de)到特別的(de)(de)賞識,所以(yi)(yi)常常郁郁寡歡,并(bing)有“伯樂不(bu)常有”之(zhi)嘆(tan)。他(ta)進(jin)京城應(ying)試以(yi)(yi)圖做官,在(zai)京城上(shang)下(xia)奔走相(xiang)告,待了十(shi)年之(zhi)久,最終還是(shi)無限怨憤(fen)地離開了長安。韓愈的(de)(de)坎坷(ke)遭遇正是(shi)寫作《馬(ma)說》的(de)(de)思想(xiang)基礎,而此文(wen)的(de)(de)另一(yi)(yi)用意(yi)是(shi)委婉地表(biao)白心(xin)(xin)跡,并(bing)抒(shu)發自(zi)己(ji)懷才不(bu)遇的(de)(de)憤(fen)懣之(zhi)情。
韓(han)愈(yu)(768—824),字(zi)退之,河(he)南(nan)河(he)陽(yang)(今(jin)河(he)南(nan)孟州(zhou))人(ren)。自謂郡望昌(chang)黎,世稱(cheng)韓(han)昌(chang)黎。貞元八(ba)(ba)年(nian)(792)進士(shi)。曾(ceng)任國子博士(shi)、刑部侍郎(lang)等職,因諫(jian)阻憲宗(zong)奉迎(ying)佛(fo)骨,被(bei)貶為潮州(zhou)刺(ci)史。后官至吏部侍郎(lang)。卒謚“文”。倡導古文運動(dong),其(qi)散文被(bei)列為“唐宋八(ba)(ba)大家”之首,與柳(liu)宗(zong)元并(bing)稱(cheng)“韓(han)柳(liu)”。其(qi)詩力求(qiu)新奇(qi),有(you)時流(liu)于(yu)險(xian)怪,對宋詩影響頗大。有(you)《昌(chang)黎先生集》。
《馬(ma)說》是一(yi)篇說理(li)文(wen),但它似寓(yu)言(yan)而(er)實非寓(yu)言(yan),用比喻說理(li)卻并未把所(suo)持的(de)論(lun)點正面說穿,更沒有把個人(ren)意見強加給讀者。全篇幾乎始終通過形象(xiang)思維來(lai)描述千里馬(ma)的(de)遭遇,只擺出(chu)活(huo)生生的(de)事實卻省卻了(le)講大道理(li)的(de)筆墨,這已經可以說是詩的(de)寫法了(le)。更巧妙的(de)是作者利用了(le)古漢(han)語(yu)中不可缺少的(de)虛詞(語(yu)助(zhu)詞、感嘆詞和連(lian)接詞),體現(xian)出(chu)一(yi)唱(chang)三嘆的(de)滋味和意境。盡管(guan)讀起來(lai)是一(yi)篇散文(wen),但仔細(xi)品評,卻儼(yan)然是一(yi)首發揮得(de)淋漓盡致的(de)抒情詩。
文章(zhang)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)第(di)一句是(shi)(shi)大前提(ti):“世有(you)(you)伯(bo)(bo)樂,然(ran)后有(you)(you)千(qian)里馬。”可(ke)這(zhe)個命題本身就不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)合邏輯。因為(wei)物質決定意(yi)識,伯(bo)(bo)樂善相馬的(de)(de)(de)(de)(de)(de)知識和(he)經驗,必須(xu)從(cong)自然(ran)界(jie)存在著(zhu)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)千(qian)里馬身上(shang)取得(de),然(ran)后逐漸總結出(chu)來。所以有(you)(you)人(ren)曾(ceng)認為(wei)韓愈(yu)這(zhe)句話是(shi)(shi)本末(mo)倒置,是(shi)(shi)唯心主義(yi)(yi)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)。不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)可(ke)否(fou)認,從(cong)唯物主義(yi)(yi)原則來看,他這(zhe)句話是(shi)(shi)錯誤的(de)(de)(de)(de)(de)(de)。但把(ba)它(ta)(ta)作(zuo)為(wei)詩的(de)(de)(de)(de)(de)(de)語言(yan),卻是(shi)(shi)發人(ren)深省(sheng)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)警句,是(shi)(shi)感慨萬千(qian)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)名言(yan)。