劉(liu)锜(qi)出(chu)身將門,是瀘川軍(jun)節度使劉(liu)仲(zhong)(zhong)武之(zhi)子,相貌(mao)俊美(mei),善(shan)于射箭(jian),聲如洪鐘。少時隨(sui)從(cong)父親劉(liu)仲(zhong)(zhong)武征戰(zhan),有一次營(ying)門口水缸中盛滿水,劉(liu)锜(qi)一箭(jian)射中水缸,拔出(chu)箭(jian)矢缸中水如注涌出(chu),劉(liu)锜(qi)隨(sui)后又射出(chu)一箭(jian)正好將原來的箭(jian)孔塞住,人們嘆(tan)服其射技(ji)精湛(zhan)。
宋徽(hui)宗宣和年間(1119年-1125年),朝廷采用高俅的推(tui)薦,特授予劉(liu)锜為(wei)閤門(men)祗候。
建炎元年(nian)(1127年(nian)),康王趙(zhao)構(即宋高宗)在南京應天(tian)府即位,建立南宋。高宗繼位后,錄(lu)用劉(liu)仲(zhong)武的(de)后代,劉(liu)锜因此得(de)以被高宗召(zhao)見,高宗對他(ta)感到(dao)十(shi)分(fen)驚(jing)奇,特授(shou)予他(ta)為閤(he)門宣贊舍人,將其派知岷(min)(min)州(zhou)(今甘肅岷(min)(min)縣),任隴(long)右都護。
劉锜在同西(xi)夏的(de)作戰中,多次(ci)獲勝,頗為西(xi)夏軍民畏懼(ju)。西(xi)夏小孩啼哭時,他們的(de)母親就用“劉都護(劉锜)來(lai)!”來(lai)進行恐嚇。名(ming)臣(chen)張(zhang)浚巡視陜西(xi)時,一見劉锜,便驚奇于他的(de)才能(neng),授其(qi)為涇原路(lu)經略(lve)使(shi)兼知(zhi)渭(wei)州(今甘肅平(ping)涼)。
建(jian)炎四年(nian)(1130年(nian)),劉锜率(lv)涇原軍(jun)參加富平(今屬陜西)戰役。富平之戰,完(wan)顏宗輔以完(wan)顏婁室軍(jun)為右翼(yi),以完(wan)顏宗弼軍(jun)為左翼(yi)發起(qi)進(jin)攻。宋軍(jun)倉促(cu)迎戰,失去統一(yi)指揮,五(wu)路軍(jun)馬各自為戰。劉锜首先(xian)率(lv)涇原路宋軍(jun)迎擊完(wan)顏宗弼左翼(yi)軍(jun),并將其包(bao)圍,金將赤盞暉所(suo)率(lv)精騎陷入泥(ni)濘(ning)難以馳騁,被斬殺甚眾(zhong),勇將韓(han)常被流矢(shi)射(she)傷一(yi)目。雙方激戰半日,勝負未(wei)分。但(dan)由于(yu)環慶經略使趙哲棄軍(jun)先(xian)逃,導致(zhi)宋軍(jun)全線潰敗。
富平之戰失(shi)利(li)后,趙哲部(bu)(bu)屬慕(mu)容洧據慶陽(今屬甘肅)叛(pan)變,進(jin)(jin)攻(gong)環州(zhou)(今環縣)。張浚命令劉锜前往救(jiu)援(yuan),劉锜留下(xia)部(bu)(bu)將守衛渭州(zhou),自(zi)己率兵救(jiu)援(yuan)環州(zhou)。不久,金軍(jun)(jun)進(jin)(jin)攻(gong)渭州(zhou),劉锜留下(xia)部(bu)(bu)將李彥琪抵御慕(mu)容洧,自(zi)己親率精銳部(bu)(bu)隊回(hui)軍(jun)(jun)救(jiu)援(yuan)渭州(zhou),但已(yi)經來不及,由于(yu)進(jin)(jin)退兩難,劉锜于(yu)是率領(ling)軍(jun)(jun)隊撤到(dao)德順軍(jun)(jun)。李彥琪逃(tao)歸渭州(zhou),投降金國。劉锜因此被貶(bian)為知綿州(zhou)(今四川綿陽)兼(jian)任沿(yan)邊安撫使。
紹(shao)興三年(1133年),劉(liu)锜(qi)復職(zhi),任宣撫司(si)統(tong)制。同年冬,金軍(jun)攻占和尚原(今(jin)甘肅寶雞西(xi)南)后,宋軍(jun)重新調整防務,劉(liu)锜(qi)負責(ze)文(wen)州(今(jin)文(wen)縣)、龍州(今(jin)四(si)川平武(wu)西(xi)南)至威州(今(jin)理縣東(dong)北)、茂州(今(jin)茂縣)一帶(dai)防務。
紹興(xing)四年(1134年)三(san)月,川陜(shan)宣撫(fu)司都(dou)統(tong)制吳玠(jie)抗擊金(jin)兵(bing)于仙人關(今陜(shan)西略陽西北),劉(liu)(liu)锜奉(feng)令(ling)馳援(yuan),與吳玠(jie)會師(shi)。八月,高宗得知(zhi)劉(liu)(liu)锜戰(zhan)績,詔令(ling)他到行在(zai)臨(lin)安府(今浙江杭州(zhou))朝(chao)見,被川陜(shan)宣撫(fu)使王似以劉(liu)(liu)锜“守(shou)邊不可遣(qian)”為由,繼續(xu)留(liu)在(zai)川陜(shan)邊境。次年二月,高宗“詔將兵(bing)不須起發(fa),令(ling)锜疾速(su)赴行在(zai)”。七月,當岳飛鎮(zhen)壓楊么(me)起義后(hou),正(zheng)在(zai)湖(hu)湘(xiang)的張浚想中途截留(liu)劉(liu)(liu)锜任岳州(zhou)(今湖(hu)南(nan)岳陽)知(zhi)州(zhou),宋(song)高宗再次“詔趣赴行在(zai)”。劉(liu)(liu)锜抵達臨(lin)安后(hou),被任為帶御器(qi)械、江南(nan)東(dong)路馬步(bu)軍副總(zong)管等職。
紹(shao)興六年(nian)(1136年(nian)),二(er)月,因高宗(zong)的心腹楊(yang)沂中(zhong)(zhong)出(chu)征,高宗(zong)命劉(liu)(liu)锜臨時接替楊(yang)沂中(zhong)(zhong),兼權提舉宿衛親軍,這說明高宗(zong)對劉(liu)(liu)锜相當信(xin)任。十月,偽齊(qi)南(nan)侵(qin),高宗(zong)親征抗擊,劉(liu)(liu)锜改任浙西、淮東沿海制置副使,以(yi)加強南(nan)宋的海防(fang)、江防(fang)。
