若有(you)人兮山之阿,被薜(bi)荔(li)兮帶女蘿。
既含睇兮(xi)又宜笑,子慕予兮(xi)善窈窕。
乘赤豹兮從文貍,辛夷車兮結桂旗。
被石蘭兮(xi)(xi)帶杜衡,折芳馨兮(xi)(xi)遺所(suo)思。
余處幽篁兮(xi)終不見天,路(lu)險難兮(xi)獨后來(lai)。
表獨立兮(xi)山(shan)之上,云(yun)容(rong)容(rong)兮(xi)而(er)在下。
杳冥冥兮羌晝晦,東風飄兮神靈雨。
留靈修兮憺忘歸,歲既晏兮孰華予?
采三秀(xiu)兮(xi)于(yu)山間,石磊(lei)磊(lei)兮(xi)葛蔓蔓。
怨公子兮悵(chang)忘(wang)歸,君思我兮不得閑。
山中人(ren)兮芳杜若,飲石泉兮蔭松柏,
君思我(wo)兮然疑作。
雷填(tian)填(tian)兮雨冥(ming)冥(ming),猨啾啾兮狖夜(ye)鳴。
風颯颯兮木蕭蕭,思(si)公子兮徒離憂(you)。
九歌:《楚(chu)辭》篇名(ming)。原為傳(chuan)說中(zhong)的(de)一(yi)種(zhong)遠古歌曲的(de)名(ming)稱,屈(qu)原據民間(jian)祭(ji)神樂歌改作或加(jia)工而成,共十一(yi)篇。
山(shan)鬼:即一般所(suo)說(shuo)的山(shan)神(shen),因為未獲天帝正(zheng)(zheng)式冊封(feng)在正(zheng)(zheng)神(shen)之列(lie),故稱山(shan)鬼。
山之阿(ē):山隈,山的彎曲處。
被(bei)(pī):通假字,通“披”。薜(bi)荔、女蘿:皆蔓生植物(wu)。
含(han)睇:含(han)情而視(shi)。睇(dì),微(wei)視(shi)。宜笑:笑得很美。
子(zi):山鬼對所愛(ai)慕男子(zi)的(de)稱呼。窈(yao)窕:嫻雅美好貌。
赤豹:皮毛(mao)(mao)呈褐的(de)豹。從(cong):跟從(cong)。文:花紋。貍(li):狐一類的(de)獸(shou)。文貍(li):毛(mao)(mao)色有花紋的(de)貍(li)。
辛(xin)夷車:以(yi)辛(xin)夷木(mu)為車。結:編結。桂旗,以(yi)桂為旗。
石(shi)蘭、杜蘅:皆香草名。
遺(yi)(wèi):贈。
余:我。篁:竹(zhu)。
表:獨立突出之貌。
容(rong)容(rong):即“溶溶”,水或煙氣(qi)流動之貌(mao)。
杳冥(ming)冥(ming):又幽深又昏暗(an)。羌:語(yu)助詞。
神靈雨:神靈降下(xia)雨水(shui)。
靈(ling)修(xiu):指神(shen)女(nv)。憺(dàn):安樂。
晏:晚。華(hua)予(yu):讓我像花一(yi)樣美麗。華(hua),花。
三(san)秀:芝(zhi)草,一年開三(san)次花,傳(chuan)說服食了(le)能(neng)延年益(yi)壽(shou)。
磊磊:亂石堆積(ji)的(de)樣子(zi)。葛(ge):葛(ge)草。蔓蔓:連接(jie)不斷的(de)樣子(zi)。
公子:也指神女。
“君思”句:意謂君子之所以不來相(xiang)會,是因為(wei)沒有空閑。
杜若:香草。
蔭松(song)柏(bo)(bo):住在松(song)柏(bo)(bo)樹下。
然疑作:信(xin)疑交加。然,相信(xin);作,起。
靁:同“雷(lei)”。填填:雷(lei)聲。
猨:同“猿(yuan)”。啾啾:猿(yuan)叫聲。狖(yòu):長(chang)尾(wei)猿(yuan)。
颯颯:風(feng)吹(chui)聲(sheng)。蕭蕭:風(feng)吹(chui)落葉的聲(sheng)音。
離:通“罹”,遭受。
好像(xiang)有人(ren)在那(nei)山隈經(jing)過,是我身披薜荔(li)腰束女蘿。
含情注視巧笑多么優美,你(ni)會羨(xian)慕(mu)我的(de)姿態婀娜(na)。
駕乘赤豹后面跟著花貍,辛(xin)夷木(mu)車桂花扎(zha)起(qi)彩(cai)旗。
是我身披石蘭腰束杜衡,折(zhe)枝(zhi)鮮花(hua)贈你聊(liao)表(biao)相(xiang)思。
我在幽深竹林不(bu)見天日,道路艱險難行獨自(zi)來遲(chi)。
孤身一人佇(zhu)立高(gao)(gao)高(gao)(gao)山巔,云霧溶(rong)溶(rong)腳下浮(fu)動舒卷。
白晝(zhou)昏(hun)昏(hun)暗暗如同黑夜,東風飄旋(xuan)神靈(ling)降下雨點。
等待(dai)神女怡然(ran)忘卻歸(gui)去,年漸老誰(shui)讓我永如(ru)花(hua)艷?
