明思宗崇禎二(er)年(nian)(公元1629年(nian))八月二(er)十一(yi)日(10月7日),朱彝尊生于嘉興碧漪坊。
崇禎七年(nian)(1634年(nian)),入家塾讀書(shu)。
崇禎八年(1635年),弟彝鑒(jian)生。
崇禎八年(1636年)三月(yue),祖(zu)母徐氏卒(zu)。六月(yue),祖(zu)父朱大(da)競卒(zu)。
崇禎十一年(1638年),魏忠(zhong)賢馀黨阮(ruan)大鋮(cheng)(cheng)居南京,與(yu)革職(zhi)巡(xun)撫馬士(shi)英(ying)同謀起用。“復社”諸生黃(huang)宗羲等一百四(si)十人列名貼(tie)榜揭露阮(ruan)大鋮(cheng)(cheng)丑行,其(qi)中(zhong)有嘉興府人八名。但朱茂曙認為“治小人不宜過激”,未與(yu)其(qi)事。從其(qi)叔朱茂皖(芾園)學。
崇(chong)禎十(shi)二年(1639年),二弟彝(yi)玠(jie)生。
崇禎(zhen)十(shi)四(si)年(1641年),浙江大旱,飛蝗蔽天,災(zai)情嚴重。朱家生活艱難,竟至斷炊。
崇禎十五年(nian)(1642年(nian))二月,清兵下松山,明薊遼(liao)總督洪承疇和錦州守(shou)將祖大壽(shou)降清。朱(zhu)彝(yi)尊(zun)之(zhi)師(shi)朱(zhu)茂皖認為(wei):“河北(bei)‘盜(dao)賊(zei)’,中朝朋黨,亂將成矣(yi),何以(yi)時文為(wei)?不(bu)如舍之(zhi)學古!”于是(shi)棄時文八股,以(yi)《左傳》《楚辭》《文選》授彝(yi)尊(zun)等。按:據朱(zhu)彝(yi)尊(zun)《靜志(zhi)居詩話》。陳廷敬《竹垞朱(zhu)公墓志(zhi)銘(ming)》誤(wu)以(yi)此(ci)語為(wei)彝(yi)尊(zun)所說,后多有沿襲陳氏之(zhi)誤(wu)者。當以(yi)彝(yi)尊(zun)自(zi)述為(wei)是(shi)。
崇(chong)禎十六年(1643年)三月,李自(zi)成稱“新順王”,在襄陽建立(li)農(nong)民(min)政(zheng)權。五月,張(zhang)獻(xian)忠(zhong)攻克(ke)武昌,稱“大西王”。八月,清皇太(tai)極(ji)死,太(tai)子福臨即(ji)位(wei),是為順治帝。多爾(er)袞(gun)攝政(zheng)。
清(qing)世(shi)祖順治(zhi)元年(1644年)一月,李自成在(zai)西(xi)安建(jian)(jian)(jian)國(guo),國(guo)號(hao)“大(da)順”,建(jian)(jian)(jian)元“永昌(chang)”。三月,大(da)順軍攻(gong)入北(bei)(bei)京(jing)。明(ming)崇(chong)禎帝自殺。四月,明(ming)駐山海關寧(ning)遠總兵吳三桂引(yin)清(qing)兵入關。二十(shi)九(jiu)日,李自成在(zai)北(bei)(bei)京(jing)即皇帝位;次日,棄城西(xi)撤。五月初,多爾袞(gun)率清(qing)軍入北(bei)(bei)京(jing)。頒剃發令:“凡投(tou)誠官吏軍民,皆著剃發,衣(yi)冠悉遵本朝(chao)制度。”五月,福(fu)王朱由(you)崧(song)在(zai)南京(jing)建(jian)(jian)(jian)立南明(ming)弘光政權(quan)。十(shi)月,清(qing)朝(chao)定都北(bei)(bei)京(jing)。十(shi)一月,張獻忠在(zai)成都稱帝,國(guo)號(hao)“大(da)西(xi)”。
順治二年(1645年)四月(yue)(yue),南(nan)通知州(zhou)李喬投(tou)誠清(qing)(qing)朝清(qing)(qing)朝陳(chen)兵(bing)江北,因為揚州(zhou)通往(wang)南(nan)京的橋梁船只被南(nan)明(ming)軍(jun)(jun)燒毀故重新(xin)征召民夫(fu)修造船只,清(qing)(qing)軍(jun)(jun)得船227艘舟300艘才能渡江。五月(yue)(yue),清(qing)(qing)兵(bing)攻入南(nan)京。南(nan)明(ming)禮部(bu)尚書錢(qian)謙益等迎降。六月(yue)(yue),清(qing)(qing)軍(jun)(jun)下蘇杭。重頒剃發(fa)令。嘉定(ding)、江陰等地掀起反(fan)清(qing)(qing)斗爭。