紹興七年(1137年)正(zheng)月,當高(gao)(gao)宗(zong)駐于(yu)(yu)平江時,行營前護(hu)副軍(jun)都統(tong)制(zhi)王(wang)彥(yan)所部(bu)與權(quan)主(zhu)管侍衛親(qin)軍(jun)馬(ma)軍(jun)司公事解潛部(bu)屬(shu)(shu)械斗,解潛被(bei)罷職。經張浚舉薦,朝廷(ting)授劉锜(qi)(qi)為(wei)權(quan)主(zhu)管侍衛親(qin)軍(jun)馬(ma)軍(jun)司及(ji)殿前司、侍衛親(qin)軍(jun)步(bu)軍(jun)司公事,統(tong)管重建的三衙軍(jun),但(dan)三衙軍(jun)數量不多,只是(shi)高(gao)(gao)宗(zong)的護(hu)衛軍(jun)。二(er)月,王(wang)彥(yan)罷兵(bing)權(quan)出任地方(fang)官,于(yu)(yu)是(shi)將王(wang)彥(yan)所部(bu)也隸屬(shu)(shu)于(yu)(yu)劉锜(qi)(qi)。劉锜(qi)(qi)將以前護(hu)副軍(jun)及(ji)馬(ma)軍(jun),合并分為(wei)前、后、左、右(you)、中(zhong)軍(jun)和游奕軍(jun),共六(liu)軍(jun),每軍(jun)各一千人(ren),設(she)有(you)十(shi)(shi)二(er)將。其中(zhong)的前護(hu)副軍(jun),就是(shi)原來王(wang)彥(yan)的八字(zi)軍(jun)。至此(ci)劉锜(qi)(qi)的部(bu)隊才開始單獨成軍(jun)。十(shi)(shi)月,劉锜(qi)(qi)兼任廬(lu)州(zhou)知(zhi)州(zhou)、淮(huai)西制(zhi)置(zhi)副使、主(zhu)管淮(huai)西安撫(fu)司公事,率部(bu)進(jin)駐廬(lu)州(zhou)。
紹興八年(1138年)六(liu)月,劉(liu)锜(qi)奉(feng)詔移駐鎮江(jiang),不久改任樞密院都統制,劉(liu)锜(qi)所部成為(wei)樞密院的(de)直屬部隊。
紹興九年(1139年)二月,劉锜升(sheng)為果(guo)州團練使(shi),龍、神衛四廂都指(zhi)揮(hui)使(shi),并再(zai)次擔任權主管侍(shi)衛馬軍司公(gong)事。
紹興十年(nian)(1140年(nian)),按完顏(yan)昌和秦檜的(de)第一次(ci)紹興議和,金人(ren)歸還東(dong)京(jing)(jing)(jing)開(kai)封府、西京(jing)(jing)(jing)河南府和南京(jing)(jing)(jing)應天府三(san)京(jing)(jing)(jing),劉锜被任命為東(dong)京(jing)(jing)(jing)副留(liu)守,節制所部八(ba)字軍三(san)萬七千(qian)人(ren)出發。益(yi)殿司三(san)千(qian)人(ren),皆攜其家眷,將領(ling)駐于東(dong)京(jing)(jing)(jing)開(kai)封,家眷則(ze)留(liu)順昌(今安徽阜陽)。劉锜自臨安溯江絕淮(huai),凡二(er)千(qian)二(er)百里。至渦口,剛(gang)要坐下吃飯,暴風拔坐帳(zhang),劉锜說(shuo):“此賊(zei)兆也,主暴兵。”即下令兼程而進。
五月(yue),還未至(zhi)順昌,在離(li)順昌三(san)百里處(chu)時,金兀術已經撕(si)毀(hui)合約重新開(kai)戰,向南(nan)宋大舉侵(qin)犯。
劉锜(qi)與將(jiang)佐舍舟陸行,先(xian)到順昌城中(zhong)。同年(nian)五月(yue)庚寅(yin)日(1140年(nian)6月(yue)3日),諜報金兀術已經占領東京(jing)開封。知府事陳(chen)規見劉锜(qi)問計,劉锜(qi)說:“(順昌)城中(zhong)(如果)有(you)糧,則能與君共守。”陳(chen)規曰:“有(you)米數(shu)萬斛。”劉锜(qi)曰:“可矣(yi)。”這時八字軍所(suo)部(bu)選鋒、游奕兩軍及老稚輜重,相去尚遠,劉锜(qi)遣騎接(jie)應,半夜四鼓乃至。到了凌晨(chen)得報,金騎已經到了陳(chen)州。
他分析金(jin)兵(bing)南(nan)下必然要首(shou)先(xian)占領東京,再(zai)而進攻順昌。根據這一(yi)判斷,劉锜預先(xian)率領三(san)千人(ren)(ren)退守順昌,準備(bei)在此(ci)死(si)守,以阻止金(jin)兵(bing)繼(ji)續南(nan)犯。為了堅定將(jiang)士們(men)的(de)守城決心,他派人(ren)(ren)把(ba)穎河(he)等水道的(de)所有船只(zhi)鑿穿并沉(chen)入(ru)(ru)河(he)中(zhong)(zhong),向廣大官兵(bing)們(men)表(biao)示“破釜(fu)沉(chen)舟”,不留(liu)退路,只(zhi)有決一(yi)死(si)戰才是唯一(yi)的(de)出路。又(you)將(jiang)自己和部將(jiang)們(men)的(de)家(jia)屬(shu)安置(zhi)在寺(si)廟中(zhong)(zhong),四周堆放(fang)柴草,派兵(bing)守護,并對衛兵(bing)們(men)說,如果城池(chi)失守,就從他的(de)家(jia)屬(shu)居住(zhu)的(de)地方放(fang)火燒(shao)起(qi),不讓(rang)一(yi)戶家(jia)屬(shu)落入(ru)(ru)金(jin)人(ren)(ren)的(de)手中(zhong)(zhong)。“于是軍士皆奮,男子(zi)備(bei)戰守,婦人(ren)(ren)礪刀(dao)劍(jian),爭(zheng)呼躍曰:‘平(ping)時人(ren)(ren)欺我八(ba)字(zi)軍,今日當為國家(jia)破賊立功。’”
當時守備(bei)一(yi)無可恃,劉锜(qi)在城(cheng)(cheng)上(shang)親自督厲,取偽(wei)齊所造癡車,以輪轅埋城(cheng)(cheng)上(shang);又撤掉(diao)平民住(zhu)戶(hu)的(de)窗扉,用(yong)物(wu)堵住(zhu);城(cheng)(cheng)外有民居數(shu)千家,都燒光堅(jian)壁(bi)清野。準備(bei)了六(liu)日,大致完(wan)畢(bi),而金(jin)兵游騎已涉潁河(he)至城(cheng)(cheng)下。劉锜(qi)先於城(cheng)(cheng)下設伏,擒千戶(hu)阿黑等二人,審問得到消息:“韓將軍營白沙渦,距城(cheng)(cheng)三(san)十里。”劉锜(qi)于是夜遣千余人攻(gong)金(jin)國漢人萬(wan)夫長韓常的(de)部隊,連戰,殺(sha)敵頗眾(zhong)。不(bu)久,金(jin)國三(san)路都統、葛王(wang)完(wan)顏褎以兵三(san)萬(wan),與龍虎(hu)大王(wang)完(wan)顏突合速同時兵臨城(cheng)(cheng)下。劉锜(qi)下令開諸(zhu)門,金(jin)人卻狐疑(yi)不(bu)敢近城(cheng)(cheng)。