因為(wei)世上(shang)有(you)(you)伯(bo)(bo)樂這(zhe)種知識和(he)本領的(de)(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)實(shi)在太少了(le)。于(yu)是(shi)(shi)作(zuo)者緊接著(zhu)在下(xia)文從(cong)正面(mian)(mian)點明主旨,一瀉無(wu)(wu)余地把(ba)千(qian)里馬的(de)(de)(de)(de)(de)(de)無(wu)(wu)限(xian)委屈傾訴出(chu)來。正由于(yu)“伯(bo)(bo)樂不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)常有(you)(you)”,不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)少的(de)(de)(de)(de)(de)(de)千(qian)里馬不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)僅找(zhao)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)到(dao)一個一般水平的(de)(de)(de)(de)(de)(de)牧馬人(ren),而(er)是(shi)(shi)“只(zhi)辱(ru)于(yu)奴隸人(ren)之(zhi)手(shou)”,受(shou)盡(jin)了(le)無(wu)(wu)知小人(ren)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)腌臜(za)氣。更令人(ren)悲憤的(de)(de)(de)(de)(de)(de)是(shi)(shi)這(zhe)些(xie)寶馬竟然(ran)一群群地死(si)于(yu)槽櫪(li)之(zhi)間,其(qi)遭遇之(zhi)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)幸、結局(ju)之(zhi)慘痛真非筆墨所能形(xing)容。當然(ran),結果更是(shi)(shi)死(si)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)瞑目,誰也(ye)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)把(ba)這(zhe)些(xie)有(you)(you)價值的(de)(de)(de)(de)(de)(de)神駿稱為(wei)千(qian)里馬,它(ta)(ta)們的(de)(de)(de)(de)(de)(de)死(si)也(ye)自然(ran)是(shi)(shi)毫無(wu)(wu)所謂的(de)(de)(de)(de)(de)(de)了(le)。“不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)以千(qian)里稱也(ye)”這(zhe)句話,包(bao)含著(zhu)這(zhe)樣的(de)(de)(de)(de)(de)(de)意(yi)思(si):連同情它(ta)(ta)們的(de)(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)都沒有(you)(you),更談不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)上(shang)對它(ta)(ta)們的(de)(de)(de)(de)(de)(de)死(si)表示遺(yi)憾、惋惜和(he)悔恨痛心了(le)。從(cong)文章(zhang)表面(mian)(mian)看,作(zuo)者說得(de)已相當透徹;而(er)實(shi)際上(shang)這(zhe)里面(mian)(mian)不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)知有(you)(you)多(duo)少辛(xin)酸痛楚(chu)還沒有(you)(you)盡(jin)情吐露,看似奔放,其(qi)內涵(han)則甚為(wei)豐富,含蓄不(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)(bu)盡(jin)。這(zhe)真是(shi)(shi)抒情詩的(de)(de)(de)(de)(de)(de)寫(xie)法了(le)。