在山間采(cai)摘益壽的(de)芝草,巖(yan)石磊(lei)磊(lei)葛藤(teng)四處盤(pan)繞。
抱怨神女悵然忘卻歸去,你想我嗎難道(dao)沒空來到。
山中人(ren)兒就像芬(fen)芳杜若,石泉(quan)口中飲(yin)松柏頭上(shang)遮(zhe),
你想(xiang)我嗎心(xin)中信疑交(jiao)錯。
雷聲滾(gun)滾(gun)雨勢溟(ming)溟(ming)蒙蒙,猿鳴啾啾穿(chuan)透夜幕沉(chen)沉(chen)。
風吹颼颼落葉蕭(xiao)蕭(xiao)墜(zhui)落,思念女神徒然(ran)煩(fan)惱橫(heng)生。
此(ci)篇(pian)為(wei)(wei)祭祀山神(shen)(shen)的(de)(de)(de)頌歌(ge)。至于(yu)詩(shi)中(zhong)的(de)(de)(de)“山鬼”究竟是(shi)女(nv)(nv)神(shen)(shen)還是(shi)男神(shen)(shen)存(cun)在爭議。宋元(yuan)以(yi)前(qian)的(de)(de)(de)楚辭家(jia)(jia)多據《國(guo)(guo)(guo)語》《左傳(chuan)》所說(shuo),定山鬼為(wei)(wei)“木石(shi)之怪”、“魑(chi)魅魍魎”,而視之為(wei)(wei)男性山怪。但元(yuan)明時期(qi)的(de)(de)(de)畫家(jia)(jia),卻依詩(shi)中(zhong)的(de)(de)(de)描摹,頗有繪作“窈(yao)窕”動人(ren)(ren)的(de)(de)(de)女(nv)(nv)神(shen)(shen)的(de)(de)(de)。清人(ren)(ren)顧(gu)成(cheng)天《九歌(ge)解》首倡山鬼為(wei)(wei)“巫山神(shen)(shen)女(nv)(nv)”之說(shuo),又(you)經(jing)游(you)國(guo)(guo)(guo)恩、郭沫若的(de)(de)(de)闡發,“山鬼”當(dang)為(wei)(wei)“女(nv)(nv)鬼”或“女(nv)(nv)神(shen)(shen)”的(de)(de)(de)意見(jian),遂被(bei)廣(guang)泛(fan)接受。郭沫若根(gen)據“于(yu)”字古音讀“巫”,推斷(duan)于(yu)山即巫山,認為(wei)(wei)山鬼就是(shi)巫山神(shen)(shen)女(nv)(nv)。楚國(guo)(guo)(guo)神(shen)(shen)話中(zhong)有巫山神(shen)(shen)女(nv)(nv)的(de)(de)(de)傳(chuan)說(shuo),此(ci)詩(shi)所描寫(xie)的(de)(de)(de)可(ke)能是(shi)早期(qi)流傳(chuan)的(de)(de)(de)神(shen)(shen)女(nv)(nv)形象。
自(zi)蘇雪(xue)林提出《九歌》表現(xian)“人神(shen)(shen)(shen)戀愛”之說以(yi)后,大多數研究家均(jun)以(yi)“山鬼”與“公(gong)子(zi)”的(de)(de)(de)失戀解說此詩。該說法似(si)乎不(bu)妥。按(an)先秦及漢(han)代的(de)(de)(de)祭(ji)(ji)祀禮(li)俗,巫(wu)者降(jiang)神(shen)(shen)(shen)必須(xu)先將自(zi)己(ji)裝扮得與神(shen)(shen)(shen)靈(ling)(ling)相(xiang)貌、服飾相(xiang)似(si),神(shen)(shen)(shen)靈(ling)(ling)才肯“附身”受祭(ji)(ji)。但(dan)由于(yu)山鬼屬于(yu)“山川之神(shen)(shen)(shen)”,古(gu)人采取的(de)(de)(de)是(shi)“遙(yao)望(wang)而致其祭(ji)(ji)品”的(de)(de)(de)“望(wang)祀”方(fang)式,故山鬼是(shi)不(bu)降(jiang)臨祭(ji)(ji)祀現(xian)場的(de)(de)(de)。此詩即按(an)照這一特點,以(yi)裝扮成(cheng)山鬼模樣的(de)(de)(de)女巫(wu),入山接(jie)迎(ying)神(shen)(shen)(shen)靈(ling)(ling)而不(bu)遇的(de)(de)(de)情(qing)狀,來表現(xian)世人虔誠迎(ying)神(shen)(shen)(shen)以(yi)求福佑(you)的(de)(de)(de)思戀之情(qing)。詩中的(de)(de)(de)“君(jun)”“公(gong)子(zi)”“靈(ling)(ling)修(xiu)”,均(jun)指(zhi)山鬼;“余(yu)”“我”“予”等(deng)第一人稱,則指(zhi)入山迎(ying)神(shen)(shen)(shen)的(de)(de)(de)女巫(wu)。