當初準備防守時(shi),劉锜(qi)(qi)命令在(zai)城(cheng)邊筑羊馬(ma)垣(yuan)(yuan),在(zai)垣(yuan)(yuan)上打洞為(wei)門。至此時(shi),劉锜(qi)(qi)與許清等(deng)躲在(zai)羊馬(ma)垣(yuan)(yuan)后面列陣,金人放箭,不(bu)是(shi)從(cong)羊馬(ma)垣(yuan)(yuan)的上面射(she)(she)到城(cheng)墻上,就(jiu)是(shi)射(she)(she)在(zai)垣(yuan)(yuan)上,都沒用。劉锜(qi)(qi)則(ze)用破敵(di)(di)弓(機械床弩)輔以(yi)神臂(bei)弓、強弩(人力強弩),自城(cheng)上或垣(yuan)(yuan)門射(she)(she)敵(di)(di),射(she)(she)死(si)很多金兵,敵(di)(di)稍卻。劉锜(qi)(qi)又以(yi)步兵邀擊(ji),金步兵被趕入河中淹死(si)者不(bu)可勝計,金騎兵被殲滅數千。宋廷此時(shi)特授劉锜(qi)(qi)鼎州(zhou)觀察使、樞密副都承旨(zhi)、沿淮制置使。
這時順(shun)昌(chang)受圍已四日,金(jin)(jin)兵越(yue)來越(yue)多,移駐到(dao)東村,距順(shun)昌(chang)城二(er)十里(li)。劉(liu)锜(qi)遣驍將閻(yan)充(chong)募敢(gan)死(si)隊五(wu)百人(ren)(ren),夜里(li)去劫(jie)營(ying)。這天(tian)夜里(li),天(tian)將要下雷雨,不(bu)時閃電(dian)漫天(tian),閻(yan)充(chong)率五(wu)百敢(gan)死(si)隊,看(kan)見頭發(fa)扎辮子(zi)(zi)的就當成(cheng)女真人(ren)(ren)殺死(si)。金(jin)(jin)兵不(bu)得不(bu)敗退十五(wu)里(li)。劉(liu)锜(qi)又(you)募百人(ren)(ren)敢(gan)死(si)隊去增援閻(yan)充(chong),有(you)人(ren)(ren)要求口里(li)銜枚(mei)噤聲(sheng),劉(liu)锜(qi)笑答用不(bu)著:“不(bu)需銜枚(mei)。”命令砍(kan)竹(zhu)子(zi)(zi)做成(cheng)市井(jing)小兒用來游(you)戲(xi)發(fa)聲(sheng)的玩具(ju),每(mei)人(ren)(ren)帶(dai)一(yi)個有(you)用,直沖金(jin)(jin)營(ying)。金(jin)(jin)營(ying)里(li)一(yi)片漆黑,閃電(dian)亮的時候敢(gan)死(si)隊員(yuan)都奮擊,閃電(dian)停則(ze)敢(gan)死(si)隊員(yuan)都藏(zang)起來不(bu)動,金(jin)(jin)兵于是大亂。百人(ren)(ren)敢(gan)死(si)隊吹“嘂”為號(hao)集合并配合,金(jin)(jin)兵被搞得暈(yun)頭轉向,終(zhong)夜自戰,結果一(yi)夜下來積屍盈(ying)野,退軍老婆灣(wan)。
金兀(wu)術得(de)知順昌失利(li),立即親自率領(ling)十萬大(da)軍(jun)增援。劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)锜面對更加(jia)強大(da)的敵人(ren),決定(ding)智取。部將曹成等(deng)二(er)人(ren)在得(de)到(dao)劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)锜面授機宜后,便(bian)率部去迎(ying)擊(ji)金兵,但未經幾個(ge)回(hui)(hui)合,二(er)人(ren)便(bian)假裝(zhuang)墜馬被金兵俘獲(huo)。在審問時(shi),曹成按照劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)锜事先所編造的話回(hui)(hui)答(da)說:“劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)锜是太(tai)平邊帥子(zi),喜聲(sheng)伎,朝(chao)廷以(yi)兩國(guo)講好,使守東京(jing)圖逸樂(le)耳。”金兀(wu)術根(gen)據(ju)口(kou)供判定(ding)劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)锜是一(yi)個(ge)花花公(gong)子(zi),很看不起(qi)他,認為這樣的將領(ling)不堪一(yi)擊(ji),所以(yi)就(jiu)不帶攻(gong)城重(zhong)武器,輕(qing)裝(zhuang)前進,直逼(bi)順昌城外扎營,連亙十五里,全軍(jun)毫(hao)無戒備思想。
