“柯爾克孜”是(shi)民族的自稱(cheng),也是(shi)其他民族對該民族的稱(cheng)呼,國外同源民族被(bei)漢譯(yi)稱(cheng)作“吉爾吉斯(si)”。
“柯爾克孜”含義(yi)有多種不(bu)同的解釋:
一(yi)說是四十(shi)的復數,可解釋為“四十(shi)‘百戶’”,也就是四十(shi)個(ge)部落;
一(yi)說是“山(shan)里(li)的(de)游牧人”,還有(you)“山(shan)中(zhong)的(de)烏古斯人”、“依(yi)山(shan)傍(bang)河之人”、“草原人”的(de)說法(fa);
也有說“柯爾(er)克”是(shi)四(si)十,“克孜”是(shi)“姑娘”,“柯爾(er)克孜”就是(shi)四(si)十個(ge)姑娘。
柯爾(er)克孜(zi)族的(de)(de)歷史(shi)可(ke)以(yi)(yi)追溯到兩千年前。《史(shi)記(ji)(ji)·匈(xiong)奴(nu)(nu)列傳》最早出(chu)現了對柯爾(er)克孜(zi)族的(de)(de)先民(min)(min)的(de)(de)記(ji)(ji)載。約公元前3世紀末,匈(xiong)奴(nu)(nu)征(zheng)服的(de)(de)北(bei)(bei)方諸族中,就(jiu)有“鬲昆”,《漢書》作“隔昆”,“鬲昆”或“隔昆”即柯爾(er)克孜(zi)族的(de)(de)先民(min)(min),“鬲昆”是當(dang)時柯爾(er)克孜(zi)的(de)(de)譯音(yin)。從《史(shi)記(ji)(ji)》的(de)(de)記(ji)(ji)載看,當(dang)時的(de)(de)“鬲昆”居住(zhu)在(zai)匈(xiong)奴(nu)(nu)以(yi)(yi)北(bei)(bei),在(zai)今蒙古人民(min)(min)共和國以(yi)(yi)北(bei)(bei)的(de)(de)吉爾(er)吉斯湖周圍,其(qi)活動地區為阿(a)輔(fu)水(shui)(阿(a)巴根河)與劍(jian)水(shui)(葉尼塞河)之間。
唐代以(yi)前,柯(ke)(ke)爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)(zu)(zu)主要從事游牧和漁獵。至唐代,柯(ke)(ke)爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)(zu)(zu)有了很大發(fa)展,人口達數十(shi)萬,其中(zhong)勝兵八萬。他(ta)們雖然仍以(yi)牧業(ye)為(wei)主,但農業(ye)生產已有一定程度的(de)發(fa)展。他(ta)們能用(yong)鐵制造兵器,使用(yong)十(shi)二生肖紀年(nian),反(fan)映出(chu)古(gu)代柯(ke)(ke)爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)(zu)(zu)社會經濟文(wen)(wen)化在當時(shi)北方各民(min)族(zu)(zu)(zu)中(zhong),是比較先(xian)進的(de)。柯(ke)(ke)爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)語(yu)(yu)屬于阿爾泰語(yu)(yu)系(xi)突(tu)(tu)(tu)厥(jue)語(yu)(yu)族(zu)(zu)(zu)。公元5、6世紀時(shi),受突(tu)(tu)(tu)厥(jue)汗國統(tong)治,柯(ke)(ke)爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)(zu)(zu)使用(yong)過古(gu)突(tu)(tu)(tu)厥(jue)文(wen)(wen)。柯(ke)(ke)爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)(zu)(zu)地處匈奴西部,漢朝時(shi)被匈奴冒頓(dun)單于征(zheng)服。此后又先(xian)后為(wei)鮮(xian)卑(bei)、柔然等族(zu)(zu)(zu)所統(tong)治。
隋唐(tang)之際,柯(ke)爾克(ke)孜族被稱(cheng)為(wei)“契(qi)骨(gu)(gu)”,最早受突厥的(de)(de)統治(zhi)(zhi)并與突厥有姻親關(guan)系(xi)。貞觀初,突厥被唐(tang)太(tai)宗擊破,契(qi)骨(gu)(gu)歸附(fu)于(yu)(yu)薛延陀。當時契(qi)骨(gu)(gu)分屬于(yu)(yu)三個酋長,尚無統一(yi)的(de)(de)政治(zhi)(zhi)機構,薛延陀可汗(han)(han)(han)派一(yi)俟利發(fa)(fa)失缽屈(qu)阿(a)(a)棧為(wei)都(dou)督,隸屬于(yu)(yu)燕然都(dou)護府。此后數十年(nian)中(zhong),與北(bei)方各(ge)族、與唐(tang)朝都(dou)保持了(le)良好(hao)的(de)(de)關(guan)系(xi)。到唐(tang)肅宗乾(qian)元(yuan)(yuan)(758-760)年(nian)間,契(qi)骨(gu)(gu)為(wei)回(hui)紇打敗,臣服于(yu)(yu)回(hui)紇,此后被稱(cheng)為(wei)黠(xia)(xia)戛(jia)斯(si)。9世紀20年(nian)代(dai),黠(xia)(xia)戛(jia)斯(si)在其首領阿(a)(a)熱(re)領導下,逐漸強(qiang)盛,并發(fa)(fa)動(dong)了(le)反抗(kang)回(hui)鶻(gu)統治(zhi)(zhi)的(de)(de)斗(dou)爭。這場斗(dou)爭堅持了(le)二十多年(nian),公(gong)元(yuan)(yuan)840年(nian),阿(a)(a)熱(re)乘回(hui)鶻(gu)汗(han)(han)(han)國(guo)統治(zhi)(zhi)集團(tuan)發(fa)(fa)生內(nei)訌(hong)及遭受災(zai)荒(huang)的(de)(de)時機,在回(hui)鶻(gu)大將句錄(lu)莫賀引導下,發(fa)(fa)十萬大兵侵襲回(hui)鶻(gu)汗(han)(han)(han)國(guo),殺可汗(han)(han)(han)誅掘羅勿(wu),迫使回(hui)鶻(gu)各(ge)部(bu)離(li)開(kai)故(gu)土,南下西遷。以(yi)阿(a)(a)熱(re)為(wei)首的(de)(de)黠(xia)(xia)戛(jia)斯(si)統治(zhi)(zhi)集團(tuan)在原(yuan)回(hui)鶻(gu)汗(han)(han)(han)國(guo)領土基礎上,建(jian)立起(qi)了(le)強(qiang)大一(yi)時的(de)(de)黠(xia)(xia)戛(jia)斯(si)汗(han)(han)(han)國(guo),建(jian)都(dou)于(yu)(yu)牢山(約今葉尼塞河(he)上游薩彥(yan)嶺)以(yi)南賭蒲(約今圖(tu)瓦)地區。
《遼史》稱黠戛(jia)斯作轄戛(jia)斯。至10世紀時,契丹族興起,