作者著力刻畫“食馬(ma)(ma)(ma)(ma)者”與千里馬(ma)(ma)(ma)(ma)之間的(de)(de)矛盾,兩相(xiang)對(dui)照,既寫出(chu)千里馬(ma)(ma)(ma)(ma)的(de)(de)抑郁(yu)不(bu)(bu)平,也(ye)(ye)(ye)寫出(chu)不(bu)(bu)識真才(cai)者的(de)(de)愚昧專(zhuan)(zhuan)橫(heng)。千里馬(ma)(ma)(ma)(ma)在(zai)無(wu)人給它創造(zao)有利的(de)(de)客觀(guan)條件時,英雄無(wu)用武之地;或(huo)雖欲一(yi)展所長而(er)有力無(wu)處使(shi),甚(shen)至到(dao)了(le)(le)無(wu)力可使(shi)的(de)(de)程度。這(zhe)樣(yang)(yang),它連一(yi)匹普通馬(ma)(ma)(ma)(ma)也(ye)(ye)(ye)比不(bu)(bu)上(shang),更別(bie)說實現它日行千里的(de)(de)特異(yi)功能(neng)了(le)(le)。因此它的(de)(de)待(dai)遇也(ye)(ye)(ye)就(jiu)(jiu)比不(bu)(bu)上(shang)一(yi)匹“常馬(ma)(ma)(ma)(ma)”,而(er)它的(de)(de)受辱和屈(qu)死也(ye)(ye)(ye)就(jiu)(jiu)更不(bu)(bu)足為奇,不(bu)(bu)會引起人們(men)的(de)(de)注意了(le)(le)。不(bu)(bu)僅(jin)如此,像這(zhe)樣(yang)(yang)連“常馬(ma)(ma)(ma)(ma)”都比不(bu)(bu)上(shang)的(de)(de)千里馬(ma)(ma)(ma)(ma),由于不(bu)(bu)能(neng)恪盡職守,還(huan)會受到(dao)極度的(de)(de)責難和懲(cheng)罰,往往被無(wu)辜(gu)地痛(tong)打(da)一(yi)頓——“策之不(bu)(bu)以(yi)其道”,在(zai)待(dai)遇上(shang)也(ye)(ye)(ye)就(jiu)(jiu)更加糟糕了(le)(le)——“食之不(bu)(bu)能(neng)盡其材”。表面看(kan)“食馬(ma)(ma)(ma)(ma)者”不(bu)(bu)是伯(bo)樂,不(bu)(bu)懂馬(ma)(ma)(ma)(ma)語;骨子里卻蘊含著懷才(cai)不(bu)(bu)遇的(de)(de)人面對(dui)那些(xie)愚昧專(zhuan)(zhuan)橫(heng)的(de)(de)統(tong)治者就(jiu)(jiu)是申訴也(ye)(ye)(ye)無(wu)用這(zhe)一(yi)層意思。
文(wen)章寫到這(zhe)里,作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)似乎還(huan)覺(jue)得(de)不(bu)夠(gou)解渴,于(yu)是(shi)(shi)又接著用“鳴之(zhi)而不(bu)能通其意”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)意思(si),從“人”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)方面再做深入(ru)一層的(de)(de)(de)(de)(de)(de)刻畫。這(zhe)不(bu)僅(jin)使文(wen)章更生動深刻,也(ye)(ye)表現出作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)感情更為憤激(ji)了(le)(le)。作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)并沒有立即譴責這(zhe)種(zhong)不(bu)識(shi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)“人”有眼無(wu)(wu)珠,反而讓他(ta)面對(dui)著這(zhe)匹千里馬(ma)(ma)(ma)(ma)不(bu)懂裝懂,發(fa)出了(le)(le)仿佛悲(bei)天憫人般的(de)(de)(de)(de)(de)(de)慨(kai)嘆:“天下(xia)(xia)無(wu)(wu)馬(ma)(ma)(ma)(ma)!”