清(qing)(qing)朝在(zai)蘇州(zhou)設立溶錢(qian)爐緩解(jie)經(jing)濟(ji)困境。閏(run)六月(yue)(yue),魯王朱(zhu)(zhu)以海在(zai)紹興(xing)監國,唐王朱(zhu)(zhu)聿鍵在(zai)福(fu)州(zhou)建立隆武(wu)政權。夏(xia),李自成在(zai)湖北通山縣九(jiu)宮山被害。當(dang)年下半(ban)年,江南(nan)抗清(qing)(qing)義軍(jun)(jun)紛(fen)起。嘉定(ding)侯峒曾、黃(huang)淳耀等起義,敗死(si)。鎮江救生會成立專門救助落(luo)水行人,清(qing)(qing)朝宣布廢除(chu)(chu)匠籍免除(chu)(chu)匠班銀(yin)。同年春(chun),朱(zhu)(zhu)彝(yi)尊與(yu)歸安縣儒學教諭馮鎮鼎之(zhi)女(nv)馮福(fu)貞結婚。福(fu)貞十(shi)五歲。因朱(zhu)(zhu)家窮困,無(wu)力(li)聘娶,彝(yi)尊曾祖(zu)父(fu)文恪(ke)公舊第相鄰。夏(xia),遭兵(bing)亂,朱(zhu)(zhu)、馮兩(liang)家均(jun)離家避(bi)難。彝(yi)尊隨其(qi)岳父(fu)馮鎮鼎徙居練浦塘(tang)東之(zhi)馮村。生父(fu)朱(zhu)(zhu)茂曙攜(xie)家避(bi)難夏(xia)墓蕩。九(jiu)月(yue)(yue),生母唐氏病卒。《曝(pu)書亭(ting)集(ji)》編(bian)年始此。
順治(zhi)三年(1646年),朱彝(yi)尊仍留馮村,生父朱茂曙遷(qian)居塘(tang)橋(qiao)之北。
順治四年(nian)(1647年(nian)),生(sheng)祖母蔡氏卒。
順(shun)治五年(1648年),讀書烏木橋村。同年,長子德萬(wan)生。
順治六年(1649年),挈(qie)妻馮氏(shi)至塘橋侍養(yang)生父朱茂曙。因居處隘小,遷居梅會里(li),迎生父茂曙至家。與同里(li)王翃、周筼(yun)、繆泳、沈(shen)進(jin)、李繩(sheng)遠(yuan)、李良年、李符(fu)等交(jiao)游作詩。朱彝(yi)尊的(de)詩文受(shou)到曹溶的(de)賞識(shi)。其時,彝(yi)尊詩文與沈(shen)進(jin)齊名,鄉人號"朱、沈(shen)"。家貧,遇有客至,則出布袍典質。遠(yuan)近學詩者常來(lai)訪問(wen),共與論詩。
順治七年(nian)(nian)(1650年(nian)(nian)),在里(li)中授(shou)徒謀生。同年(nian)(nian),長女生(后(hou)嫁吳江(jiang)周(zhou)能察)。同年(nian)(nian),江(jiang)、浙(zhe)士人在嘉興南湖集(ji)會,時稱(cheng)"十郡大社(she)"。吳偉業、尤侗(dong)、徐乾學、鄒祗謨(mo)、曹爾堪、毛奇(qi)齡、朱彝尊等均赴會。會期三日(ri),諸人定交而(er)別(bie)。
順治九(jiu)年(nian)(1652年(nian)),長子德萬夭亡,彝(yi)尊有詩悼(dao)念。八月,次子昆(kun)田生(sheng)。
順(shun)治十年(1653年),游(you)華(hua)亭(今上海市松江(jiang)縣,是(shi)彝尊(zun)的外祖母家(jia))。
順(shun)治十(shi)一年(nian)(1654年(nian)),春游吳門(蘇(su)州(zhou)),秋復至吳門。在嘉興和抗清士(shi)人魏(wei)璧(bi)相識。按:彝(yi)尊順(shun)治十(shi)七年(nian)所(suo)作《梅(mei)市逢(feng)魏(wei)璧(bi)》云:“前年(nian)逢(feng)君射襄城,山樓(lou)置酒歡(huan)平(ping)生(sheng)。……寒暑推移(yi)六七年(nian),眼前貧賤猶如此。”故推知其(qi)與(yu)魏(wei)璧(bi)之交,約(yue)在此時。
順(shun)治十(shi)(shi)二年(1655年),岳(yue)父馮鎮鼎(ding)選(xuan)授(shou)紹興府學訓導。三月,往山(shan)陰(紹興)探視(shi)。過山(shan)陰梅市,訪祁(qi)彪佳之子祁(qi)理孫(sun)、班孫(sun)兄弟。十(shi)(shi)月,與祁(qi)氏兄弟同(tong)游(you)山(shan)陰柯(ke)山(shan),并題名(ming)寺壁。次女生(sheng)(后嫁桐鄉錢琰)。
順治十三年(nian)(1656年(nian)),海寧人(ren)楊雍建為廣東高要縣(xian)知縣(xian),此年(nian)聘(pin)朱(zhu)彝尊為塾師教(jiao)授其子(zi)。夏,往嶺南。