黠戛(jia)斯(si)成為契丹政權(quan)遼(liao)的(de)屬國,遼(liao)在(zai)轄戛(jia)斯(si)設(she)“轄戛(jia)斯(si)國王府”。1124年耶律(lv)大石西逃(tao),經過轄戛(jia)斯(si)地(di)區時,肆意劫(jie)掠,遭到轄戛(jia)斯(si)人的(de)截擊和驅逐。
元代稱柯(ke)爾(er)克孜族為乞兒(er)吉(ji)思(si)或吉(ji)利吉(ji)思(si)。12世紀末,蒙古(gu)(gu)興起時(shi)期,柯(ke)爾(er)克孜族也(ye)曾(ceng)受(shou)到(dao)蒙古(gu)(gu)的侵襲。1206年,鐵木真稱成吉(ji)思(si)汗(han),將包括柯(ke)爾(er)克孜在內的百姓分封給自(zi)己的弟(di)弟(di)豁兒(er)赤。
元亡之后,柯爾(er)克(ke)孜(zi)(zi)族的(de)近(jin)鄰西蒙古瓦剌(la)部強盛起來,柯爾(er)克(ke)孜(zi)(zi)族又成為瓦剌(la)的(de)屬部。15世(shi)紀前期,隨著(zhu)瓦剌(la)首領也先(xian)的(de)死亡,瓦剌(la)勢力衰弱(ruo),逐漸(jian)西遷到額爾(er)齊斯河一帶。柯爾(er)克(ke)孜(zi)(zi)從此擺脫(tuo)了瓦剌(la)的(de)統(tong)治。
16世(shi)紀(ji)時(shi),在葉尼塞(sai)河一(yi)帶(dai)(dai)的(de)(de)柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)(zu)分(fen)成四(si)個(ge)部(bu)分(fen),被稱為四(si)個(ge)王(wang)(wang)國(guo),即圖瓦(wa)王(wang)(wang)國(guo)、葉澤爾(er)(er)(er)(er)(er)王(wang)(wang)國(guo)、阿(a)(a)勒蒂爾(er)(er)(er)(er)(er)王(wang)(wang)國(guo)和(he)(he)(he)阿(a)(a)勒蒂薩(sa)爾(er)(er)(er)(er)(er)王(wang)(wang)國(guo)。阿(a)(a)勒蒂薩(sa)爾(er)(er)(er)(er)(er)王(wang)(wang)是四(si)王(wang)(wang)之(zhi)首。16世(shi)紀(ji)末、17世(shi)紀(ji)初,準噶爾(er)(er)(er)(er)(er)部(bu)逐漸強大(da),柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)(zu)大(da)部(bu)分(fen)成為準噶爾(er)(er)(er)(er)(er)的(de)(de)屬部(bu)和(he)(he)(he)屬地(di)(di),同(tong)時(shi)也是準噶爾(er)(er)(er)(er)(er)汗(han)和(he)(he)(he)阿(a)(a)勒坦汗(han)爭奪(duo)的(de)(de)重要地(di)(di)區(qu)之(zhi)一(yi)。此時(shi),沙皇俄(e)國(guo)向東侵(qin)略(lve)擴張的(de)(de)矛頭伸到了(le)柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)地(di)(di)區(qu)。柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)(zu)人民對沙俄(e)的(de)(de)侵(qin)略(lve)擴張活動(dong)進行(xing)過激烈的(de)(de)反抗。1703年秋,傷亡巨大(da)的(de)(de)柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)人聽(ting)從(cong)其(qi)厄魯(lu)特宗主的(de)(de)決定,在2500名(ming)厄魯(lu)特士(shi)兵帶(dai)(dai)領下,舉族(zu)(zu)越薩(sa)彥嶺,遷(qian)到額爾(er)(er)(er)(er)(er)齊斯河東南(nan)草原。遷(qian)徙(xi)過程(cheng)中,除(chu)少數(shu)留在薩(sa)彥嶺與唐努山之(zhi)間(jian)的(de)(de)河谷中以外(今圖瓦(wa)一(yi)帶(dai)(dai)),大(da)部(bu)分(fen)遷(qian)到了(le)西部(bu)伊塞(sai)克(ke)湖地(di)(di)區(qu)、費爾(er)(er)(er)(er)(er)干盆地(di)(di)極其(qi)附近山區(qu),另(ling)一(yi)部(bu)分(fen)遷(qian)到了(le)帕(pa)米爾(er)(er)(er)(er)(er)高原、興都庫什山和(he)(he)(he)喀喇昆侖山一(yi)帶(dai)(dai)及其(qi)附近地(di)(di)區(qu),與先期到達此地(di)(di)的(de)(de)同(tong)族(zu)(zu)匯合。
清朝稱柯爾(er)(er)克孜族(zu)為(wei)布魯(lu)特。18世紀(ji)初,布魯(lu)特人處(chu)于封建農(nong)(nong)奴(nu)制階段,以游牧畜(chu)牧業(ye)為(wei)主(zhu)。“愛(ai)(ai)曼”是社會基層組織,若(ruo)干“愛(ai)(ai)曼”為(wei)一(yi)鄂拓克,其首領稱“比”,每(mei)一(yi)比“或(huo)有(you)管領一(yi)二十愛(ai)(ai)曼者,或(huo)有(you)管領二三十愛(ai)(ai)曼者”。為(wei)了(le)反對(dui)準噶(ga)爾(er)(er)的(de)(de)(de)(de)掠奪,布魯(lu)特與(yu)哈(ha)薩克、維吾爾(er)(er)一(yi)起進行了(le)長期的(de)(de)(de)(de)反對(dui)準噶(ga)爾(er)(er)貴(gui)族(zu)奴(nu)役、掠奪的(de)(de)(de)(de)斗(dou)爭(zheng)。這個斗(dou)爭(zheng),實際上與(yu)雍正、乾隆(long)時期政府與(yu)準噶(ga)爾(er)(er)農(nong)(nong)奴(nu)主(zhu)貴(gui)族(zu)的(de)(de)(de)(de)斗(dou)爭(zheng)東(dong)西呼應(ying),起到了(le)互相支持的(de)(de)(de)(de)作用(yong)。
18世(shi)紀后期浩罕征服了費爾(er)干納盆(pen)地的布魯特(te)部(bu)落,19世(shi)紀初又(you)開始逐漸侵占中國布魯特(te)各(ge)部(bu)。