屈原(yuan)(約前(qian)340—約前(qian)278),戰國(guo)(guo)時期楚(chu)(chu)(chu)國(guo)(guo)政(zheng)治(zhi)家(jia),中國(guo)(guo)最(zui)早的(de)大詩(shi)人。名平,字原(yuan),又自(zi)云(yun)名正則,號(hao)靈均(jun)。學識淵(yuan)博,初輔佐楚(chu)(chu)(chu)懷王,任三閭大夫(fu)、左徒(tu)。主(zhu)(zhu)張(zhang)對(dui)(dui)內舉賢(xian)能,修明法度,對(dui)(dui)外力(li)主(zhu)(zhu)聯齊抗(kang)秦(qin)。因(yin)(yin)遭貴族排擠(ji),被(bei)(bei)流(liu)放沅湘流(liu)域(yu)。后因(yin)(yin)楚(chu)(chu)(chu)國(guo)(guo)政(zheng)治(zhi)腐敗,首都(dou)郢被(bei)(bei)秦(qin)攻(gong)破,既(ji)無(wu)力(li)挽救,又深感政(zheng)治(zhi)理想無(wu)法實現(xian),遂投汨(mi)羅江而死(si)。他(ta)寫下了(le)《離騷》《天問》《九章》《九歌》等(deng)許(xu)多不(bu)朽詩(shi)篇。其詩(shi)抒發了(le)熾熱的(de)愛國(guo)(guo)主(zhu)(zhu)義(yi)思想感情,表達了(le)對(dui)(dui)楚(chu)(chu)(chu)國(guo)(guo)的(de)熱愛,體(ti)現(xian)了(le)他(ta)對(dui)(dui)理想的(de)不(bu)懈追(zhui)求(qiu)和(he)為此九死(si)不(bu)悔的(de)精神(shen)。他(ta)在吸(xi)收民間文學藝術營養的(de)基礎上,創造出(chu)騷體(ti)這一新形式,以優美(mei)的(de)語言、豐富的(de)想象,融化神(shen)話(hua)傳說,塑造出(chu)鮮(xian)明的(de)形象,富有(you)積極浪漫主(zhu)(zhu)義(yi)精神(shen),對(dui)(dui)后世(shi)影響很(hen)大。其傳世(shi)作品,均(jun)見漢代劉(liu)向輯集的(de)《楚(chu)(chu)(chu)辭》。
此(ci)詩(shi)一(yi)(yi)開(kai)頭,那打扮成山(shan)(shan)鬼(gui)模樣的(de)(de)(de)(de)(de)(de)女(nv)(nv)(nv)巫(wu),就正喜滋(zi)滋(zi)飄行在(zai)(zai)接迎(ying)神(shen)靈的(de)(de)(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)隈間(jian)。從(cong)(cong)詩(shi)人(ren)(ren)對巫(wu)者(zhe)裝束(shu)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)精妙描摹(mo),可知楚人(ren)(ren)傳說(shuo)(shuo)中的(de)(de)(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)鬼(gui)該是(shi)怎(zen)樣倩(qian)麗,“若(ruo)有人(ren)(ren)兮山(shan)(shan)之(zhi)阿”,是(shi)一(yi)(yi)個遠鏡頭。詩(shi)人(ren)(ren)下(xia)一(yi)(yi)“若(ruo)”字,狀貌她(ta)在(zai)(zai)山(shan)(shan)隈間(jian)忽隱忽現(xian)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)身(shen)影,開(kai)筆(bi)即給(gei)人(ren)(ren)以縹緲神(shen)奇(qi)之(zhi)感。鏡頭拉(la)近,便(bian)是(shi)一(yi)(yi)位(wei)身(shen)披薜荔、腰束(shu)女(nv)(nv)(nv)蘿、清新(xin)鮮翠的(de)(de)(de)(de)(de)(de)女(nv)(nv)(nv)郎,那正是(shi)山(shan)(shan)林神(shen)女(nv)(nv)(nv)所獨具的(de)(de)(de)(de)(de)(de)風采(cai)!此(ci)刻,她(ta)一(yi)(yi)雙(shuang)眼波正微(wei)(wei)微(wei)(wei)流轉,蘊(yun)含著脈(mo)脈(mo)深情;嫣然(ran)一(yi)(yi)笑(xiao),齒(chi)白唇紅,更使笑(xiao)靨生輝!“既含睇兮又(you)宜笑(xiao),著力處只在(zai)(zai)描摹(mo)其眼神(shen)和(he)笑(xiao)意(yi),卻比(bi)《詩(shi)經·衛風·碩人(ren)(ren)》“手如(ru)柔荑,膚如(ru)凝脂(zhi),領如(ru)蝤蠐”之(zhi)類鋪排,顯得(de)(de)更覺輕靈傳神(shen)。