順治十(shi)四年(1657年),科場(chang)案起。順天鄉試考(kao)官李(li)振業、張(zhang)我樸以“舞弊”罪立斬;江南主考(kao)方(fang)猷、錢開宗(zong)及河南主考(kao)黃鉍、丁澎等均被(bei)劾。曹(cao)溶時任廣(guang)東布(bu)政(zheng)使。朱彝尊(zun)到廣(guang)東后,曾與往還,并為曹(cao)溶甄錄《嶺(ling)南詩(shi)(shi)選(xuan)》。曹(cao)溶還嘉興,彝尊(zun)以詩(shi)(shi)送別。同年,與廣(guang)東詩(shi)(shi)人屈大(da)均交往,以詩(shi)(shi)酬答(da)。屈大(da)均《過朱十(shi)夜(ye)話(hua)》詩(shi)(shi)有“夫君若萱草,一(yi)(yi)見(jian)即忘憂(you)”句。集粵行之詩(shi)(shi)一(yi)(yi)百三十(shi)余首(shou)(shou)及和曹(cao)溶詩(shi)(shi)三十(shi)二(er)首(shou)(shou)為《南車草》一(yi)(yi)卷,刊行。蔗(zhe)馀道(dao)者(zhe)作序。
順治十(shi)五年(nian)(1658年(nian)),因“科場(chang)案”順天舉人二十(shi)馀人流放尚陽堡,江(jiang)(jiang)(jiang)南(nan)二主考被斬(zhan),江(jiang)(jiang)(jiang)南(nan)名(ming)士、舉人吳兆騫(qian)等流放寧古(gu)塔(今黑(hei)龍江(jiang)(jiang)(jiang)寧安)。四月(yue)(yue),彝尊啟程歸家。途(tu)中(zhong)訪南(nan)雄知府陸(lu)世楷。五月(yue)(yue),與陸(lu)同至(zhi)南(nan)雄楊歷巖觀瀑布。六(liu)月(yue)(yue),途(tu)經烏江(jiang)(jiang)(jiang)(在安徽(hui)和縣),謁項(xiang)王廟。歸家后,妻馮氏已徙家西河村舍。十(shi)一月(yue)(yue),仍(reng)遷(qian)還梅里。注(zhu)歐陽修《五代史(shi)》。
順治十(shi)六年(1659年)春初(chu),屈大(da)均遠道來(lai)訪。彝尊為作《喜羅浮屈五(wu)過訪》,有“羅浮山(shan)(shan)下曾相見(jian),開門一(yi)笑逢(feng)故(gu)人”句。屈大(da)均離嘉興后往南京。游山(shan)(shan)陰(yin),數(shu)往梅市,與祁(qi)理(li)孫、班孫兄弟過從(cong)甚密(mi)。七(qi)月,曹溶(rong)來(lai)會。寫《同曹侍郎遙(yao)和(he)王司理(li)士禛秋(qiu)柳之作》,順治十(shi)七(qi)年(1660年)秋(qiu),屈大(da)均從(cong)南京來(lai)訪。同游放鶴洲,并約作山(shan)(shan)陰(yin)之游。十(shi)月,往山(shan)(shan)陰(yin),客浙(zhe)江寧(ning)紹臺道寧(ning)琬幕(mu)中。彝尊在(zai)山(shan)(shan)陰(yin)時(shi),常(chang)去梅市祁(qi)氏兄弟家,并在(zai)祁(qi)氏座上會見(jian)魏耕,作《梅市逢(feng)魏璧》詩。時(shi)屈大(da)均亦到山(shan)(shan)陰(yin),一(yi)起參加祁(qi)氏兄弟的反清活動。
順治十八年(nian)(1661年(nian))春,朱彝尊留(liu)居山陰。夏,往杭州,寓西(xi)湖昭慶寺。與(yu)曹溶、施閏章及(ji)祁理(li)孫、班孫兄弟等同(tong)游(you)湖上,相(xiang)與(yu)唱和。十一月,嗣母鄭氏(shi)卒。冬,送屈大均還廣東。
康熙元年(nian)(nian)(1662年(nian)(nian)),因(yin)人告密,魏耕、祁(qi)班(ban)孫(sun)、錢瞻(zhan)百(bai)、錢纘(zuan)曾(ceng)、潘(pan)廷聰等(deng)因(yin)“通海”被捕。四月(yue),彝尊至杭州。六月(yue),魏耕、錢瞻(zhan)百(bai)、錢纘(zuan)曾(ceng)、潘(pan)廷聰等(deng)被殺(sha)于杭州,祁(qi)班(ban)孫(sun)遣(qian)戌寧古塔。夏,與(yu)曹(cao)爾堪、楊(yang)雍建等(deng)泛(fan)舟(zhou)西湖。九月(yue),至歸(gui)安(湖州)探望岳父馮鎮(zhen)鼎(ding)。十月(yue),為避魏耕案牽連,遠(yuan)走海隅,與(yu)王世(shi)顯同(tong)去永嘉(jia)(溫(wen)州),曹(cao)溶于江上(shang)為朱餞行(xing)。舟(zhou)經(jing)七里(li)瀧嚴子陵釣臺(tai)及蘭(lan)溪、金華、縉(jin)云、麗水等(deng)地,有詩記之。岳父馮鎮(zhen)鼎(ding)卒于歸(gui)安學(xue)舍,年(nian)(nian)七十四。