19世紀中(zhong)葉(xie),俄(e)國(guo)勢力逐(zhu)步(bu)東(dong)侵,第二次鴉片戰爭時(shi),沙俄(e)乘機與(yu)清(qing)(qing)朝簽(qian)(qian)定了(le)《中(zhong)俄(e)北京條(tiao)約(yue)》,給清(qing)(qing)政府(fu)強加了(le)一條(tiao)西(xi)北邊疆(jiang)地(di)區中(zhong)俄(e)邊界的分界線,把大批柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜部(bu)(bu)落(luo)(luo)劃(hua)歸(gui)俄(e)國(guo)。1864年又強迫清(qing)(qing)政府(fu)簽(qian)(qian)定了(le)《中(zhong)俄(e)勘分西(xi)北界約(yue)記》,大部(bu)(bu)分柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜族部(bu)(bu)落(luo)(luo)被劃(hua)入(ru)俄(e)國(guo)。1884年清(qing)(qing)政府(fu)在新疆(jiang)設省(sheng)時(shi),留在清(qing)(qing)朝版圖(tu)內的柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜族人,只剩下當時(shi)柯(ke)(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜人口總數(shu)的二十分之一了(le)。
1895年,英、俄(e)(e)瓜(gua)分帕米(mi)爾后(hou),帕米(mi)爾東部(bu)色(se)勒庫爾(今新(xin)疆(jiang)塔什庫爾干縣)的柯爾克孜族人(ren)民,為阻擋沙俄(e)(e)繼續東進(jin),和沙俄(e)(e)進(jin)行了長期的斗爭。
辛亥革命以后,新(xin)疆(jiang)柯爾克(ke)孜(zi)族人民經歷了楊增新(xin)(1911~1928)、金樹仁(1928~1933)、盛世才(cai)(1933~1944)以及國(guo)民黨的統治。1916年,中亞(ya)地(di)區(qu)的哈薩克(ke)族、柯爾克(ke)孜(zi)族因不(bu)堪忍(ren)受沙(sha)俄的專政統治而進行反抗,遭到殘酷鎮壓,大約15萬柯爾克(ke)孜(zi)族難民遷到北疆(jiang)伊犁(li)、南(nan)疆(jiang)阿克(ke)蘇、烏(wu)什、喀什、伽(jia)師等地(di)。
抗(kang)日戰爭爆發后,柯(ke)爾(er)克孜(zi)族人(ren)民(min)積極(ji)參(can)加抗(kang)日活動。許多(duo)青年參(can)加了(le)反帝會,牧(mu)民(min)們(men)為(wei)抗(kang)日前線捐獻牲(sheng)畜和各種物品。
1949年(nian)(nian)9月25日(ri),柯爾(er)克孜族人(ren)民與各族人(ren)民一(yi)道迎來了(le)新疆和平解放。從(cong)此結束了(le)苦難深(shen)重的(de)歷(li)史(shi)。1954年(nian)(nian)7月14日(ri),克孜勒蘇柯爾(er)克孜自治州宣布成(cheng)立,自治州包括阿(a)(a)圖什(shen)市、烏恰縣、阿(a)(a)合(he)奇縣、阿(a)(a)克陶縣。如今,克孜勒蘇柯爾(er)克孜自治州已經(jing)在共(gong)和國的(de)史(shi)冊上寫(xie)下了(le)五十多年(nian)(nian)民族自治的(de)歷(li)史(shi)。
古代柯爾克孜的社會組織(zhi)基本形式(shi)是氏(shi)(shi)族(zu)(zu)部(bu)落(luo)(luo)制(zhi)度(du),至清代其形式(shi)仍然較為完(wan)整地保留著,但與(yu)原(yuan)始社會的氏(shi)(shi)族(zu)(zu)部(bu)落(luo)(luo)制(zhi)已經有了本質上的差別。氏(shi)(shi)族(zu)(zu)部(bu)落(luo)(luo)內部(bu)已有階級對立(li),血緣(yuan)關系(xi)已被打破(po)。同(tong)一(yi)(yi)氏(shi)(shi)族(zu)(zu)部(bu)落(luo)(luo)的人,其祖先可能(neng)分屬于(yu)另一(yi)(yi)氏(shi)(shi)族(zu)(zu)部(bu)落(luo)(luo),甚至另一(yi)(yi)個民族(zu)(zu)。氏(shi)(shi)族(zu)(zu)部(bu)落(luo)(luo)實際上已經變成一(yi)(yi)套(tao)行政體系(xi)。
清(qing)代(dai),柯爾(er)(er)克(ke)(ke)孜族部(bu)(bu)(bu)(bu)落在(zai)漢文文獻(xian)提到的主(zhu)要有:薩(sa)雅克(ke)(ke)、薩(sa)爾(er)(er)巴噶什(shen)、布(bu)庫、霍索楚(chu)、啟(qi)臺(tai)、薩(sa)婁、額德格納(na)(na)、蒙(meng)科爾(er)(er)多爾(er)(er)、齊里(li)(li)克(ke)(ke)、巴斯子、沖(chong)巴噶什(shen)、胡什(shen)齊、岳(yue)瓦什(shen)、提依特、奈(nai)曼、希布(bu)察克(ke)(ke)、諾依古特、蘇勒圖等。上(shang)述(shu)部(bu)(bu)(bu)(bu)落若按游牧地域劃分(fen)(fen),大體(ti)可(ke)沿納(na)(na)林河(he)、費爾(er)(er)干納(na)(na)山脈為(wei)(wei)界,分(fen)(fen)為(wei)(wei)東(dong)西(xi)兩部(bu)(bu)(bu)(bu);若按各(ge)部(bu)(bu)(bu)(bu)落間的親緣關系,這些部(bu)(bu)(bu)(bu)落又有“伊什(shen)克(ke)(ke)里(li)(li)克(ke)(ke)”(內部(bu)(bu)(bu)(bu))、“塞(sai)(sai)爾(er)(er)特克(ke)(ke)”(外部(bu)(bu)(bu)(bu))之分(fen)(fen),而“伊什(shen)克(ke)(ke)里(li)(li)克(ke)(ke)”和“塞(sai)(sai)爾(er)(er)特克(ke)(ke)”之內又分(fen)(fen)為(wei)(wei)左翼和右翼。
“伊(yi)什(shen)克(ke)里克(ke)”和“塞爾(er)特(te)克(ke)”大(da)體(ti)是(shi)各大(da)小部落(luo)按(an)親緣關系遠近構(gou)成的兩大(da)部落(luo)聯合體(ti)。部落(luo)在多(duo)數情況(kuang)下(xia)被稱為“鄂托克(ke)”,管領一(yi)二十或(huo)二三十個(ge)氏族(愛曼),酋長稱“比(bi)”。愛曼由(you)若(ruo)干(gan)阿(a)寅勒(le)組成,頭人(ren)稱“阿(a)合拉克(ke)齊”。阿(a)寅勒(le)是(shi)部落(luo)和氏族成員(yuan)共同居住(zhu)和勞動(dong)的基層單位(wei),一(yi)般由(you)5~7戶(hu)組成,有(you)自己的名稱和固定(ding)的牧場,成員(yuan)在農牧業生產(chan)和狩獵活動(dong)中彼此協(xie)助(zhu)。每(mei)個(ge)阿(a)寅勒(le)有(you)一(yi)個(ge)頭人(ren)(巴什(shen))主持內部的各種生產(chan)勞動(dong)。戶(hu)或(huo)牧戶(hu)(帳戶(hu))是(shi)柯爾(er)克(ke)孜社會的細胞。