而(er)劉(liu)锜(qi)也(ye)按兵(bing)不動,只是(shi)先派(pai)(pai)人(ren)悄(qiao)悄(qiao)的(de)(de)在(zai)穎河中(zhong)(zhong)投毒(du),數日后(hou)金兵(bing)多(duo)數病(bing)倒,失去戰(zhan)斗力大(da)半。劉(liu)锜(qi)認為時機已(yi)到(dao)了(le),他(ta)組織(zhi)一(yi)支隊伍,人(ren)人(ren)手持長柄斧和(he)長把標(biao)槍,排在(zai)陣地(di)的(de)(de)前列(lie),專(zhuan)砍敵人(ren)首先沖過(guo)來(lai)的(de)(de)騎兵(bing)的(de)(de)馬腿。而(er)待騎兵(bing)倒地(di)后(hou),再(zai)用標(biao)槍刺殺,大(da)破(po)金軍(jun)的(de)(de)“鐵浮(fu)圖”和(he)“拐(guai)子馬”(騎兵(bing)軍(jun)),使其(qi)損(sun)失過(guo)半。劉(liu)锜(qi)“遍詣諸營(ying),撫勞(lao)官軍(jun)及安慰中(zhong)(zhong)傷之人(ren),蓋家至戶到(dao),人(ren)人(ren)皆(jie)得其(qi)歡心”,鼓舞(wu)士氣,準(zhun)備再(zai)戰(zhan)。金軍(jun)害(hai)怕劉(liu)锜(qi)派(pai)(pai)兵(bing)夜襲,加上大(da)雨及潁河水漲(zhang),相持數日后(hou),只得撤兵(bing)北歸。經此(ci)一(yi)戰(zhan),劉(liu)锜(qi)的(de)(de)威名遠揚。順(shun)昌之戰(zhan)阻遏(e)了(le)金軍(jun)南(nan)侵的(de)(de)矛頭,穩定了(le)局勢,被列(lie)入(ru)南(nan)宋(song)“中(zhong)(zhong)興十(shi)三處戰(zhan)功”之一(yi)。楊汝翼后(hou)曾撰《順(shun)昌戰(zhan)勝破(po)賊錄》。劉(liu)锜(qi)以功建節,授武泰軍(jun)節度使、侍(shi)衛(wei)親(qin)軍(jun)馬軍(jun)都(dou)虞(yu)候、順(shun)昌知府、沿淮(huai)制(zhi)置使。
同年(nian)七月,劉锜(qi)(qi)任淮北宣撫判官,時岳飛(fei)(fei)北伐駐潁昌(今(jin)河(he)南許昌),而張俊已(yi)自毫州退(tui)兵(bing),岳飛(fei)(fei)已(yi)陷入于孤軍作戰地位,告急(ji)于劉锜(qi)(qi),劉锜(qi)(qi)派(pai)部(bu)將雷仲出(chu)兵(bing)牽制,進(jin)抵太(tai)康縣(今(jin)屬河(he)南)。岳飛(fei)(fei)被迫奉詔(zhao)南撤(che),岳飛(fei)(fei)部(bu)將趙秉淵尚堅守淮寧府(今(jin)淮陽),劉锜(qi)(qi)部(bu)將韓直協助趙秉淵擊(ji)退(tui)進(jin)犯的金軍。
九月,因宋金雙(shuang)方展開和議,諸大將都奉詔退兵(bing),劉锜退駐太平州(zhou)。
紹(shao)興十(shi)一年(1141年),金兀(wu)術再(zai)(zai)次率大軍南侵江淮地區,攻占壽(shou)春府,宋廷也(ye)再(zai)(zai)次命令劉锜率軍迎戰。劉锜率部渡(du)江抗(kang)擊南下(xia)的金軍,到達廬州,劉锜隨即巡(xun)視,因其城殘破(po)不(bu)利(li)于防守,隨即冒(mao)雨退向東關(guan)(今(jin)含(han)山(shan)西北),“依山(shan)據(ju)水(shui),以(yi)遏金人之(zhi)沖”。
二月,劉锜(qi)自東(dong)關出(chu)兵(bing)至柘皋,與十萬金(jin)(jin)(jin)軍(jun)相(xiang)遇,楊沂中、王德等軍(jun)先(xian)后(hou)到達,宋、金(jin)(jin)(jin)兩軍(jun)會戰,劉锜(qi)仍(reng)然(ran)運用(yong)順昌戰役的(de)打法(fa),首(shou)先(xian)大破金(jin)(jin)(jin)軍(jun)的(de)鐵騎,一經(jing)接(jie)觸,金(jin)(jin)(jin)兵(bing)們就驚(jing)呼“此(ci)順昌旗幟(zhi)也”,便抱頭鼠竄逃(tao)命(ming)。此(ci)役金(jin)(jin)(jin)軍(jun)大敗,退向西北的(de)紫(zi)金(jin)(jin)(jin)山。
柘皋之(zhi)戰(zhan)是(shi)南宋“中興十三(san)處戰(zhan)功”之(zhi)一,也是(shi)宋、金(jin)(jin)紹興和議前的(de)(de)最后(hou)一次決戰(zhan)。金(jin)(jin)軍戰(zhan)敗后(hou)逐步北退(tui),主帥張俊因(yin)爭功而忌(ji)妒劉锜,命(ming)(ming)劉锜先回,自己想與楊沂(yi)中耀兵淮上以顯聲威,但當得知北退(tui)的(de)(de)金(jin)(jin)兵正攻打濠州時,又命(ming)(ming)劉锜率軍北上抗(kang)金(jin)(jin)。
由于輕敵,楊(yang)沂(yi)(yi)中、王德被(bei)金伏兵所(suo)襲而大(da)敗,張(zhang)俊、楊(yang)沂(yi)(yi)中、王德等驚慌(huang)南(nan)逃渡江,只有劉(liu)锜(qi)“按部(bu)位,整旌旗(qi),最后徐行”,駐軍歷(li)陽(今和縣),奏請準許后,才渡江回歸太平州,這也(ye)使張(zhang)俊、楊(yang)沂(yi)(yi)中懷恨在心。
同年四月,高(gao)宗罷韓(han)世忠、張俊、岳飛三位大將的兵權(quan),劉锜(qi)因而自(zi)請退閑。七月,盡(jin)管(guan)岳飛請求不(bu)要罷劉锜(qi)的兵權(quan),但劉锜(qi)仍(reng)被罷軍權(quan),改(gai)任為(wei)荊(jing)南(nan)府(今湖北江陵)知府。劉锜(qi)鎮守荊(jing)南(nan)共(gong)六年,治理(li)有方,使軍民得以(yi)安居樂(le)業(ye)。
紹(shao)興十七年(1147年)七月,以提舉(ju)江州太(tai)平(ping)觀退閑。
紹興二(er)十五(wu)年(1155年),魏良臣認為“锜名將,不(bu)當久(jiu)閑(xian)”,朝廷于是重新(xin)起(qi)用(yong)他為潭州(zhou)知州(zhou)。
紹興二(er)十七(qi)年(1157年),加(jia)太尉,再次出任荊南府(fu)知府(fu)兼荊湖北(bei)路安(an)撫使。江陵(ling)縣東有(you)一(yi)處(chu)黃(huang)潭,在建炎年間(jian),有(you)司決開潭水進入(ru)長江,以抵御叛軍,因此到夏(xia)、秋兩季河水泛濫(lan),荊、衡(heng)之間(jian)都受水災(zai)影(ying)響(xiang)。劉锜到任后(hou),命令將缺口填塞,又開辟肥沃(wo)田地數千畝,安(an)置了數千戶流民。
紹興(xing)二(er)十九(jiu)年(1159年),面對金帝完顏亮準備南侵(qin)的(de)形(xing)勢(shi),朝(chao)廷命(ming)劉锜兼節(jie)制荊南府(fu)屯(tun)駐(zhu)御前軍馬,重(zhong)掌兵權。