意思(si)說,這(zhe)樣(yang)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)“人”在主(zhu)(zhu)觀(guan)動機方面還(huan)是(shi)(shi)自以為不(bu)錯的(de)(de)(de)(de)(de)(de),他(ta)并非(fei)不(bu)想(xiang)選拔人才(cai),并非(fei)沒有求賢(xian)用賢(xian)之(zhi)心(xin),無(wu)(wu)奈賢(xian)人賢(xian)才(cai)太“少”了(le)(le),既無(wu)(wu)處(chu)可(ke)尋(xun)覓,也(ye)(ye)無(wu)(wu)地(di)可(ke)安(an)插:“天下(xia)(xia)哪里有真正的(de)(de)(de)(de)(de)(de)人才(cai)啊!”明明是(shi)(shi)“人”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)主(zhu)(zhu)觀(guan)上出了(le)(le)毛(mao)病,卻把這(zhe)種(zhong)局面的(de)(de)(de)(de)(de)(de)形成(cheng)推給客觀(guan)條件(jian)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)不(bu)如意、不(bu)理(li)想(xiang)。眼前(qian)就是(shi)(shi)一匹被作(zuo)(zuo)(zuo)踐得(de)不(bu)成(cheng)樣(yang)子(zi)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)千里馬(ma)(ma)(ma)(ma),卻對(dui)它發(fa)出了(le)(le)“天下(xia)(xia)無(wu)(wu)馬(ma)(ma)(ma)(ma)”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)慨(kai)嘆,認為這(zhe)不(bu)過是(shi)(shi)一匹連“常馬(ma)(ma)(ma)(ma)”也(ye)(ye)不(bu)如的(de)(de)(de)(de)(de)(de)駑駘(tai)之(zhi)輩。這(zhe)不(bu)僅(jin)是(shi)(shi)絕妙的(de)(de)(de)(de)(de)(de)諷刺,而且也(ye)(ye)是(shi)(shi)極其嚴峻猛厲的(de)(de)(de)(de)(de)(de)誅心(xin)之(zhi)論(lun)。文(wen)章寫至此(ci)已(yi)經(jing)水到渠成(cheng),作(zuo)(zuo)(zuo)者(zhe)(zhe)這(zhe)才(cai)站出來點題,用“嗚呼(hu)”以下(xia)(xia)三句(ju)作(zuo)(zuo)(zuo)結,把“無(wu)(wu)馬(ma)(ma)(ma)(ma)”和“不(bu)知(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)”這(zhe)一對(dui)矛盾(“無(wu)(wu)馬(ma)(ma)(ma)(ma)”是(shi)(shi)先天的(de)(de)(de)(de)(de)(de)自然(ran)缺陷,“不(bu)知(zhi)馬(ma)(ma)(ma)(ma)”則是(shi)(shi)后天人為的(de)(de)(de)(de)(de)(de)犯罪(zui))尖銳地(di)擺出來形成(cheng)一個高(gao)潮(chao),極盡(jin)沉郁(yu)頓挫之(zhi)致(zhi)。
全(quan)文圍(wei)繞中(zhong)心命題展(zhan)開論述,有正面(mian)的(de)說(shuo)理,也(ye)有反諷。說(shuo)理深(shen)析(xi)透辟,諷刺入木三分。因通篇(pian)采用比喻手(shou)法,只(zhi)作(zuo)(zuo)馬(ma)說(shuo),而意不在馬(ma),所以耐人(ren)尋(xun)思。古人(ren)說(shuo)蹙萬里長(chang)江于尺(chi)幅之中(zhong),這種凝聚(ju)濃縮(suo)的(de)手(shou)法正是韓愈(yu)一(yi)支(zhi)筆經過千錘百煉(lian)(lian)的(de)結果。既(ji)為作(zuo)(zuo)者起伏(fu)回蕩(dang)、感慨悲(bei)涼的(de)情緒(xu)而傾倒(dao),也(ye)為他簡潔洗煉(lian)(lian)的(de)筆墨(mo)所欽服。
南宋黃震《黃氏(shi)日抄》卷五十九:言世(shi)未(wei)嘗(chang)無逸俗之賢。
南(nan)宋謝枋得《文章(zhang)軌范》卷五:此篇主意謂英(ying)雄豪杰(jie)必遇知己(ji)者,尊之(zhi)以(yi)(yi)(yi)高爵,食之(zhi)以(yi)(yi)(yi)厚(hou)祿,任之(zhi)以(yi)(yi)(yi)重權,其才斯可以(yi)(yi)(yi)展布(bu)。