女(nv)(nv)(nv)巫(wu)如(ru)此(ci)裝扮,本意(yi)在(zai)(zai)引得(de)(de)神(shen)靈附身(shen),故接著便(bian)是(shi)一(yi)(yi)句“子(zi)(zi)(指(zhi)神(shen)靈)慕予兮善窈窕”——“我這(zhe)樣美好,可要把你羨慕死了(le)(le)”:口(kou)吻也(ye)是(shi)按傳說(shuo)(shuo)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)鬼(gui)性格設(she)計的(de)(de)(de)(de)(de)(de),開(kai)口(kou)便(bian)是(shi)不假掩飾的(de)(de)(de)(de)(de)(de)自(zi)(zi)夸(kua)自(zi)(zi)贊,一(yi)(yi)下(xia)顯露了(le)(le)活潑、爽朗的(de)(de)(de)(de)(de)(de)意(yi)態。這(zhe)是(shi)通過女(nv)(nv)(nv)巫(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)裝扮和(he)口(kou)吻為山(shan)(shan)鬼(gui)畫像,應該說(shuo)(shuo)已極(ji)精妙了(le)(le)。詩(shi)人(ren)(ren)卻還(huan)嫌氣氛(fen)冷清了(le)(le)些,所以又(you)將(jiang)鏡頭推(tui)開(kai),色彩濃烈(lie)地渲(xuan)染(ran)她(ta)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)車駕隨從(cong)(cong):“乘赤豹兮從(cong)(cong)文貍,辛夷(yi)車兮結桂(gui)旗……”這(zhe)真是(shi)一(yi)(yi)次(ci)堂(tang)皇、歡快的(de)(de)(de)(de)(de)(de)迎(ying)神(shen)之(zhi)旅(lv)!火紅的(de)(de)(de)(de)(de)(de)豹子(zi)(zi),毛色斑斕的(de)(de)(de)(de)(de)(de)花(hua)貍,還(huan)有開(kai)著筆(bi)尖狀花(hua)朵的(de)(de)(de)(de)(de)(de)辛夷(yi)、芬芳四溢的(de)(de)(de)(de)(de)(de)桂(gui)枝,詩(shi)人(ren)(ren)用它們充當迎(ying)神(shen)女(nv)(nv)(nv)巫(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)車仗(zhang),既切(qie)合所迎(ying)神(shen)靈的(de)(de)(de)(de)(de)(de)環境、身(shen)份,又(you)將(jiang)她(ta)手燃(ran)花(hua)枝、笑(xiao)吟吟前行的(de)(de)(de)(de)(de)(de)氣氛(fen),映襯(chen)得(de)(de)格外歡快和(he)熱(re)烈(lie)。
自(zi)“余處幽篁(huang)兮(xi)終不(bu)(bu)(bu)(bu)見天”以(yi)下,情(qing)節出現(xian)(xian)了(le)曲(qu)折,詩(shi)情(qing)也由此從歡快(kuai)的(de)(de)(de)(de)(de)頂峰跌落(luo)。滿懷喜悅的(de)(de)(de)(de)(de)女(nv)(nv)巫,只(zhi)因山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)高(gao)路險耽誤了(le)時間(jian),竟沒(mei)能接到山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)鬼姑娘(這(zhe)(zhe)當然是(shi)按“望祀”而(er)神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling)不(bu)(bu)(bu)(bu)臨現(xian)(xian)場的(de)(de)(de)(de)(de)禮(li)俗構思(si)(si)的(de)(de)(de)(de)(de))。她懊惱、哀(ai)愁,同時又(you)懷著一線希冀(ji),開(kai)(kai)(kai)始在(zai)(zai)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)林間(jian)尋找(zhao)。