紹興三十年(nian)(1160年(nian))五月,設荊南府御前諸軍都(dou)統(tong)司,劉锜(qi)兼任都(dou)統(tong)制。十月,劉锜(qi)調任鎮江府御前諸軍都(dou)統(tong)制,隨即揀退病馬,訓兵練卒。
紹興三十(shi)一年(1161年),完顏亮又調六十(shi)萬(wan)大(da)軍南犯,在出發(fa)前(qian)分配作戰任(ren)務(wu)(wu)時,攻(gong)打(da)宋軍各將領(ling)的任(ren)務(wu)(wu)都(dou)一一落到(dao)實處(chu),唯有攻(gong)打(da)劉锜一部的作戰任(ren)務(wu)(wu),全(quan)軍無一人敢(gan)于應聲接受。完顏亮氣憤得咬(yao)牙切齒,決(jue)定親(qin)帶大(da)軍與劉锜決(jue)戰。
當時,劉(liu)锜被朝廷任(ren)命為淮(huai)南(nan)、浙西、江(jiang)南(nan)東西路制(zhi)置使(shi),節(jie)制(zhi)諸路軍(jun)馬(ma),總指揮部設在清(qing)河口(kou)。八(ba)月,劉(liu)锜扶病(bing)出鎮揚(yang)州,并派部將(jiang)(jiang)王剛屯守寶應(今(jin)屬江(jiang)蘇),又派部將(jiang)(jiang)吳超進駐淮(huai)河南(nan)岸的盱(xu)眙軍(jun)(今(jin)盱(xu)眙縣)。十月,劉(liu)锜又兼京東、河北東路招討使(shi)。隨后扶病(bing)前駐盱(xu)眙軍(jun)部署防(fang)務(wu),又沿淮(huai)河進至(zhi)淮(huai)陰。金(jin)兵此(ci)次(ci)南(nan)下,采用毛氈(zhan)裹船運糧,劉(liu)锜則派游泳好手潛入水中鑿沉金(jin)人的糧船。
金(jin)軍一面留精兵(bing)(bing)與劉(liu)锜(qi)(qi)(qi)相(xiang)對抗,另以重兵(bing)(bing)轉(zhuan)入淮(huai)西(xi)。正當劉(liu)锜(qi)(qi)(qi)在淮(huai)東(dong)抗擊金(jin)兵(bing)(bing)時(shi),淮(huai)西(xi)主(zhu)將王權卻不戰(zhan)而逃,徹底破壞(huai)了劉(liu)锜(qi)(qi)(qi)的(de)作戰(zhan)部署。面對金(jin)軍臨(lin)江(jiang)的(de)形(xing)勢,高宗以金(jin)字牌召(zhao)劉(liu)锜(qi)(qi)(qi)退兵(bing)(bing)守江(jiang)。劉(liu)锜(qi)(qi)(qi)自淮(huai)陰(yin)退到揚州時(shi),金(jin)軍已占領真州(今儀征)。劉(liu)锜(qi)(qi)(qi)退守長江(jiang)邊的(de)瓜(gua)洲鎮(zhen)(zhen),無日不戰(zhan),為(wei)穩定(ding)人心,又將妻、子(zi)從鎮(zhen)(zhen)江(jiang)渡江(jiang)遷來瓜(gua)洲。
金(jin)軍(jun)(jun)占領揚州后,派(pai)萬戶高景山等以(yi)重兵(bing)南(nan)下(xia)爭奪瓜(gua)洲渡,與(yu)劉(liu)锜部將左軍(jun)(jun)統領員琦相遇(yu)于皂角林。雙(shuang)方經過一番惡(e)戰,宋軍(jun)(jun)擊殺高景山,金(jin)軍(jun)(jun)死傷三千余人,被俘(fu)數百人,戰敗退兵(bing)。宋軍(jun)(jun)取得(de)“皂角林之戰”的勝(sheng)利,為南(nan)宋“中興(xing)十三處(chu)戰功”之一。捷(jie)報傳至(zhi)高宗處(chu),朝(chao)廷賜金(jin)五百兩(liang)、銀七(qi)萬兩(liang)來犒賞軍(jun)(jun)隊(dui)。
但淮(huai)(huai)西主將王權已逃回江南(nan),高宗詔令劉(liu)锜退(tui)回江南(nan),專(zhuan)守(shou)長江防線(xian)。此時(shi)劉(liu)锜身(shen)(shen)染重病,只得留侄兒(er)劉(liu)汜率(lv)一千(qian)五百人扼守(shou)瓜州渡口(kou),命(ming)部將李橫(heng)(heng)率(lv)八(ba)千(qian)人固守(shou)揚州城,自己(ji)暫赴鎮江養病。宋(song)廷(ting)任命(ming)知(zhi)樞密院事葉(xie)義問總(zong)指(zhi)揮(hui)江淮(huai)(huai)戰(zhan)(zhan)役,他首先來到(dao)鎮江,見到(dao)劉(liu)锜已經病重不起,就臨時(shi)任命(ming)李橫(heng)(heng)代理劉(liu)锜的指(zhi)揮(hui)權。十一月,金兵直逼瓜州,劉(liu)汜首先敗退(tui),李橫(heng)(heng)孤(gu)軍(jun)不能(neng)抵(di)擋,左軍(jun)統(tong)制魏友(you)、后軍(jun)統(tong)制王方(fang)戰(zhan)(zhan)死,李橫(heng)(heng)、劉(liu)汜僅以身(shen)(shen)免。
當各(ge)軍(jun)渡江(jiang)北進時,劉锜(qi)派人(ren)手持黃(huang)(huang)、白兩色旗(qi)幟(zhi)登上高(gao)山(shan)觀(guan)察戰況,告(gao)訴他們說:“敵(di)至舉(ju)白旗(qi),兩軍(jun)交戰舉(ju)起(qi)黃(huang)(huang)白旗(qi),勝利就(jiu)舉(ju)黃(huang)(huang)旗(qi)。”這天,黃(huang)(huang)白兩旗(qi)舉(ju)起(qi)超過時間,劉锜(qi)說:“黃(huang)(huang)旗(qi)很(hen)長時間沒有舉(ju)起(qi),我軍(jun)危(wei)險了。”因而憤恨(hen)不已,病情更加嚴重。都督府參贊(zan)軍(jun)事(shi)虞允文(wen)從采石來到,督促水軍(jun)同金軍(jun)交戰。虞允文(wen)經(jing)過鎮江(jiang),拜謁劉锜(qi)并詢問(wen)病情。劉锜(qi)握著(zhu)虞允文(wen)的手說:“病情不必問(wen)。朝廷養兵三十年(nian),一事(shi)無成,而大功反(fan)由一位儒(ru)生(sheng)建立,我們這些(xie)人(ren)慚愧死了!”