清代孫琮《山曉閣唐宋八大家(jia)選·韓昌(chang)黎集》卷四:借伯樂相馬(ma)隱寓世無(wu)知(zhi)我,開口一句(ju)便已說破(po),下只承此意,反寫二段,然后重提筆起,寫出一段感慨淋漓的文字(zi)來,遙遙千古,同聲(sheng)一嘆(tan)。
清代儲欣(xin)《唐宋八大家類選》卷三:淋漓(li)頓挫(cuo),言之(zhi)慨(kai)然。
清代儲欣《唐宋(song)十大家全集錄(lu)·昌黎(li)先生全集錄(lu)》卷(juan)一(yi):一(yi)直說下,而歸宿于(yu)“不知”。老泉論齊之(zhi)治,不曰管仲,而曰鮑(bao)叔,以此也。嗟乎!山林草(cao)澤(ze)中(zhong)所埋(mai)沒將相之(zhi)才者(zhe),可勝道哉!而四舉禮部(bu)僅(jin)一(yi)得、三選(xuan)吏部(bu)卒無成者(zhe),亦(yi)同斯慨息矣。
清代(dai)林云銘《韓文起》卷八:此以千里馬喻賢士(shi),伯樂喻賢相也。有(you)賢相,方可得賢士(shi)。故賢相之難得,甚(shen)于賢士(shi)。若無(wu)(wu)賢相,雖有(you)賢士(shi),或棄(qi)之而不(bu)(bu)用,或用之而畀以薄祿,不(bu)(bu)能(neng)盡其所長,猶之乎無(wu)(wu)賢士(shi)也。淮陰侯遇漢高,酂(cuo)侯謂僅(jin)以為(wei)將(jiang)(jiang),亦(yi)必不(bu)(bu)留。蓋非大(da)將(jiang)(jiang)不(bu)(bu)能(neng)成大(da)功,非為(wei)尊官厚祿計(ji)也。末以時相不(bu)(bu)知(zhi)賢士(shi)作結(jie),無(wu)(wu)限(xian)感慨。
清代吳楚(chu)材(cai)、吳調侯《古文觀止(zhi)》卷七(qi):此(ci)篇以(yi)馬(ma)取喻,謂英雄豪(hao)(hao)杰(jie)必(bi)遇知己者,尊(zun)之以(yi)高爵,養之以(yi)厚祿,任之以(yi)重權,斯可展布其(qi)材(cai)。否則英雄豪(hao)(hao)杰(jie)亦埋沒多矣。而但謂之天(tian)下無才(cai),然耶?否耶!甚矣,知遇之難其(qi)人也。
清代何焯(zhuo)《義門讀書記·讀韓集(ji)》卷二:此言士待知(zhi)己者而伸,在上(shang)者無所(suo)辭其(qi)責(ze)。“世(shi)有(you)伯樂(le),然(ran)后有(you)千里馬(ma)(ma)”,翻轉說:“且欲與(yu)常馬(ma)(ma)等(deng)不(bu)(bu)可得”,抉入(ru)一(yi)層。“策之不(bu)(bu)以其(qi)道”以下(xia),不(bu)(bu)當豈任,不(bu)(bu)盡其(qi)用,總(zong)歸于“不(bu)(bu)知(zhi)人”。“其(qi)真無馬(ma)(ma)邪”,“有(you)”“無”二字前后關(guan)鎖。
清代張伯行《唐宋八大家文鈔》卷三:專為懷才不偶者長氣。然士君(jun)子亦求(qiu)其在(zai)我而已,何(he)憂焉。
清代浦起龍《古文眉詮》卷(juan)四十七:全注意(yi)伯樂對短馭者攄憤,只起句正說,通身是慨,氣自驚然。
清(qing)代曾國(guo)藩《求闕(que)齋讀書錄》卷八:謂千里馬(ma)不(bu)常有,便是不(bu)祥之(zhi)(zhi)言。何地(di)無才,惟在(zai)善使(shi)之(zhi)(zhi)耳(er)。
清(qing)代過珙(gong)《詳訂古文(wen)評注(zhu)全集(ji)》卷七(qi):看其凡提唱千里馬者(zhe),七(qi)便有七(qi)樣,轉變處風云(yun)倏忽,起伏(fu)無常。韻短勢(shi)長,文(wen)之(zhi)極(ji)有含蓄者(zhe)。
清代王符曾《古(gu)文小品咀華》卷(juan)三:滿腔郁勃,出(chu)之以盤旋曲折。