康(kang)熙二(er)年(nian)(nian)(1663年(nian)(nian)),彝(yi)尊在溫州,作《夢(meng)中送(song)祁六(liu)(班孫)出關》詩(shi)(shi)。春,弟彝(yi)鑒(jian)至(zhi)永嘉。彝(yi)尊《舍(she)弟彝(yi)鑒(jian)遠訪東(dong)甌喜而作詩(shi)(shi)》有(you)“急難(nan)逢令弟,訪我自江(jiang)東(dong)。頓喜羈愁豁(huo),兼聞道路通”句,隱指(zhi)彝(yi)鑒(jian)來告(gao)魏(wei)耕之獄事解(jie)。生父(fu)朱(zhu)茂曙(shu)病劇,彝(yi)尊歸家后(hou)卒,終年(nian)(nian)六(liu)十三。
康熙三(san)年(1664年)五月,彝尊將至云中(山西(xi)大(da)同(tong)(tong)(tong))往投(tou)曹溶(時曹任山西(xi)按察副使)。二(er)(er)十(shi)(shi)日(ri)(ri)自(zi)杭州回(hui)嘉(jia)興,與(yu)高(gao)念祖(zu)同(tong)(tong)(tong)行(高(gao)至北京)。六月,至揚(yang)州,投(tou)詩(shi)王(wang)(wang)(wang)士(shi)禛(zhen)。時王(wang)(wang)(wang)士(shi)禛(zhen)去金陵,未(wei)及(ji)相見。后王(wang)(wang)(wang)有《答(da)朱錫鬯(chang)過(guo)廣陵見懷之作》詩(shi):“桃葉渡(du)頭秋雨(yu)繁,喜君(jun)書札到(dao)黃昏。銀濤白馬來胥口(kou),破帽疲(pi)驢出雁門(men)。江左清華惟汝在(zai),文章(zhang)流(liu)別(bie)幾人存?曹公(gong)橫槊懸相待,共(gong)醉(zui)飛狐雪夜(ye)尊。”閏六月二(er)(er)十(shi)(shi)二(er)(er)日(ri)(ri),自(zi)揚(yang)州乘(cheng)船至天(tian)津。八月二(er)(er)十(shi)(shi)一(yi)日(ri)(ri),自(zi)天(tian)津至北京。九月初(chu)離京,十(shi)(shi)九日(ri)(ri)到(dao)達山西(xi)大(da)同(tong)(tong)(tong)。寓(yu)大(da)同(tong)(tong)(tong)萬物同(tong)(tong)(tong)春亭。
康熙(xi)四年(nian)(1665年(nian))一月,與(yu)曹溶等同游應(ying)州(zhou)(今山(shan)西(xi)應(ying)縣)木塔寺。二月,與(yu)曹溶同出(chu)雁門關。四月初五,弟彝鑒次。秋,再度(du)雁門關至太原。游晉祠。為注(zhu)《五代(dai)史》,在山(shan)西(xi)時常策(ce)馬縱游,見廢(fei)墟(xu)冢(zhong)墓碑文,祠堂佛剎碑記,皆廣(guang)為搜集,以資考證。輯《吉金(jin)貞石志》等。
康(kang)熙五(wu)年(1666年)春,客山西布政使(shi)王(wang)顯祚幕(mu)。二月,再游晉祠,登天龍(long)山。三(san)月,游風(feng)峪(yu)(在太原西),觀石刻(ke)佛經(jing)。會見顧炎(yan)武,同(tong)游孫(sun)氏石臺(tai)。炎(yan)武《朱處士彝尊過余于太原東郊》詩(shi),有“自來(lai)賢達士,往往在風(feng)塵”句。(見《顧亭林詩(shi)文(wen)集》)。為錢(qian)(qian)謙益文(wen)集后題“集杜”詩(shi)一(yi)首,有“海內文(wen)章(zhang)伯,周南太史(shi)公”句,稱頌錢(qian)(qian)之詩(shi)文(wen)。