其后(hou)(hou),朝(chao)廷命召劉(liu)锜回朝(chao),命他(ta)提舉萬壽觀,劉(liu)锜借建康(kang)都亭(ting)驛(yi)居住(zhu)。金朝(chao)議和使(shi)者將(jiang)要到(dao)來,留守湯思退清理驛(yi)館(guan)等待(dai)(dai)金使(shi),派人勸(quan)劉(liu)锜移居別試(shi)院(yuan),劉(liu)锜認(ren)為(wei)庭院(yuan)會灑掃以待(dai)(dai),且朝(chao)廷另有安排,到(dao)院(yuan)后(hou)(hou)卻發現“糞(fen)壤堆積”,致使(shi)其憂(you)憤交加,病(bing)情加劇,吐血數升而死,時(shi)為(wei)紹興三十二(er)(er)年(1162年)二(er)(er)月初十(2月25日)。獲贈開府儀同三司(si),朝(chao)廷賜其家屬銀三百(bai)兩、帛三百(bai)匹。后(hou)(hou)獲謚“武穆”。宋孝宗追封為(wei)吳王,加太(tai)子太(tai)保。
劉锜著有《清(qing)溪(xi)(xi)詩集(ji)(ji)》三卷(《巽齋文集(ji)(ji)》卷八(ba)《清(qing)溪(xi)(xi)劉武忠詩集(ji)(ji)序》),已(yi)佚。傅璇琮等(deng)主編(bian)的《全宋詩》中錄其詩七首。
劉锜早年在(zai)同西(xi)夏(xia)的作戰(zhan)(zhan)中,多(duo)次獲勝(sheng),受到西(xi)夏(xia)人的畏懼。在(zai)建炎四(si)(si)年(1130年)的富平之(zhi)戰(zhan)(zhan)中,劉锜“身先(xian)士(shi)卒”,抗擊金兵,激戰(zhan)(zhan)半日,勝(sheng)負未分。但因環慶經略使趙(zhao)哲棄軍先(xian)逃,導致宋軍全線潰敗。紹興四(si)(si)年(1134年),劉锜奉(feng)令馳援川陜宣撫司都統制吳(wu)玠,參(can)與仙人關之(zhi)戰(zhan)(zhan)。
紹興七年(1137年),劉锜統管重建(jian)的三衙(ya)軍及王彥所(suo)部“八字軍”,將(jiang)其整編(bian)為六軍十二將(jiang),共6000人。
紹興十(shi)年(nian)(1140年(nian)),劉(liu)(liu)锜(qi)率(lv)約2萬人的(de)“八字軍(jun)”及(ji)全(quan)城軍(jun)民(min)與(yu)金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)兀術親自率(lv)領的(de)10余萬金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)軍(jun)主力決戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan),取(qu)得(de)了順(shun)(shun)昌(chang)之(zhi)(zhi)(zhi)戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)的(de)勝利(li)。順(shun)(shun)昌(chang)之(zhi)(zhi)(zhi)戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)對宋軍(jun)抗金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)的(de)戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)局(ju)產生(sheng)了重(zhong)大(da)影響(xiang),史稱“順(shun)(shun)昌(chang)之(zhi)(zhi)(zhi)役,敵震懼喪魄,燕之(zhi)(zhi)(zhi)珍寶悉取(qu)而(er)北,意欲捐燕以(yi)南棄之(zhi)(zhi)(zhi)”。次年(nian)正月,金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)軍(jun)攻占壽春府,劉(liu)(liu)锜(qi)率(lv)部渡江(jiang)抗擊(ji)南下(xia)的(de)金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)軍(jun),到(dao)達廬(lu)州(zhou),劉(liu)(liu)锜(qi)因廬(lu)州(zhou)殘破不利(li)于(yu)防守,隨即冒雨(yu)退向東關(guan)(今含山西北),“依(yi)山據水,以(yi)遏金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)人之(zhi)(zhi)(zhi)沖(chong)”。二月,劉(liu)(liu)锜(qi)出兵至柘皋(gao),與(yu)10萬金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)軍(jun)相(xiang)遇(yu),楊沂中、王(wang)德等(deng)(deng)軍(jun)先后到(dao)達,宋、金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)兩軍(jun)會戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan),金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)軍(jun)大(da)敗(bai)。柘皋(gao)之(zhi)(zhi)(zhi)戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)是南宋“中興十(shi)三處戰(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)(zhan)功”之(zhi)(zhi)(zhi)一。后因主帥(shuai)張(zhang)俊等(deng)(deng)爭功輕敵,致使宋軍(jun)被金(jin)(jin)(jin)(jin)(jin)伏兵所襲而(er)大(da)敗(bai)。張(zhang)俊等(deng)(deng)驚慌南逃,只(zhi)有(you)劉(liu)(liu)锜(qi)“乃按部位,整旌旗,最后徐行”,有(you)序撤回。