清代(dai)李云(yun)程《古文(wen)筆法百(bai)篇(pian)》卷九:“千里(li)(li)”二(er)字凡七喚(huan),感慨不遇,令人讀(du)之(zhi),幾為濕遍青衫。結(jie)末“執策而臨”一(yi)(yi)語,絕似(si)小人蔽(bi)才口角,何等雋永。此(ci)篇(pian)以(yi)千里(li)(li)馬自(zi)喻,以(yi)伯樂喻知己,總言知己之(zhi)難遇也(ye)。分(fen)作無數轉折,與麟、龍(long)之(zhi)說大(da)抵同(tong)(tong)一(yi)(yi)意,同(tong)(tong)一(yi)(yi)筆。文(wen)公(gong)(gong)之(zhi)文(wen),能(neng)大(da)能(neng)小,能(neng)長能(neng)短(duan),所(suo)謂獅(shi)子搏(bo)象(xiang)用全力(li)(li),搏(bo)兔(tu)亦用全力(li)(li)者。如此(ci)小品(pin),亦見(jian)其生(sheng)龍(long)活虎之(zhi)態。《輯評》云(yun):“起如風雨驟至(zhi),結(jie)如煙波浩渺,寥(liao)寥(liao)短(duan)幅,變態無常(chang)。而庸(yong)耳俗(su)目,一(yi)(yi)齊寫盡矣(yi)。”子曰:“驥不稱其力(li)(li),稱其德。”誠以(yi)德為性(xing)所(suo)固有,非若力(li)(li)之(zhi)賦于(yu)生(sheng)初,而猶待(dai)培(pei)于(yu)生(sheng)后也(ye)。是以(yi)驥之(zhi)為驥,知之(zhi)而性(xing)無所(suo)加(jia),不知而性(xing)無所(suo)損。修(xiu)其在己,聽(ting)其在人。辱于(yu)奴隸,弗顧也(ye);死于(yu)槽櫪,不惜也(ye);食(shi)不飽,力(li)(li)不足,才美不外見(jian),不計也(ye)。文(wen)公(gong)(gong)所(suo)說千里(li)(li)馬,食(shi)以(yi)千里(li)(li)則(ze)馬顯(xian),食(shi)非千里(li)(li)則(ze)馬晦。一(yi)(yi)若千里(li)(li)之(zhi)權,不操(cao)于(yu)己,而聽(ting)于(yu)人。雖(sui)馬猶是馬,而固有之(zhi)失不亦多乎!
近代林紓《古(gu)文辭類(lei)纂選(xuan)本(ben)》卷一(yi)(yi)(yi):通(tong)篇兩用(yong)“不(bu)知(zhi)(zhi)”字,有(you)(you)(you)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)鈞之(zhi)(zhi)(zhi)力,“不(bu)知(zhi)(zhi)其(qi)(qi)(qi)能(neng)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)而(er)(er)食”句,是(shi)(shi)糟(zao)蹋(ta)國(guo)士之(zhi)(zhi)(zhi)爰(yuan)書。“其(qi)(qi)(qi)真不(bu)知(zhi)(zhi)馬(ma)耶”句,是(shi)(shi)國(guo)士辯(bian)冤(yuan)之(zhi)(zhi)(zhi)訴詞。入(ru)手(shou)用(yong)伯樂(le)(le)與千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)馬(ma),打成一(yi)(yi)(yi)團,說無(wu)伯樂(le)(le)即(ji)無(wu)馬(ma),見得(de)馬(ma)是(shi)(shi)常(chang)有(you)(you)(you),無(wu)伯樂(le)(le)便(bian)無(wu)有(you)(you)(you),有(you)(you)(you)之(zhi)(zhi)(zhi)令人(ren)(ren)摧抑而(er)(er)死,仍(reng)算無(wu)有(you)(you)(you),一(yi)(yi)(yi)開場便(bian)沉痛極(ji)矣(yi)(yi)。“不(bu)以(yi)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)”一(yi)(yi)(yi)語(yu),是(shi)(shi)代千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)古(gu)才(cai)人(ren)(ren)極(ji)屈(qu),亦(yi)是(shi)(shi)昌黎自家極(ji)屈(qu),說到此(ci),悲梗不(bu)復(fu)成聲矣(yi)(yi)。其(qi)(qi)(qi)下若更作衰颯語(yu),文氣便(bian)衰衄(nv)矣(yi)(yi)。忽(hu)然叫起“馬(ma)之(zhi)(zhi)(zhi)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)者(zhe)(zhe)”,五字,如(ru)半空起一(yi)(yi)(yi)焦雷(lei)。