康熙六年(1667)二月,游太原西郊(jiao)崛(jue)?寺(si)。三月,重游晉祠。秋,王顯祚落職。朱彝尊復至(zhi)(zhi)云中(zhong)(zhong)訪(fang)曹(cao)溶。在曹(cao)溶幕(mu)中(zhong)(zhong)常以詞與曹(cao)唱(chang)和(he)。后(hou)為文追憶(yi):“余壯(zhuang)日從(cong)先生(指曹(cao)溶)南(nan)游嶺表,西北(bei)至(zhi)(zhi)云中(zhong)(zhong),酒闌(lan)燈灺,往往以小(xiao)令、慢詞更迭唱(chang)和(he);有(you)井水處,輒為銀箏檀板所歌(ge)。”(見(jian)(jian)《靜志居(ju)(ju)詩(shi)話》)八月初,至(zhi)(zhi)宣(xuan)府(今河北(bei)宣(xuan)化)訪(fang)李良年,客居(ju)(ju)守備嚴偉幕(mu)中(zhong)(zhong)。至(zhi)(zhi)北(bei)京(jing),與表兄(xiong)譚(tan)吉璁同寓(yu)。訪(fang)王士禛(zhen)。王士禛(zhen)《朱錫鬯自代州至(zhi)(zhi)京(jing)奉(feng)柬》詩(shi)有(you)“燕市(shi)雪(xue)深衣(yi)褐(he)敝,吳江風落酒船遲”句。為王士禛(zhen)詩(shi)集作序(《王禮部詩(shi)序》)。訪(fang)孫承澤。孫回訪(fang)朱彝尊寓(yu)后(hou),對人(ren)說:“吾(wu)見(jian)(jian)客長安者,爭(zheng)馳逐聲利,其不廢著(zhu)述者,惟秀水朱十一人(ren)而已。”(見(jian)(jian)《國朝(chao)先正事略(lve)》卷三十九)詞集《靜志居(ju)(ju)琴趣》成。
朱彝(yi)尊著(zhu)有(you)《日下(xia)(xia)舊聞》《經義考(kao)》《曝書(shu)亭(ting)詩文集》等書(shu)。(參考(kao)《國朝先正事略》卷三(san)十九《文苑》)彝(yi)尊選輯唐(tang)、五代(dai)、宋以來下(xia)(xia)逮(dai)元(yuan)張翥諸(zhu)家詞為《詞綜》,以開浙西詞派。
其《曝書亭詞》,自定為《江湖(hu)載酒集(ji)》《靜志居琴趣》《茶(cha)煙閣體物集(ji)》《蕃(fan)錦集(ji)》等(deng)四種,有李富孫注本。
朱(zhu)彝(yi)尊是清代詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)壇(tan)領袖,其(qi)(qi)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)在清詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)中(zhong)影響巨大。他(ta)和(he)陳維崧并(bing)稱“朱(zhu)陳”,執掌詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)壇(tan)牛耳(er),開創清詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)新格局。他(ta)認為(wei)明詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)因專(zhuan)學《花間集(ji)》《草堂詩余》,有氣格卑弱(ruo)、語言(yan)浮薄之弊,乃標(biao)舉“清空”、“醇雅”(其(qi)(qi)說源(yuan)于張(zhang)(zhang)炎)以矯(jiao)之。他(ta)主(zhu)張(zhang)(zhang)宗法南宋詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci),尤(you)尊崇其(qi)(qi)時格律派詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)人(ren)姜(jiang)夔(kui)、張(zhang)(zhang)炎,提出:“世人(ren)言(yan)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci),必稱北宋,然(ran)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)至(zhi)南宋始(shi)極其(qi)(qi)工,至(zhi)宋季而(er)始(shi)極其(qi)(qi)變。姜(jiang)堯(yao)章氏(姜(jiang)夔(kui))最為(wei)杰出。”(《詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)綜(zong)·發凡》)又云:“倚新聲玉田(tian)(張(zhang)(zhang)炎)差近。”