紹興三(san)十一(yi)年(nian)(1161年(nian)),金海陵王完顏亮征(zheng)調大軍(jun)(jun),分四路(lu)(lu)南(nan)(nan)(nan)侵。劉(liu)(liu)锜(qi)節制諸(zhu)路(lu)(lu)軍(jun)(jun)馬,擔負江(jiang)(jiang)淮地(di)區抗擊金軍(jun)(jun)主力的(de)(de)重任。他抱病(bing)從鎮江(jiang)(jiang)渡江(jiang)(jiang)進駐揚州,隨即派兵(bing)北上,加固淮東防(fang)務(wu)。但因負責淮西防(fang)務(wu)的(de)(de)王權(quan)遲遲不進,使得金軍(jun)(jun)從容南(nan)(nan)(nan)下(xia)。而(er)(er)王權(quan)得知金軍(jun)(jun)過淮河,又(you)棄廬州南(nan)(nan)(nan)逃(tao)。金軍(jun)(jun)迅速推進到滁(chu)縣,即將臨江(jiang)(jiang)。在(zai)港陰抗擊金軍(jun)(jun)的(de)(de)劉(liu)(liu)锜(qi)得知這此消息,也只(zhi)得退兵(bing)揚州。攻克揚州后,為搶占(zhan)瓜(gua)洲渡,進而(er)(er)揮師(shi)渡江(jiang)(jiang),完顏亮命萬(wan)戶高景(jing)山率(lv)(lv)騎兵(bing)攻瓜(gua)洲鎮。劉(liu)(liu)锜(qi)命鎮江(jiang)(jiang)府左(zuo)軍(jun)(jun)統領員琦(qi)率(lv)(lv)部邀(yao)擊,于(yu)(yu)皂角林(lin)(lin)與金軍(jun)(jun)激戰(zhan),大敗金軍(jun)(jun),斬高景(jing)山,俘數百人。皂角林(lin)(lin)之戰(zhan)是(shi)完顏亮南(nan)(nan)(nan)犯以(yi)來首次失(shi)利(li)的(de)(de)惡戰(zhan),被列入(ru)南(nan)(nan)(nan)宋“中興十三(san)處戰(zhan)功(gong)”之一(yi)。但因王權(quan)已逃(tao)回江(jiang)(jiang)南(nan)(nan)(nan),高宗令(ling)劉(liu)(liu)锜(qi)退回江(jiang)(jiang)南(nan)(nan)(nan),專守(shou)長江(jiang)(jiang)防(fang)線,已病(bing)重的(de)(de)劉(liu)(liu)锜(qi)遂留其侄劉(liu)(liu)汜率(lv)(lv)部屬1500人堅守(shou)瓜(gua)洲渡,自己乘肩輿回到鎮江(jiang)(jiang)。劉(liu)(liu)汜等隨后戰(zhan)敗,瓜(gua)洲渡失(shi)守(shou)。數日(ri)后,虞(yu)允文于(yu)(yu)“采石之戰(zhan)”擊敗完顏亮,才解除了危局。
劉(liu)锜(qi)(qi)性(xing)格豪爽、深沉果斷,有儒將風度。據傳,金帝完顏亮率軍南下侵宋(song)時,下令有敢提及劉(liu)锜(qi)(qi)姓(xing)名的(de),罪不(bu)饒恕(shu)。他在(zai)抗金生(sheng)涯中,除形(xing)勢不(bu)利而主動(dong)退兵(bing)外,大(da)多戰(zhan)勝,因(yin)而被“世(shi)傳锜(qi)(qi)通陰陽家,行師所避(bi)就(jiu)”。劉(liu)锜(qi)(qi)對南宋(song)政(zheng)權(quan)的(de)建立與鞏固(gu),曾起過(guo)重大(da)作用。宋(song)寧(ning)宗時任史官的(de)章穎(ying),從(cong)“然后(hou)可傳于百(bai)世(shi),庶幾(ji)聳(song)動(dong)于四方,張大(da)國(guo)家之(zhi)(zhi)威,發舒華夏之(zhi)(zhi)氣”的(de)角度,選擇了“皆志未盡展,時不(bu)再來,失機一瞬之(zhi)(zhi)間,抱(bao)恨九(jiu)泉之(zhi)(zhi)下”的(de)劉(liu)锜(qi)(qi)、岳(yue)飛、李顯忠、魏(wei)勝四人(ren),于開(kai)禧(xi)二年(1206年)北伐中原之(zhi)(zhi)際(ji),撰寫(xie)了《劉(liu)、岳(yue)、李、魏(wei)傳》,以劉(liu)锜(qi)(qi)為首。
洪(hong)皓:順昌之(zhi)(zhi)捷,金人(ren)震恐(kong)喪魄,燕之(zhi)(zhi)重(zhong)寶珍器(qi),悉徙而北,意欲捐燕以南棄之(zhi)(zhi)。
王十(shi)朋:御(yu)敵莫急于用(yong)(yong)人(ren),今有(you)天資忠義、材兼(jian)文武(wu)可(ke)為(wei)將(jiang)相者,有(you)長于用(yong)(yong)兵、士卒樂為(wei)之(zhi)用(yong)(yong)可(ke)為(wei)大帥者,或投閑置(zhi)散,或老于藩郡,愿起(qi)而用(yong)(yong)之(zhi),以(yi)寢敵謀,以(yi)圖恢(hui)復。
范成大:如蒼生何,人喜謝(xie)安之起;果吾父也,虜(lu)驚郭(guo)令(郭(guo)子儀)之來。
周(zhou)必大:岑彭(peng)隕而(er)公孫(公孫述(shu))亡,諸(zhu)葛(ge)(諸(zhu)葛(ge)亮)死而(er)仲達(司(si)馬(ma)懿)走。雖成功有命,皆莫究於生前(qian);而(er)遺(yi)烈在后,可(ke)徐(xu)觀於身后。
吳(wu)璘:信叔(劉锜字)有雅量、無英概,天下雷同(tong)譽之,恐不能當(dang)逆亮,璘竊憂之。
朱(zhu)熹(xi):若非(fei)锜順昌一勝(sheng),兀術亦未必便致狼狽如此(ci)之甚。信叔本將家子,喜讀(du)書(shu),能詩,詩極(ji)佳,善寫字。后(hou)來當完顏(yan)亮時,己自老病。緣其侄劉(liu)飏(劉(liu)汜)先戰敗(bai)(bai),遂(sui)至於(wu)敗(bai)(bai)。
章(zhang)穎:故太(tai)尉、威武(wu)軍節度使、贈(zeng)開(kai)府儀同三司臣劉锜,甚(shen)雋順昌之(zhi)戰(zhan),大摧兀術(shu)之(zhi)鋒。誰其妨功而害能,遂爾投閑而置(zhi)散。況又皆志未(wei)盡(jin)(jin)展,時不再來,失機(ji)一瞬之(zhi)間,抱恨九泉(quan)之(zhi)下。雖生(sheng)未(wei)及(ji)盡(jin)(jin)俘(fu)丑類,其歿或(huo)能為厲敵人。宜(yi)有屢(lv)書(shu),以旌多伐,況方大規恢之(zhi)略,所宜(yi)彰(zhang)果(guo)毅之(zhi)能。
徐夢莘(xin):(金(jin)人)亦謂“自過南朝來十(shi)五年(nian)閑無如此(ci)戰(順昌大捷),必是(shi)外國起鬼(gui)兵來,我輩莫敢當也”。
李(li)昂英:邊(bian)臣(chen)當如劉(liu)锜(qi),所謂背城一戰,于死中(zhong)求生而并力拒敵。
脫(tuo)脫(tuo):劉锜神機武略,出奇(qi)制勝,順昌之捷,威震(zhen)敵國,雖韓信泜上之軍,無以過(guo)焉。或謂(wei)其英概不足,雅量有余,豈其然乎?
黃(huang)道周:劉锜受命(ming),節制東京(jing)。軍名(ming)八字,三萬余兵。絕(jue)淮而上,暴風(feng)勿驚。主有(you)賊兆,金果敗盟。順(shun)昌既(ji)至,因(yin)驅入(ru)城。及旦敵(di)合(he),百計(ji)戰(zhan)爭。或(huo)伏(fu)擒敵(di),或(huo)夜(ye)斫營(ying)。或(huo)借電殲,或(huo)聚(ju)吹笙。使其不測,自戰(zhan)尸橫。又示(shi)柔弱(ruo),令(ling)其驕盈。又毒(du)水草,使其病生。晨涼不戰(zhan),午疲急征。外兵震攬,內寂無聲。故能大(da)勝,捷奏帝(di)廷。金謀再舉,群帥列旌。順(shun)昌旗號,一見遠行(xing)。后屢合(he)戰(zhan),或(huo)輸或(huo)贏(ying)。主謀不一,嘔血命(ming)傾。
王夫之:盡南宋之力,充(chong)岳(yue)侯(岳(yue)飛)之志(zhi),益之以(yi)韓(han)(韓(han)世忠)、劉锜、二吳(吳玠、吳璘),可以(yi)復汴京、收陜右乎(hu)?曰(yue):可也。