1884年新疆(jiang)建(jian)省以(yi)后,隨著中(zhong)央集(ji)權制的(de)(de)(de)(de)加(jia)強,各(ge)種行政管理(li)(li)機(ji)構的(de)(de)(de)(de)設置(zhi),柯(ke)爾(er)克(ke)孜族傳統的(de)(de)(de)(de)氏(shi)族部(bu)落制度發生(sheng)了顯著的(de)(de)(de)(de)變化,開始逐步(bu)解體。傳統的(de)(de)(de)(de)以(yi)父(fu)系(xi)血緣(yuan)關系(xi)為紐(niu)帶的(de)(de)(de)(de)社(she)會組織,轉(zhuan)化為以(yi)地緣(yuan)關系(xi)為基礎的(de)(de)(de)(de)社(she)會組織。阿寅勒(le)變成單純的(de)(de)(de)(de)生(sheng)產組織。20世紀30年代以(yi)后,柯(ke)爾(er)克(ke)孜地區完全被納入縣(xian)、區、鄉(xiang)和(he)村各(ge)級行政管理(li)(li)體系(xi)之中(zhong),阿寅勒(le)成員之間和(he)阿寅勒(le)之間的(de)(de)(de)(de)重(zhong)大問題(ti)不(bu)再由頭(tou)人(ren)而轉(zhuan)由所在區、鄉(xiang)、村政府處理(li)(li)。新中(zhong)國成立后,柯(ke)爾(er)克(ke)孜族的(de)(de)(de)(de)氏(shi)族部(bu)落組織雖(sui)已消失,但由于傳統習俗,部(bu)落觀念(nian)和(he)部(bu)落頭(tou)人(ren)的(de)(de)(de)(de)影響仍然存在,在牧區表現的(de)(de)(de)(de)較為明顯。
柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)的(de)先民(min)很早就步入了階(jie)級社(she)會,有(you)考古(gu)材(cai)料(liao)證實部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)成(cheng)員(yuan)之(zhi)(zhi)間已存在(zai)貧富分(fen)化。在(zai)薛延陀汗(han)國(guo)統(tong)治(zhi)(zhi)時期(qi),部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)事務(wu)由(you)(you)論悉輩、居(ju)沙波輩和阿米輩三位酋長(chang)(chang)(chang)分(fen)治(zhi)(zhi),薛延陀派一名頡(jie)利(li)發監治(zhi)(zhi)。唐代,漢文(wen)史(shi)書稱(cheng)黠戛(jia)斯君(jun)長(chang)(chang)(chang)為“阿熱(re)”(后(hou)突厥汗(han)國(guo)、回鶻汗(han)國(guo)稱(cheng)之(zhi)(zhi)為可汗(han)),阿熱(re)之(zhi)(zhi)下,有(you)宰相(xiang)、都督、職(zhi)使(刺史(shi)之(zhi)(zhi)誤)、長(chang)(chang)(chang)史(shi)、將(jiang)軍、達(da)干等(deng)官職(zhi)。清代,柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)活動地(di)域甚廣,但內部(bu)(bu)(bu)(bu)并不(bu)(bu)統(tong)一,大小部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)分(fen)由(you)(you)等(deng)級不(bu)(bu)同的(de)比(bi)各(ge)(ge)君(jun)其地(di)。按照習慣法,清初柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)左右兩翼每(mei)年都要從各(ge)(ge)自年長(chang)(chang)(chang)的(de)比(bi)中選出一個(ge)大“比(bi)”來管(guan)(guan)理(li)公共事務(wu),左翼推(tui)舉者(zhe)(zhe)稱(cheng)瑪木特呼里,右翼推(tui)舉者(zhe)(zhe)稱(cheng)喀(ka)喇博托。兩位大比(bi)并不(bu)(bu)擁(yong)有(you)各(ge)(ge)部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)比(bi)和大封建主的(de)統(tong)治(zhi)(zhi)權,僅相(xiang)當于部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)盟長(chang)(chang)(chang)而(er)已。每(mei)個(ge)部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)的(de)實際統(tong)治(zhi)(zhi)權掌握在(zai)被(bei)稱(cheng)為“烏魯克(ke)比(bi)”的(de)部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)酋長(chang)(chang)(chang)手中。清朝(chao)統(tong)一新疆后(hou),歸附的(de)柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)各(ge)(ge)部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)大小頭目被(bei)賜以二至(zhi)七品頂(ding)戴,仍管(guan)(guan)理(li)舊部(bu)(bu)(bu)(bu)不(bu)(bu)變,但他們有(you)進(jin)京(jing)朝(chao)貢的(de)義務(wu)。整個(ge)柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)地(di)區(qu)由(you)(you)喀(ka)什噶爾(er)(er)(er)參贊大臣專管(guan)(guan),而(er)靠近伊犁(li)地(di)區(qu)的(de),每(mei)兩年由(you)(you)伊犁(li)將(jiang)軍派領隊(dui)大臣前往(wang)巡查一次。新疆建省后(hou),伯克(ke)制(zhi)度(du)被(bei)廢除,道、府、廳(ting)、州、縣制(zhi)成(cheng)為管(guan)(guan)理(li)柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)地(di)區(qu)的(de)政治(zhi)(zhi)制(zhi)度(du)。廳(ting)、州、縣以下的(de)基層管(guan)(guan)理(li),在(zai)北疆實行了千、百(bai)(bai)戶長(chang)(chang)(chang)制(zhi),在(zai)南(nan)疆則實行了鄉約制(zhi)度(du)。千、百(bai)(bai)戶長(chang)(chang)(chang)、鄉約等(deng)仍由(you)(you)部(bu)(bu)(bu)(bu)落(luo)頭人擔任,由(you)(you)政府任命,對(dui)柯(ke)爾(er)(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)地(di)區(qu)的(de)這(zhe)一管(guan)(guan)理(li)辦法一直沿(yan)用(yong)至(zhi)民(min)國(guo)時期(qi)。