(《解佩令·自(zi)題詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)集(ji)》)他(ta)還選輯唐至(zhi)元(yuan)人(ren)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)為(wei)《詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)綜(zong)》,借以推衍其(qi)(qi)主(zhu)張(zhang)(zhang)。這一(yi)主(zhu)張(zhang)(zhang)被不少(shao)人(ren)尤(you)其(qi)(qi)是浙(zhe)西(xi)(xi)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)家(jia)所(suo)接(jie)受而(er)翕然(ran)風(feng)從,“數十年來,浙(zhe)西(xi)(xi)填詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)者,家(jia)白石而(er)戶玉田(tian)”(《靜惕堂詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)序(xu)》)。后(hou)龔翔麟選朱(zhu)彝(yi)尊、李良年、李符、沈(shen)皞日(ri)、沈(shen)岸登及本人(ren)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)為(wei)《浙(zhe)西(xi)(xi)六家(jia)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)》,遂(sui)有“浙(zhe)西(xi)(xi)詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)派”之名(ming)。其(qi)(qi)勢力籠罩了康熙、雍(yong)正、乾隆(long)三(san)朝百余年的詞(ci)(ci)(ci)(ci)(ci)壇(tan)。
朱彝(yi)尊的《曝書亭詞》由(you)數種詞集匯(hui)編(bian)而成。所作講求(qiu)詞律工嚴(yan),用字致密(mi)清新,其佳者意境醇雅凈亮,極為(wei)精巧。
如《洞仙歌(ge)·吳江曉發》:
澄湖淡月,響漁榔無(wu)數。一(yi)霎通波撥柔櫓(lu),過垂虹亭畔,語鴨橋(qiao)邊(bian),籬根綻、點點牽牛花吐(tu)。紅樓思此際(ji),謝(xie)女檀郎(lang),幾(ji)處殘燈在窗戶。隨分且(qie)欹眠,枕上吳歌,聲未(wei)了、夢輕重作。也盡勝、鞭絲亂山(shan)中,聽風鐸(duo)郎(lang)當,馬頭(tou)沖霧。
靜謐的江南水鄉的清晨,乘(cheng)舟(zhou)出發的風情(qing),被描摹得(de)十分細(xi)膩。一路(lu)月(yue)淡水柔,籬邊花發,樓(lou)頭燈殘,舟(zhou)中人在吳歌(ge)聲中若夢若醒,寫出一種清幽(you)的情(qing)趣。
朱彝尊有一(yi)部分據(ju)說(shuo)是為其(qi)妻妹而作的情詞(ci),大都寫得婉轉(zhuan)細柔,時有哀艷之筆(bi)。下(xia)面是其(qi)中的一(yi)首《眼兒媚》:
那年私(si)語小窗邊,明(ming)月(yue)未曾圓。含(han)羞幾度,幾拋人遠,忽近(jin)人前。無情最是寒(han)江水,催送(song)渡頭(tou)船。一(yi)聲(sheng)歸去,臨行又坐,乍起(qi)翻(fan)眠(mian)。
把初戀時(shi)的欲罷還休,熱戀后離別(bie)之(zhi)際的坐立不安,表(biao)現得淋漓盡(jin)致。文字平易清新,卻又可(ke)以領(ling)略到孤詣錘煉的功力。
朱彝尊詞中,還有一部(bu)分懷(huai)古(gu)(gu)、詠史之作,頗有蒼涼之意。如《金明池(chi)·燕(yan)臺懷(huai)古(gu)(gu)和申隨叔翰林》的(de)(de)結末幾句:“數(shu)燕(yan)云、十六神州,有多少(shao)園陵,頹(tui)垣(yuan)斷(duan)碣(jie)。正(zheng)石馬嘶殘,金仙淚盡,古(gu)(gu)水荒溝寒月。”但這類詞缺乏激(ji)昂(ang)雄壯的(de)(de)情調(diao),而(er)且(qie)在朱彝尊那里也(ye)不是主要(yao)的(de)(de)。他推崇南(nan)宋亡國前(qian)后的(de)(de)一群詞人(ren),而(er)他們的(de)(de)特(te)點正(zheng)是用精雅的(de)(de)語言形式構造清空(kong)虛渺的(de)(de)意境,作為(wei)逃脫現(xian)實的(de)(de)心靈寄寓,這里有著時代、處(chu)(chu)境和心理的(de)(de)相似之處(chu)(chu)。后人(ren)批評說(shuo):“自朱竹(zhu)垞以玉(yu)田(張炎)為(wei)宗,所選(xuan)《詞綜》,意旨枯寂;后人(ren)繼之,尤為(wei)冗漫。以二窗為(wei)祖禰,視(shi)辛、劉若仇讎,家法若斯,庸非巨謬。”(文廷(ting)式《云起軒詞鈔(chao)序》)