“盡粟一(yi)(yi)(yi)石(shi)”,是(shi)(shi)言有(you)(you)(you)才(cai)德,便(bian)宜有(you)(you)(you)爵位意,乃(nai)用(yong)人(ren)(ren)者(zhe)(zhe)不(bu)知(zhi)(zhi)其(qi)(qi)(qi)才(cai)德,猶飼馬(ma)者(zhe)(zhe)不(bu)知(zhi)(zhi)其(qi)(qi)(qi)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li),至求(qiu)常(chang)馬(ma)之(zhi)(zhi)(zhi)獲,且(qie)不(bu)可得(de),欲施(shi)展其(qi)(qi)(qi)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)之(zhi)(zhi)(zhi)能(neng)力,又(you)誰知(zhi)(zhi)而(er)(er)誰許之(zhi)(zhi)(zhi)。“安(an)求(qiu)其(qi)(qi)(qi)能(neng)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)”,與“不(bu)以(yi)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)稱(cheng)(cheng)”,作一(yi)(yi)(yi)應和。“不(bu)以(yi)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)稱(cheng)(cheng)”,是(shi)(shi)死后之(zhi)(zhi)(zhi)泯(min)然;“安(an)求(qiu)其(qi)(qi)(qi)能(neng)千(qian)(qian)(qian)(qian)(qian)里(li)”,是(shi)(shi)生前之(zhi)(zhi)(zhi)泯(min)然。一(yi)(yi)(yi)生一(yi)(yi)(yi)死,沒(mei)然無(wu)名,此(ci)至不(bu)平(ping)之(zhi)(zhi)(zhi)事(shi),乃(nai)尤有(you)(you)(you)不(bu)平(ping)者(zhe)(zhe),既不(bu)以(yi)道、不(bu)盡才(cai)、不(bu)通(tong)意,到也罷了,乃(nai)反斥天下之(zhi)(zhi)(zhi)無(wu)馬(ma),小人(ren)(ren)秉權在(zai)手(shou),抹(mo)殺(sha)無(wu)數名流,此(ci)辯(bian)無(wu)可辯(bian)之(zhi)(zhi)(zhi)事(shi),只(zhi)好于結束處淡淡作冷(leng)語(yu)詰(jie)問。語(yu)愈冷(leng),而(er)(er)意愈深,聲愈悲,通(tong)篇都無(wu)火色,而(er)(er)言下卻(que)含無(wu)盡悲涼,真絕調也。
近代林(lin)紓《韓柳文研(yan)究法(fa)·韓文研(yan)究法(fa)》:入手伯樂與(yu)千(qian)里(li)馬(ma)對舉成文,似(si)千(qian)里(li)馬(ma)已得倚賴(lai),可以(yi)自(zi)(zi)酬(chou)其(qi)知(zhi)。一(yi)(yi)跌落“伯樂不常(chang)有”,則(ze)一(yi)(yi)天(tian)歡喜都凄(qi)然化為冰(bing)冷。且(qie)說到“駢死(si)槽櫪之(zhi)(zhi)間”,行文到此,幾無(wu)余地可以(yi)轉旋矣(yi)。忽叫(jiao)起“馬(ma)之(zhi)(zhi)千(qian)里(li)者(zhe)”五字,似(si)從(cong)甚(shen)敗之(zhi)(zhi)中,挺出(chu)一(yi)(yi)生力之(zhi)(zhi)軍(jun),怒騎犯陣,神威凜(lin)然。既(ji)而折入“不知(zhi)其(qi)能”句,則(ze)仍(reng)是奴隸人作(zuo)主,雖有才(cai)美,一(yi)(yi)無(wu)所用,興致仍(reng)復索然。至云“安求(qiu)(qiu)其(qi)能千(qian)里(li)也”,“安求(qiu)(qiu)”二字,猶有須斯生機(ji),似(si)主者(zhe)尚可以(yi)盡,意(yi)尚可以(yi)通。若但抹煞一(yi)(yi)言曰:“天(tian)下無(wu)馬(ma)。”則(ze)一(yi)(yi)朝握權,懷(huai)才(cai)者(zhe)何(he)能與(yu)抗。故結穴以(yi)嘆息出(chu)之(zhi)(zhi),以(yi)“真(zhen)無(wu)”“真(zhen)不知(zhi)”相質問,既(ji)不自(zi)(zi)失身分(fen),復以(yi)冷雋語折服其(qi)人,使之(zhi)(zhi)生愧。文心之(zhi)(zhi)妙(miao),千(qian)古殆無(wu)其(qi)匹(pi)。