朱(zhu)軾:順昌之(zhi)(zhi)防,戰功甚偉。考(kao)其審機觀變,自始至終(zhong),皆有成算(suan),非(fei)僥(jiao)幸而(er)勝(sheng)者也(ye)。兵(bing)法(fa)攻瑕(xia),則堅(jian)者瑕(xia),此謂兵(bing)力(li)略(lve)相(xiang)當,可以(yi)搖撼(han)而(er)動。若烏珠(zhu)之(zhi)(zhi)于锜,人眾(zhong)相(xiang)十,氣勢相(xiang)百,縱能擊敗其偏(pian)師,適自耗其力(li)耳。而(er)烏珠(zhu)之(zhi)(zhi)中(zhong)軍(jun),虎旅百萬(wan),豈能損其秋毫哉(zai)?故锜不用(yong)諸將之(zhi)(zhi)策,直以(yi)勞逸之(zhi)(zhi)勢攻之(zhi)(zhi),有以(yi)也(ye)哉(zai)。
全祖望:劉(liu)太(tai)(tai)尉晩年御完(wan)顏亮無(wu)功,世多議(yi)(yi)之(zhi)(zhi)。或謂其(qi)(qi)(qi)(qi)有(you)雅量無(wu)英(ying)略,或謂其(qi)(qi)(qi)(qi)狃於(wu)順(shun)昌(chang)之(zhi)(zhi)勝,或謂其(qi)(qi)(qi)(qi)用從子(zi),是皆出於(wu)虞允文(wen)之(zhi)(zhi)徒所造謗,其(qi)(qi)(qi)(qi)實非(fei)(fei)也(ye)(ye)(ye)。正隆入寇,聲勢雖盛,然其(qi)(qi)(qi)(qi)才非(fei)(fei)兀術比(bi)也(ye)(ye)(ye);淮東(dong)出師(shi),以(yi)(yi)全軍委托,非(fei)(fei)順(shun)昌(chang)五千人(ren)比(bi)也(ye)(ye)(ye)。太(tai)(tai)尉能(neng)(neng)破(po)兀術於(wu)順(shun)昌(chang),而(er)(er)不能(neng)(neng)保淮東(dong),此(ci)固(gu)(gu)世所不信(xin)也(ye)(ye)(ye)。然當時之(zhi)(zhi)致敗(bai),則非(fei)(fei)一(yi)端(duan)。和議(yi)(yi)已久,軍士弛不堪(kan)用,一(yi)也(ye)(ye)(ye);諸宿(su)將(jiang)皆死(si),余無(wu)可共功名者(zhe),順(shun)昌(chang)所備只一(yi)城,太(tai)(tai)尉一(yi)人(ren)足辦之(zhi)(zhi),而(er)(er)至(zhi)是則非(fei)(fei)一(yi)人(ren)之(zhi)(zhi)力所能(neng)(neng),二也(ye)(ye)(ye);中朝(chao)先無(wu)戰意,急而(er)(er)謀之(zhi)(zhi),三也(ye)(ye)(ye);而(er)(er)太(tai)(tai)尉又病故,不克有(you)功,且此(ci)中本末尚(shang)不止此(ci)也(ye)(ye)(ye)……太(tai)(tai)尉固(gu)(gu)未嘗敗(bai)也(ye)(ye)(ye),假令(ling)王權稍能(neng)(neng)守淮西二十(shi)日,太(tai)(tai)尉可以(yi)(yi)不歸而(er)(er)亮亦斃矣,太(tai)(tai)尉既還淮東(dong),自失(shi)不得委過於(wu)太(tai)(tai)尉也(ye)(ye)(ye)……及還瓜(gua)步,尚(shang)遣人(ren)自京口取(qu)家屬(shu)。至(zhi)謀以(yi)(yi)死(si)守,而(er)(er)中樞促(cu)愈甚,太(tai)(tai)尉亦病愈甚,用兩人(ren)扶掖,坐肩(jian)輿中,神氣尫悴,其(qi)(qi)(qi)(qi)子(zi)無(wu)馬使(shi)人(ren)負之(zhi)(zhi)。然尚(shang)慰(wei)諭居民,以(yi)(yi)大軍在江北(bei),決(jue)可無(wu)虞,不須驚皇。嗚呼!可謂鞠躬盡(jin)瘁,死(si)而(er)(er)后已者(zhe)也(ye)(ye)(ye)、讀史(shi)至(zhi)此(ci),猶欲從而(er)(er)議(yi)(yi)之(zhi)(zhi),則無(wu)復人(ren)心者(zhe)也(ye)(ye)(ye)。
張之(zhi)(zhi)洞:若強中(zhong)(zhong)(zhong)(zhong)御(yu)(yu)外之(zhi)(zhi)策(ce),惟(wei)有以忠義號召合天(tian)下之(zhi)(zhi)心(xin),以朝(chao)廷威靈合九州之(zhi)(zhi)力(li),乃天(tian)經(jing)地義之(zhi)(zhi)道,古(gu)今(jin)中(zhong)(zhong)(zhong)(zhong)外不(bu)易之(zhi)(zhi)理。昔盜跖才武擁眾(zhong),而(er)(er)不(bu)能(neng)(neng)(neng)據(ju)一邑(yi);田疇德望服(fu)人(ren),而(er)(er)不(bu)能(neng)(neng)(neng)拒烏桓;祖逖智(zhi)勇(yong)善戰(zhan),在中(zhong)(zhong)(zhong)(zhong)原不(bu)能(neng)(neng)(neng)自(zi)立,南依于(yu)晉,而(er)(er)遂(sui)足(zu)以御(yu)(yu)石勒;宋(song)(song)棄汴京而(er)(er)南渡,中(zhong)(zhong)(zhong)(zhong)原數千里之(zhi)(zhi)遺(yi)民(min),人(ren)人(ren)可(ke)以自(zi)主矣,然兩河結寨,陜(shan)州嬰(ying)城莫能(neng)(neng)(neng)自(zi)保,宋(song)(song)用韓(han)、岳為大(da)將,而(er)(er)成破金(jin)之(zhi)(zhi)功;八字軍亦太行民(min)寨義勇(yong)也,先以不(bu)能(neng)(neng)(neng)戰(zhan)為人(ren)欺,劉锜用之(zhi)(zhi),而(er)(er)有順昌之(zhi)(zhi)捷(jie);趙宗印起義兵于(yu)關中(zhong)(zhong)(zhong)(zhong),連戰(zhan)破敵(di),王師(shi)敗于(yu)富(fu)平,其眾(zhong)遂(sui)散。迨宋(song)(song)用吳(wu)玠、吳(wu)璘為將,而(er)(er)后保全蜀(shu)之(zhi)(zhi)險。蓋惟(wei)國(guo)權(quan)能(neng)(neng)(neng)御(yu)(yu)敵(di)國(guo),民(min)權(quan)斷(duan)不(bu)能(neng)(neng)(neng)御(yu)(yu)敵(di)國(guo),勢固然也。
蔡東藩:①史稱南渡諸將(jiang),莫(mo)如(ru)張、韓(han)、劉、岳(yue)……劉光世(shi)一庸將(jiang)耳,毫不足(zu)道,或(huo)謂以劉锜當之,理或(huo)然歟?②劉锜、岳(yue)飛(fei)(fei)(fei),忠勇相似(si),锜力守順昌,連敗(bai)金(jin)兵,飛(fei)(fei)(fei)進軍郾城(cheng),直抵朱仙(xian)鎮,又連敗(bai)金(jin)兵,是時(shi)金(jin)將(jiang)之能(neng)軍者,莫(mo)如(ru)兀術,兀術既不能(neng)敵锜,復不能(neng)敵飛(fei)(fei)(fei),得毋(wu)所謂強弩之末,不能(neng)穿(chuan)魯縞者耶?