朱(zhu)彝尊(zun)與王士(shi)禛同時馳名詩(shi)壇,當時有“南朱(zhu)北(bei)王”之(zhi)稱(cheng),趙執信也尊(zun)奉他(ta)們為兩大家(jia)(見《談龍錄》)。
朱彝尊論詩(shi),早期宗唐黜(chu)宋(song),對于陸(lu)游批評尤為(wei)尖(jian)銳,謂其詩(shi)“句法(fa)稠疊”,“令(ling)人(ren)生憎”(《書劍南集后》),晚年則由唐入宋(song),詩(shi)崇黃庭堅(jian)。但(dan)總體上說(shuo),他的詩(shi)有學(xue)者氣,重(zhong)才(cai)藻,求典雅,缺(que)乏初(chu)盛(sheng)唐詩(shi)歌激蕩奔放的氣概(gai)。如《送袁駿還吳(wu)門》:
袁(yuan)郎失意歸去來,彈鋏長歌空復哀。天(tian)寒好(hao)向汝南(nan)臥,酒盡誰逢河朔杯。遠岸(an)楓林孤棹入,平江秋水夕陽開。要離(li)墓上經(jing)過(guo)地,知爾相思日(ri)幾回。
詩中引用了(le)馮諼(xuan)彈鋏、袁安臥雪(xue)、劉松與袁紹子弟酣飲以避暑和(he)皋(gao)伯通葬梁(liang)鴻于要離墓旁等典故,表現了(le)對友人的(de)(de)理解和(he)情誼,從中可以看出(chu)朱(zhu)彝尊詩的(de)(de)一般特點(dian)。
在他的(de)(de)一些抒發個(ge)人(ren)不平之(zhi)憤的(de)(de)詩作中,語言則較為明快,如《寂寞行(xing)》等;另有部(bu)分短(duan)小的(de)(de)寫(xie)景詩和歌謠(yao)體的(de)(de)詩,像(xiang)《永嘉雜詩二十(shi)(shi)首》《鴛鴦湖棹歌一百首》,也寫(xie)得較為輕(qing)靈。下錄《永嘉雜詩二十(shi)(shi)首》中的(de)(de)《孤嶼》:
孤嶼題(ti)詩(shi)處,中川激亂流。相看風色暮,未可(ke)纜(lan)輕舟。
清人(ren)對(dui)朱彝(yi)尊的(de)(de)詩評價很高,這和清人(ren)重學問的(de)(de)風(feng)氣(qi)有(you)關。
朱彝尊(zun)精于金石文(wen)(wen)史,游大(da)江(jiang)南(nan)北(bei)(bei),北(bei)(bei)出(chu)云朔,東(dong)泛滄海,經甌越,所(suo)至(zhi)叢祠荒(huang)冢,破爐殘碑之(zhi)(zhi)文(wen)(wen),無不(bu)搜(sou)剔考(kao)證,與史傳參校異同。家富藏(zang)書(shu),通籍(ji)之(zhi)(zhi)后(hou),所(suo)藏(zang)益富,曾收李延昰(shi)藏(zang)書(shu)50柜,2500卷,達(da)到藏(zang)書(shu)3000余卷,后(hou)又收項氏(shi)“萬(wan)(wan)卷樓(lou)”殘帙(zhi),又到曹溶(rong)、徐(xu)乾學家,借其藏(zang)書(shu)傳抄,其藏(zang)書(shu)所(suo)好愈篤。又借抄于宛平孫(sun)氏(shi)、無錫(xi)秦氏(shi)、昆山徐(xu)氏(shi)、晉江(jiang)黃氏(shi)、錢(qian)唐龔氏(shi)等(deng)(deng)諸家舊(jiu)藏(zang),合計先后(hou)所(suo)得(de)自稱“擁書(shu)8萬(wan)(wan)卷”。藏(zang)書(shu)處(chu)名(ming)“曝書(shu)亭”、“古藤書(shu)屋”,“潛(qian)采堂”,聚(ju)藏(zang)30櫝,曾因偷抄史館藏(zang)書(shu)而被(bei)貶官(guan)(guan),遂刻有(you)一藏(zang)書(shu)銘(ming)文(wen)(wen)稱:“奪我七(qi)品官(guan)(guan),寫(xie)我萬(wan)(wan)卷書(shu)。”