詩(shi)中正是(shi)運(yun)用不(bu)(bu)(bu)(bu)斷(duan)轉換的(de)(de)(de)(de)(de)畫(hua)面,生動地表(biao)現(xian)(xian)了(le)女(nv)(nv)巫的(de)(de)(de)(de)(de)這(zhe)(zhe)一尋找(zhao)過程及其微妙心(xin)理(li):她忽而(er)登(deng)上高(gao)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)之巔俯(fu)瞰深(shen)林,但(dan)(dan)溶溶升騰的(de)(de)(de)(de)(de)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)霧,卻(que)(que)遮蔽了(le)她焦(jiao)急(ji)顧盼的(de)(de)(de)(de)(de)視野;她忽而(er)行走在(zai)(zai)幽暗的(de)(de)(de)(de)(de)林叢,但(dan)(dan)古木森森,昏暗如夜;那山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)間(jian)的(de)(de)(de)(de)(de)飄風、飛灑的(de)(de)(de)(de)(de)陣雨,似乎全為(wei)神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling)所催發,可山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)鬼姑娘就是(shi)不(bu)(bu)(bu)(bu)露(lu)面。人們祭祀山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)靈(ling)(ling)(ling)(ling),無(wu)非是(shi)想求得她的(de)(de)(de)(de)(de)福佑(you)。現(xian)(xian)在(zai)(zai)見不(bu)(bu)(bu)(bu)到神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling),就沒(mei)有(you)誰能使我(wo)(巫者代表(biao)的(de)(de)(de)(de)(de)世人)青春長駐了(le)。為(wei)了(le)寬慰(wei)年華(hua)不(bu)(bu)(bu)(bu)再的(de)(de)(de)(de)(de)失落(luo)之感,她便在(zai)(zai)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)間(jian)采(cai)食靈(ling)(ling)(ling)(ling)芝(“三秀”),以(yi)求延年益壽。這(zhe)(zhe)些描述,寫的(de)(de)(de)(de)(de)雖(sui)是(shi)巫者尋找(zhao)神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling)時的(de)(de)(de)(de)(de)思(si)(si)慮(lv),表(biao)達的(de)(de)(de)(de)(de)則正是(shi)世人共有(you)的(de)(de)(de)(de)(de)愿望和人生惆悵。詩(shi)人還特(te)別妙于(yu)展示(shi)巫者迎神(shen)的(de)(de)(de)(de)(de)心(xin)理(li):“怨(yuan)公子(zi)兮(xi)悵忘歸”,分明(ming)對(dui)神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling)生出了(le)哀(ai)怨(yuan);“君思(si)(si)我(wo)兮(xi)不(bu)(bu)(bu)(bu)得閑”,轉眼卻(que)(que)又(you)怨(yuan)意全消,反(fan)去為(wei)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)鬼姑娘的(de)(de)(de)(de)(de)不(bu)(bu)(bu)(bu)臨辯解起來。“山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)中人兮(xi)芳杜若(ruo)”,字(zi)面上與開(kai)(kai)(kai)頭的(de)(de)(de)(de)(de)“子(zi)慕予(yu)兮(xi)善(shan)窈窕(tiao)”相仿,似還在(zai)(zai)自(zi)夸自(zi)贊,但(dan)(dan)放在(zai)(zai)此處,則又(you)隱隱透(tou)露(lu)了(le)不(bu)(bu)(bu)(bu)遇神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling)的(de)(de)(de)(de)(de)自(zi)憐和自(zi)惜。