新中(zhong)國(guo)(guo)成立以(yi)后,根據《中(zhong)國(guo)(guo)人(ren)(ren)民(min)政治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)協(xie)商會議共同綱領》中(zhong)有(you)關“各少數民(min)族聚居的(de)地(di)區(qu)(qu)應實(shi)行民(min)族區(qu)(qu)域自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)”的(de)規定(ding),在廣(guang)泛(fan)聽取各界(jie)人(ren)(ren)士(shi)意(yi)見和(he)(he)深入調(diao)查的(de)基(ji)礎上,1954年7月(yue)14日,克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)勒蘇柯(ke)爾克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)區(qu)(qu)成立。該自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)區(qu)(qu)為(wei)專(zhuan)區(qu)(qu)級(ji)自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)單位,由阿(a)圖什(shen)縣(xian)、烏(wu)恰縣(xian)、阿(a)克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)陶縣(xian)、阿(a)合(he)奇等(deng)縣(xian)組成。1955年10月(yue),克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)勒蘇柯(ke)爾克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)區(qu)(qu)改名為(wei)克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)勒蘇柯(ke)爾克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)州(zhou)。“克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)勒蘇”是(shi)(shi)河名“紅水”之意(yi)。在克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)勒蘇柯(ke)爾克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)州(zhou)居住著柯(ke)爾克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)、維(wei)吾爾、漢、塔(ta)吉(ji)克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)、烏(wu)孜(zi)(zi)別克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)、哈薩克(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)(ke)、滿、回、錫伯、俄羅斯(si)、塔(ta)塔(ta)爾等(deng)11個(ge)民(min)族。首府阿(a)圖什(shen)市已成為(wei)自治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)州(zhou)政治(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)、經濟和(he)(he)文化(hua)的(de)中(zhong)心,是(shi)(shi)新疆南部重鎮之一。
1949年(nian)新(xin)中國成立以前,柯(ke)爾克孜(zi)族聚居地(di)區(qu)生產力水平(ping)很低,人們主要(yao)從事(shi)畜牧生產,靠天養(yang)畜。1949年(nian)末,牛、馬(ma)、驢(lv)、羊、等牲畜存欄總數僅(jin)為33.55萬頭(只(zhi))。
新(xin)中國成立后,在牧(mu)(mu)(mu)(mu)區,貫徹了(le)“以(yi)牧(mu)(mu)(mu)(mu)為(wei)主,農(nong)牧(mu)(mu)(mu)(mu)結合,多(duo)種(zhong)(zhong)(zhong)經營”等(deng)一(yi)系列方(fang)針政策,積極推行和(he)完善農(nong)牧(mu)(mu)(mu)(mu)區家(jia)庭(ting)聯產承包責任(ren)制,使畜牧(mu)(mu)(mu)(mu)業(ye)生(sheng)產落后的(de)(de)面貌大為(wei)改(gai)(gai)(gai)(gai)觀。在牲畜繁殖成活畜不(bu)斷(duan)提高(gao)的(de)(de)同時,牲畜的(de)(de)質量也不(bu)斷(duan)提到(dao)改(gai)(gai)(gai)(gai)善。20世紀50年(nian)代,就引(yin)(yin)進了(le)毛(mao)(mao)肉兼用的(de)(de)新(xin)疆(jiang)細毛(mao)(mao)羊(yang)(yang)和(he)阿斯卡尼亞細毛(mao)(mao)羊(yang)(yang),由(you)兩者雜交而成的(de)(de)改(gai)(gai)(gai)(gai)良(liang)細毛(mao)(mao)羊(yang)(yang),性能更為(wei)良(liang)好。20世紀80年(nian)代,引(yin)(yin)進了(le)塔什庫爾干大尾(wei)羊(yang)(yang),近年(nian)又引(yin)(yin)進了(le)阿爾泰種(zhong)(zhong)(zhong)羊(yang)(yang)。在改(gai)(gai)(gai)(gai)良(liang)綿羊(yang)(yang)的(de)(de)同時,還陸續引(yin)(yin)進了(le)良(liang)種(zhong)(zhong)(zhong)牛(niu),對本地品種(zhong)(zhong)(zhong)進行改(gai)(gai)(gai)(gai)良(liang)。政府還成立了(le)獸醫站和(he)草(cao)原站,以(yi)加(jia)強對牲畜病(bing)疫的(de)(de)防(fang)治和(he)草(cao)原建(jian)設工作,培植人(ren)(ren)工草(cao)場(chang)、輪(lun)牧(mu)(mu)(mu)(mu)、人(ren)(ren)工授(shou)精、分群放牧(mu)(mu)(mu)(mu)等(deng)較為(wei)先進的(de)(de)牧(mu)(mu)(mu)(mu)業(ye)經營方(fang)式已被推廣,用現代科(ke)技改(gai)(gai)(gai)(gai)造(zao)傳統畜牧(mu)(mu)(mu)(mu)業(ye)已被各級干部和(he)廣大牧(mu)(mu)(mu)(mu)民廣泛認同。畜牧(mu)(mu)(mu)(mu)業(ye)生(sheng)產發(fa)展較快(kuai),2005年(nian)末,牛(niu)、馬、驢、羊(yang)(yang)、豬等(deng)牲畜存欄數已達155.99萬頭(tou)(只)。