藏(zang)書(shu)印(yin)有(you)“購(gou)此書(shu),頗不(bu)易,愿子孫(sun),勿輕棄”、“梅會里朱氏(shi)”、“潛(qian)采堂藏(zang)書(shu)”、“七(qi)品官(guan)(guan)耳”、“我生之(zhi)(zhi)年歲在屠維大(da)荒(huang)落月(yue)在橘莊十四(si)日癸(gui)酋時”、“秀水朱彝尊(zun)錫(xi)鬯氏(shi)”、“南(nan)書(shu)房(fang)鏑(di)史記”、“南(nan)書(shu)房(fang)舊(jiu)講官(guan)(guan)”、“小長(chang)蘆釣魚師”、“得(de)之(zhi)(zhi)有(you)道傳之(zhi)(zhi)無愧”、“別業在小長(chang)蘆之(zhi)(zhi)南(nan)轂山之(zhi)(zhi)東(dong)東(dong)西峽石大(da)小橫(heng)山之(zhi)(zhi)北(bei)(bei)”等(deng)(deng)。
先著有《經(jing)(jing)義(yi)存(cun)亡考》,經(jing)(jing)不斷修訂(ding),成《經(jing)(jing)義(yi)考》300卷,是第一部統考歷(li)代(dai)經(jing)(jing)學的(de)專(zhuan)科目錄。以書(shu)(shu)名為(wei)綱(gang),參歷(li)代(dai)目錄所(suo)著說經(jing)(jing)之書(shu)(shu),先注(zhu)卷數、著者(zhe)、注(zhu)疏(shu)者(zhe),其下各注(zhu)存(cun)、佚、闕、未(wei)見等附注(zhu),自(zi)古以來諸(zhu)家(jia)書(shu)(shu)目所(suo)未(wei)及。網羅(luo)宏富,為(wei)兩千年(nian)來經(jing)(jing)書(shu)(shu)總匯,是研究中國古代(dai)哲(zhe)學史(shi)、文(wen)化(hua)史(shi)、學術史(shi)的(de)必備工具書(shu)(shu),毛奇齡稱編(bian)纂該書(shu)(shu)“非(fei)博極(ji)群書(shu)(shu),不能有此”。康熙帝南巡時,還親自(zi)為(wei)他寫了(le)“研經(jing)(jing)博物”的(de)題詞(ci)。此目分(fen)別在康熙四十(shi)年(nian)(1701)和乾(qian)隆二十(shi)年(nian)(1755)刊行(xing)。乾(qian)隆末(mo)年(nian),翁(weng)方(fang)綱(gang)撰《經(jing)(jing)義(yi)考補(bu)正》12卷。
陳(chen)廷焯(zhuo)《白雨齋詞話》:竹(zhu)坨詞疏中有(you)(you)密,獨(du)(du)出冠時,微少(shao)沉厚(hou)之(zhi)意。《江(jiang)湖載酒集》灑(sa)落(luo)有(you)(you)致,《茶煙閣體物集》組織甚工,《蕃錦集》運用成語,別具匠心(xin),然皆無(wu)甚大過人(ren)處。惟《靜(jing)志居(ju)琴趣(qu)》一(yi)卷,盡掃陳(chen)言,獨(du)(du)出機杼(zhu),艷詞有(you)(you)此,匪獨(du)(du)晏、歐所不能(neng),即(ji)李后(hou)(hou)主(zhu),牛松卿亦未嘗夢見,真古今絕(jue)構也,惜托體未為大雅。《靜(jing)志居(ju)琴趣(qu)》一(yi)卷,生香真色,得(de)未曾有(you)(you)!前(qian)后(hou)(hou)次序,略(lve)可意會(hui),不必穿(chuan)鑿求之(zhi)。
譚獻說:“錫(xi)鬯(chang)、其(qi)年(陳維崧字(zi))出,而(er)本朝(chao)詞派始成”,“錫(xi)鬯(chang)情深,其(qi)年筆(bi)重,固后人(ren)所難到。”(《篋中詞》二)《桂殿秋》是朱(zhu)彝(yi)尊的(de)代表作(zuo)。況周頤的(de)《蕙風(feng)(feng)詞話》將其(qi)列為當朝(chao)第一(yi)。詞云:思往事(shi),渡江干(gan),青娥低映越山看。共眠一(yi)舸聽秋雨,小簟(dian)輕(qing)衾各自(zi)寒(han)。寥(liao)寥(liao)四(si)句,二十七個字(zi),勾(gou)畫了(le)一(yi)個凄婉場(chang)景,講述了(le)一(yi)段動人(ren)故(gu)(gu)事(shi),抒(shu)發了(le)一(yi)腔不舍(she)癡情,揭示了(le)一(yi)種無奈(nai)人(ren)生。朱(zhu)彝(yi)尊與其(qi)妻妹(mei)馮壽常(chang)相戀,曾以(yi)一(yi)首排律(lv)《風(feng)(feng)懷二百韻》記敘他們的(de)愛情故(gu)(gu)事(shi)。