“君思(si)(si)我(wo)兮(xi)然疑(yi)作”,對(dui)山(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)(shan)鬼不(bu)(bu)(bu)(bu)臨既思(si)(si)念(nian)、又(you)疑(yi)惑的(de)(de)(de)(de)(de),明(ming)明(ming)是(shi)巫者自(zi)己(ji);但(dan)(dan)開(kai)(kai)(kai)口訴說之時,卻(que)(que)又(you)推(tui)說是(shi)神(shen)靈(ling)(ling)(ling)(ling)。這(zhe)(zhe)些詩(shi)句所展示(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)主(zhu)人公心(xin)理(li),均表(biao)現(xian)(xian)得復雜而(er)又(you)微妙。
到了(le)(le)此詩結尾一(yi)(yi)節(jie),神(shen)靈(ling)的(de)(de)(de)(de)不臨已(yi)成定局(ju),詩中(zhong)由(you)此出現了(le)(le)哀(ai)(ai)婉嘯嘆的(de)(de)(de)(de)變徵之(zhi)音(yin)。“靁填填兮(xi)雨(yu)冥冥”三句,將雷鳴(ming)(ming)猿(yuan)啼(ti)、風聲(sheng)(sheng)雨(yu)聲(sheng)(sheng)交織(zhi)在(zai)(zai)(zai)一(yi)(yi)起(qi),展現了(le)(le)一(yi)(yi)幅(fu)極為凄(qi)(qi)(qi)(qi)涼的(de)(de)(de)(de)山(shan)林(lin)夜景。詩人在(zai)(zai)(zai)此處(chu)似乎運用了(le)(le)反襯手法:他愈(yu)是(shi)(shi)渲染雷鳴(ming)(ming)啼(ti)猿(yuan)之(zhi)夜聲(sheng)(sheng),便(bian)(bian)愈(yu)加(jia)見出山(shan)鬼所處(chu)山(shan)林(lin)的(de)(de)(de)(de)幽深和(he)(he)靜(jing)寂。正是(shi)(shi)在(zai)(zai)(zai)這凄(qi)(qi)(qi)(qi)風苦雨(yu)的(de)(de)(de)(de)無邊靜(jing)寂中(zhong),詩人的(de)(de)(de)(de)收筆則是(shi)(shi)一(yi)(yi)句突然迸發的(de)(de)(de)(de)哀(ai)(ai)切(qie)呼告之(zhi)語:“思(si)公子兮(xi)徒離憂(you)!”這是(shi)(shi)發自迎神(shen)女(nv)巫(wu)心(xin)頭的(de)(de)(de)(de)痛切(qie)呼號——她(ta)開(kai)初曾那樣喜悅地拈著花枝,乘著赤豹,沿著曲曲山(shan)隈走來;至(zhi)此,卻帶著多(duo)少(shao)哀(ai)(ai)怨(yuan)和(he)(he)愁思(si),在(zai)(zai)(zai)風雨(yu)中(zhong)凄(qi)(qi)(qi)(qi)凄(qi)(qi)(qi)(qi)離去,終于隱沒(mei)在(zai)(zai)(zai)一(yi)(yi)片(pian)雷鳴(ming)(ming)和(he)(he)猿(yuan)啼(ti)聲(sheng)(sheng)中(zhong)。大抵古人“以(yi)哀(ai)(ai)音(yin)為美”,料想神(shen)靈(ling)必也喜好(hao)悲切(qie)的(de)(de)(de)(de)哀(ai)(ai)音(yin)。在(zai)(zai)(zai)祭(ji)祀中(zhong)愈(yu)是(shi)(shi)表現出人生的(de)(de)(de)(de)哀(ai)(ai)思(si)和(he)(he)悱惻,便(bian)(bian)愈(yu)能(neng)引得神(shen)靈(ling)的(de)(de)(de)(de)垂憫和(he)(he)呵護。
宋(song)·朱熹:“此篇文義(yi)最為明(ming)白(bai),而說者(zhe)自汨之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。