新中國成(cheng)立前,農(nong)(nong)業生產極其落后(hou)。農(nong)(nong)具只(zhi)有(you)二牛抬杠、砍土曼,有(you)些邊遠地區還(huan)使用(yong)木犁。農(nong)(nong)業耕作(zuo)原始、粗放(fang),不(bu)(bu)施肥、不(bu)(bu)鋤(chu)草(cao),產量很低。1949年(nian),糧食總產量只(zhi)有(you)23129噸(dun),棉(mian)花64.5噸(dun),油(you)(you)料601.5噸(dun)。20世紀50年(nian)代(dai),大(da)(da)規模進行了(le)開荒造田、興修水(shui)利(li)等(deng)基(ji)本(ben)建設(she),改變(bian)了(le)糧食、飼料都(dou)要依靠外地供應的(de)狀況。2005年(nian),耕地面(mian)積(ji)已達(da)30.23千公頃。農(nong)(nong)作(zuo)物(wu)(wu)品種的(de)引(yin)進和(he)改良農(nong)(nong)作(zuo)物(wu)(wu)的(de)單(dan)產也(ye)大(da)(da)大(da)(da)增加,糧食作(zuo)物(wu)(wu)產量達(da)到170911噸(dun)、棉(mian)花7761噸(dun)、油(you)(you)料954噸(dun)、蔬(shu)菜(cai)12974噸(dun)。農(nong)(nong)業的(de)機(ji)械化(hua)水(shui)平(ping)也(ye)不(bu)(bu)斷提高,全(quan)州擁有(you)農(nong)(nong)用(yong)大(da)(da)中型拖拉機(ji)2143臺,配(pei)(pei)套(tao)農(nong)(nong)具1990部(bu);農(nong)(nong)用(yong)小型拖拉機(ji)4463臺,配(pei)(pei)套(tao)農(nong)(nong)具6099部(bu)。
隨著農(nong)牧業生產(chan)的(de)發展,柯(ke)(ke)爾克孜地區的(de)地方(fang)工業也從無到有(you)興建起來。克孜勒(le)蘇柯(ke)(ke)爾克孜自治(zhi)州已(yi)經(jing)建立(li)起煤鐵、機(ji)械、水(shui)泥(ni)、電力、有(you)色(se)金(jin)屬、造紙以及食品(pin)、皮毛加工等工礦企(qi)業。以阿圖什市為(wei)中心的(de)公路網絡已(yi)經(jing)建立(li)起來,貫(guan)穿各縣(xian)、鄉、鎮。國營(ying)和私營(ying)商業機(ji)構分(fen)散到各個居民點(dian),方(fang)便了各族群眾的(de)生產(chan)、生活(huo)。吐爾尕特口岸和伊爾克什坦口岸充分(fen)利用(yong)了克孜勒(le)蘇柯(ke)(ke)爾克孜自治(zhi)州的(de)地緣優(you)勢(shi),對外(wai)貿易開展得很有(you)起色(se)。
信仰
柯爾(er)(er)克(ke)孜(zi)族(zu)最早信(xin)(xin)(xin)仰薩(sa)滿教(jiao),居住在黑(hei)龍江富裕(yu)縣的(de)柯爾(er)(er)克(ke)孜(zi)人至今仍信(xin)(xin)(xin)仰該教(jiao)。新疆塔城、額敏縣的(de)柯爾(er)(er)克(ke)孜(zi)人信(xin)(xin)(xin)藏傳佛教(jiao)。但大多數(shu)柯爾(er)(er)克(ke)孜(zi)人信(xin)(xin)(xin)仰伊斯蘭教(jiao),又有原(yuan)始信(xin)(xin)(xin)仰的(de)殘余。
信仰(yang)庫(ku)(ku)特,是柯爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)原始宗教(jiao)信仰(yang)遺留之一。庫(ku)(ku)特,柯爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)語是幻想(xiang)中的(de)(de)吉祥物(wu)的(de)(de)意(yi)思。柯爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)人認為(wei),庫(ku)(ku)特能(neng)帶來如意(yi)吉祥,只有胸懷坦蕩、心(xin)地善良的(de)(de)人才能(neng)得到它(ta)。加(jia)達塔(ta)什是柯爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)族(zu)求雨(yu)用的(de)(de)祭器(qi),人們(men)認為(wei)它(ta)具有魔力(li),可以(yi)求得雨(yu)水(shui),一旦久旱(han)不雨(yu),有些(xie)人便(bian)手拿求雨(yu)石(shi)求雨(yu)。祈雨(yu)儀式(shi)簡單(dan),即將魔石(shi)放(fang)入水(shui)碗之中,攪(jiao)動(dong)碗中的(de)(de)水(shui)以(yi)求雨(yu)。護身符為(wei)消災辟邪(xie)特意(yi)縫制(zhi)的(de)(de)小布(bu)包,多為(wei)三(san)角形(xing),內裝毛(mao)拉或圣哲書寫的(de)(de)經文或咒語,須隨身攜(xie)帶,精心(xin)愛護。柯爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)人的(de)(de)圖騰崇拜(bai)源于其對(dui)動(dong)物(wu)的(de)(de)崇拜(bai)。古(gu)代(dai)從事游牧和狩獵的(de)(de)柯爾克(ke)(ke)(ke)孜(zi)人,對(dui)動(dong)物(wu)有著特殊的(de)(de)感(gan)情,特別對(dui)動(dong)物(wu)的(de)(de)力(li)量(liang)與(yu)勇猛,十分崇拜(bai)。他們(men)想(xiang)借助動(dong)物(wu)的(de)(de)神力(li)以(yi)發展(zhan)自己(ji),并求得兇猛動(dong)物(wu)的(de)(de)保護,視這些(xie)動(dong)物(wu)為(wei)自己(ji)的(de)(de)保護神,并將這些(xie)動(dong)物(wu)的(de)(de)圖形(xing)紋(wen)在(zai)身上或繡在(zai)織物(wu)上,掛于氈房(fang)內。