今既章解而句釋之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)矣,又(you)以(yi)其(qi)(qi)托意君(jun)臣(chen)(chen)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間者(zhe)而言之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),則言其(qi)(qi)被服(fu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)芳(fang)者(zhe),自明(ming)其(qi)(qi)志行之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)潔也(ye);言其(qi)(qi)容(rong)色之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)美者(zhe),自見其(qi)(qi)才能之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)高也(ye);子慕予之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)善窈窕者(zhe),言懷王(wang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)始珍(zhen)己也(ye);折(zhe)芳(fang)馨而遺所(suo)思者(zhe),言持(chi)善道(dao)而效之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)君(jun)也(ye);處幽篁而不(bu)見天,路險艱(jian)又(you)晝晦者(zhe),言見棄遠(yuan)而遭障(zhang)蔽也(ye);欲(yu)留靈修而卒(zu)不(bu)至者(zhe),言未有以(yi)致君(jun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)寤而俗(su)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)改也(ye);知公子之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)思我而然疑作者(zhe),又(you)知君(jun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)初未忘我而卒(zu)困于讒也(ye);至于思公子而徒離憂,則窮極愁(chou)怨(yuan),而終不(bu)能忘君(jun)臣(chen)(chen)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)義(yi)也(ye)。是(shi)以(yi)讀之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),則其(qi)(qi)他之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)碎義(yi)曲(qu)說, 無足言矣。”(《楚(chu)辭集(ji)注》)
明·汪瑗:“諸侯得(de)祭其(qi)境內山川(chuan),則(ze)山鬼者(zhe),固楚人之所得(de)祀者(zhe)也(ye)。但屈子作(zuo)此,亦(yi)借題以(yi)寫己(ji)之意耳,無關(guan)于祀事也(ye)。”(《楚辭集解》)
明·錢澄之(zhi)(zhi):“山鬼(gui),蓋山魅、木魈之(zhi)(zhi)屬。往往能出而魅人(ren),然(ran)人(ren)不慕(mu)之(zhi)(zhi),亦不為所(suo)惑。篇中(zhong)狀其妖柔之(zhi)(zhi)態,婉孌之(zhi)(zhi)情,蓋深足動(dong)人(ren)思慕(mu)者。惑者忘其為鬼(gui),一則(ze)曰‘若有人(ren)’,再則(ze)曰‘山中(zhong)人(ren)’,自(zi)惑之(zhi)(zhi)者言之(zhi)(zhi)也(ye)。述(shu)其居(ju)處服食,則(ze)分明鬼(gui)趣也(ye)。至欲留(liu)靈修,使(shi)之(zhi)(zhi)忘歸,鬼(gui)情甚可(ke)畏(wei)也(ye)。” (《莊屈合詁》)
清·王夫之:“此章(zhang)纏綿依(yi)戀,自然為情至(zhi)之語,見忠厚(hou)篤悱之音焉。然必非以(yi)山鬼自擬(ni),巫覡比君,為每況愈下之言也(ye)。”(《楚辭通(tong)釋(shi)》卷(juan)二)
清(qing)·戴震(zhen):“《山(shan)鬼(gui)(gui)》六章(zhang),通篇(pian)皆(jie)為山(shan)鬼(gui)(gui)與(yu)己相(xiang)親之辭,亦(yi)可以山(shan)鬼(gui)(gui)自喻,蓋自吊(diao)其(qi)與(yu)山(shan)鬼(gui)(gui)為伍,又自悲(bei)其(qi)同于山(shan)鬼(gui)(gui)也。歌(ge)辭反(fan)側(ce)讀之,皆(jie)其(qi)寄(ji)意(yi)所在。此(ci)(ci)歌(ge)與(yu)《涉江》篇(pian)相(xiang)表里,以此(ci)(ci)知《九歌(ge)》之作,在頃襄復遷之江南時(shi)也。”(《屈原(yuan)賦(fu)注》)