柯(ke)爾(er)克孜(zi)(zi)先民認(ren)為薩滿是(shi)(shi)神的(de)(de)(de)使者,是(shi)(shi)人(ren)(ren)神溝通的(de)(de)(de)使者。柯(ke)爾(er)克孜(zi)(zi)人(ren)(ren)認(ren)為薩滿不(bu)僅可以預(yu)知吉兇禍福,而且(qie)可以指迷津,消災(zai)禍。在(zai)古代柯(ke)爾(er)克孜(zi)(zi)人(ren)(ren)的(de)(de)(de)心目中(zhong),薩滿具有支配世(shi)間萬物(wu)、呼風喚雨、能施展法力、改(gai)變世(shi)間一切的(de)(de)(de)能力。薩滿的(de)(de)(de)話即是(shi)(shi)神的(de)(de)(de)旨意。現在(zai)柯(ke)爾(er)克孜(zi)(zi)族(zu)稱“薩滿”為“巴(ba)克西”。巴(ba)克西的(de)(de)(de)主(zhu)要活(huo)動是(shi)(shi)主(zhu)持祭天、祈(qi)福、祛災(zai)、治病、求子、祈(qi)雨等薩滿教儀式。
新疆塔城市(shi)、額敏縣的(de)(de)柯爾(er)克(ke)(ke)孜族(zu)受蒙古族(zu)的(de)(de)影響,大部分信仰藏傳佛教(jiao)。柯爾(er)克(ke)(ke)孜族(zu)稱(cheng)喇(la)(la)嘛(ma)廟為“庫日也”。在(zai)(zai)認門、婚禮、認親等大小儀(yi)式中,都(dou)請喇(la)(la)嘛(ma)念(nian)經,祭(ji)天(tian)拜(bai)佛。葬禮、七天(tian)祭(ji)和四十天(tian)祭(ji)都(dou)要(yao)宰(zai)牲舉行(xing)儀(yi)式,請喇(la)(la)嘛(ma)念(nian)經祈禱(dao)。另外,黑龍江省富裕(yu)縣柯爾(er)克(ke)(ke)孜族(zu)也信奉藏傳佛教(jiao)。他們在(zai)(zai)每年4月18日祭(ji)太白金(jin)星和樹神,祭(ji)時殺牲、集會(hui)一(yi)天(tian),并賽馬(ma)射箭(jian)。在(zai)(zai)10月25日祭(ji)北斗(dou)星,用蕎麥面做成佛燈上供。
9世紀(ji)末至10世紀(ji)初,伊(yi)(yi)(yi)(yi)斯(si)蘭(lan)教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)傳入了新疆。喀(ka)喇(la)汗朝的統治者(zhe)信(xin)(xin)奉(feng)伊(yi)(yi)(yi)(yi)斯(si)蘭(lan)教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)后,發動圣戰,強制(zhi)居民信(xin)(xin)奉(feng)伊(yi)(yi)(yi)(yi)斯(si)蘭(lan)教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)。遷居天山南部(bu)的部(bu)分柯(ke)爾克(ke)孜人(ren)(ren)改信(xin)(xin)了伊(yi)(yi)(yi)(yi)斯(si)蘭(lan)教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)。以后陸續遷入天山、中(zhong)亞各地(di)的柯(ke)爾克(ke)孜人(ren)(ren)也信(xin)(xin)仰了該教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)。到18世紀(ji),柯(ke)爾克(ke)孜族大都信(xin)(xin)仰了伊(yi)(yi)(yi)(yi)斯(si)蘭(lan)教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao),伊(yi)(yi)(yi)(yi)斯(si)蘭(lan)教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)的教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)義、教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)規(gui)、教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)法以及(ji)婚姻、喪葬等制(zhi)度,完(wan)全滲透(tou)到了柯(ke)爾克(ke)孜族的思想、文(wen)化(hua)、道德、生活等各個領域,尤其對其語言文(wen)字、文(wen)學、教(jiao)(jiao)(jiao)(jiao)育、藝術、建(jian)筑以及(ji)風俗習慣等方面(mian)影響較大。
服飾
柯爾克孜(zi)族(zu)多戴下沿鑲有一道黑布或黑平絨的小帽,冬季(ji)則戴用狐(hu)貍皮或羊羔皮做的皮帽(太別太依)。
男(nan)子上著銹有白(bai)色花邊的圓領襯(chen)衫(shan),外穿(chuan)(chuan)(chuan)用羊皮(pi)或(huo)藍(lan)、黑色棉布(bu)作成(cheng)的“袷袢”,腰(yao)束皮(pi)帶或(huo)繡花的布(bu)腰(yao)帶。下身內穿(chuan)(chuan)(chuan)襯(chen)褲,外穿(chuan)(chuan)(chuan)藍(lan)、黑色條絨布(bu)和(he)其(qi)它布(bu)做的寬腿(tui)長褲。一般冬季多穿(chuan)(chuan)(chuan)氈(zhan)靴、氈(zhan)襪(wa)。老人在(zai)冬季喜歡穿(chuan)(chuan)(chuan)皮(pi)褲和(he)自制的輕(qing)便船形皮(pi)鞋(xie)。
婦女多(duo)穿連(lian)衣(yi)帶折長裙(qun)(qun),裙(qun)(qun)外罩有用(yong)絲(si)線繡有各種(zhong)圖案花(hua)紋、綴有銀扣和(he)(he)銅線、色(se)(se)彩(cai)絢麗的金絲(si)絨(rong)坎肩,足蹬明光(guang)錚亮的皮(pi)靴。未(wei)婚女子(zi)頭(tou)戴紅色(se)(se)金絲(si)絨(rong)圓(yuan)頂小花(hua)帽或用(yong)水獺、旱獺皮(pi)做的頂系珠子(zi)、纓穗、羽毛(mao)的紅色(se)(se)大(da)(da)圓(yuan)頂帽。年輕已(yi)婚婦女,喜扎紅色(se)(se)、綠色(se)(se)頭(tou)巾(jin),穿紅、綠、紫色(se)(se)上(shang)衣(yi)和(he)(he)紅裙(qun)(qun),多(duo)戴裝飾品。中老年婦女,則披(pi)白色(se)(se)頭(tou)巾(jin),身穿藍(lan)、黑(hei)色(se)(se)上(shang)衣(yi)和(he)(he)大(da)(da)衣(yi),極少裝飾。
飲食
柯爾克孜(zi)族(zu)的飲食(shi),以牛(niu)、羊、馬(ma)、駱駝、牦牛(niu)肉(rou)和奶制品(pin)為主(zhu),幾乎一日三餐都離不(bu)開肉(rou)、奶、乳制品(pin)。
小麥(mai)、青(qing)稞、蔬菜在柯爾克孜族(zu)的飲(yin)食(shi)中,只是輔助食(shi)品。
“克么孜(zi)”(馬(ma)奶酒)和“勃左”(孢孜(zi)酒),都是柯(ke)爾克孜(zi)人夏秋(qiu)季招待客人的(de)上(shang)好飲料。
建筑
現代柯爾克孜族基本上實現了定居,但仍保留了部(bu)分游牧民族的傳統特點。
居住農村和牧(mu)區的(de)(de)住宅稍有區別。農區村落的(de)(de)庭院(yuan)式住宅,磚木結構的(de)(de)平頂屋較(jiao)多(duo)。牧(mu)區的(de)(de)柯(ke)爾克孜(zi)人喜用白氈(zhan)(zhan)蓋(gai)氈(zhan)(zhan)房(fang),稱之為“勃孜(zi)吾依”,這與他(ta)們崇(chong)尚白色(se)有關。牧(mu)民夏(xia)天多(duo)住在(zai)氣候涼爽的(de)(de)高山(shan)地(di)帶的(de)(de)河(he)流附近,稱“夏(xia)窩子(zi)”;冬(dong)季多(duo)住在(zai)氣候溫暖(nuan)的(de)(de)山(shan)谷地(di)帶,稱為“冬(dong)窩子(zi)”。
家庭
柯爾(er)克(ke)孜(zi)族(zu)(zu)的家庭,一般是由祖孫(sun)三代或三代以(yi)下直(zhi)系(xi)(xi)親(qin)屬(shu)組成的家長制家庭。家族(zu)(zu)包(bao)括七代直(zhi)系(xi)(xi)和(he)(he)旁系(xi)(xi)親(qin)屬(shu),即上有(you)曾祖父(fu)(fu)(fu)(fu)、祖父(fu)(fu)(fu)(fu)、父(fu)(fu)(fu)(fu)親(qin),下有(you)子女、孫(sun)子、曾孫(sun)等。旁系(xi)(xi)包(bao)括曾祖父(fu)(fu)(fu)(fu)、祖父(fu)(fu)(fu)(fu)和(he)(he)父(fu)(fu)(fu)(fu)親(qin)的兄弟姐(jie)妹。柯爾(er)克(ke)孜(zi)族(zu)(zu)直(zhi)系(xi)(xi)和(he)(he)旁系(xi)(xi)親(qin)屬(shu)間的倫理等級和(he)(he)世系(xi)(xi)等第概念、家規和(he)(he)家庭義務,都比較嚴格(ge)。父(fu)(fu)(fu)(fu)母對子女有(you)命名、撫養(yang)、教育和(he)(he)嫁娶的義務,子女對父(fu)(fu)(fu)(fu)母有(you)贍養(yang)、送終的義務和(he)(he)繼承家產的權(quan)利(li)。
新(xin)中國成立以后,柯爾克(ke)(ke)孜封建(jian)家(jia)長(chang)制的(de)(de)殘余(yu)、封建(jian)禮教、陳規(gui)陋習隨著生產的(de)(de)發展、文化(hua)的(de)(de)提(ti)高(gao)而逐(zhu)漸消失。尤其(qi)是家(jia)庭(ting)(ting)婚(hun)姻方面(mian)的(de)(de)一些(xie)舊傳統(tong),如指腹婚(hun)、寡婦不能改嫁而歸亡夫(fu)兄弟(di)、一夫(fu)多妻、早婚(hun)等(deng)(deng),由于(yu)柯爾克(ke)(ke)孜人民思想水平(ping)的(de)(de)不斷(duan)提(ti)高(gao)和(he)(he)社會(hui)主(zhu)義新(xin)風尚的(de)(de)不斷(duan)倡導,已(yi)(yi)經有了顯著的(de)(de)改變。傳統(tong)的(de)(de)父(fu)系(xi)家(jia)長(chang)制大家(jia)庭(ting)(ting)逐(zhu)漸分(fen)化(hua),家(jia)庭(ting)(ting)規(gui)模逐(zhu)漸趨(qu)小(xiao),核(he)心家(jia)庭(ting)(ting)和(he)(he)祖父(fu)母、父(fu)母及一個已(yi)(yi)婚(hun)兒子(zi)(通常是幼(you)子(zi))組成的(de)(de)主(zhu)干家(jia)庭(ting)(ting)成為家(jia)庭(ting)(ting)的(de)(de)主(zhu)要形式。家(jia)庭(ting)(ting)關系(xi)更趨(qu)民主(zhu)平(ping)等(deng)(deng)。隨著計劃生育(yu)政策的(de)(de)宣傳和(he)(he)實(shi)施,家(jia)庭(ting)(ting)生育(yu)觀念有了很大的(de)(de)改變。離(li)婚(hun)也已(yi)(yi)不再是男(nan)子(zi)的(de)(de)特權(quan),解除(chu)婚(hun)約須依法辦理相關手續。
語言
柯(ke)爾克孜語(yu)(yu)屬于阿(a)爾泰語(yu)(yu)系突厥語(yu)(yu)族東匈語(yu)(yu)支克普恰克語(yu)(yu)組。
絕大(da)部(bu)分柯爾(er)(er)克(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)(zi)(zi)族(zu)(zu)使用自己的(de)語(yu)(yu)(yu)言。阿克(ke)(ke)(ke)(ke)陶等縣(xian)農(nong)業(ye)區與維吾爾(er)(er)族(zu)(zu)雜居(ju)(ju)(ju)的(de)柯爾(er)(er)克(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)(zi)(zi)居(ju)(ju)(ju)民通(tong)用或兼(jian)用維吾爾(er)(er)語(yu)(yu)(yu);北疆特克(ke)(ke)(ke)(ke)斯、昭蘇等縣(xian)的(de)柯爾(er)(er)克(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)(zi)(zi)居(ju)(ju)(ju)民大(da)部(bu)分兼(jian)用哈(ha)(ha)(ha)薩(sa)(sa)克(ke)(ke)(ke)(ke)語(yu)(yu)(yu);塔(ta)城市、額(e)敏縣(xian)一帶的(de)與哈(ha)(ha)(ha)薩(sa)(sa)克(ke)(ke)(ke)(ke)、蒙古(gu)族(zu)(zu)雜居(ju)(ju)(ju)的(de)柯爾(er)(er)克(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)(zi)(zi)居(ju)(ju)(ju)民,大(da)部(bu)分通(tong)用或兼(jian)用哈(ha)(ha)(ha)薩(sa)(sa)克(ke)(ke)(ke)(ke)語(yu)(yu)(yu)、蒙古(gu)語(yu)(yu)(yu);黑龍江與漢、蒙古(gu)族(zu)(zu)雜居(ju)(ju)(ju)的(de)柯爾(er)(er)克(ke)(ke)(ke)(ke)孜(zi)(zi)(zi)(zi)居(ju)(ju)(ju)民,通(tong)用漢、蒙古(gu)語(yu)(yu)(yu)。
城鎮的(de)柯爾克孜人,特(te)別(bie)是青少年,通用漢語、漢文(wen)的(de)人越來越多(duo)。
文學
在柯爾克孜(zi)族的(de)文(wen)學(xue)遺產中(zhong),民間(jian)文(wen)學(xue)占(zhan)據首要(yao)地位。其形式(shi)有(you)神話、傳說(shuo)、故事(shi)、史詩、敘事(shi)詩、寓言、民歌、諺(yan)語、謎語、繞口令等,內容豐富,題材多(duo)樣。
《瑪納斯(si)》是(shi)一部規(gui)模宏偉、流傳甚廣的英雄史詩(shi),在國內(nei)外(wai)享(xiang)有(you)盛譽。長詩(shi)描繪了(le)柯爾(er)克(ke)孜(zi)(zi)族(zu)社(she)會(hui)的各(ge)個(ge)方面,是(shi)柯爾(er)克(ke)孜(zi)(zi)族(zu)語(yu)言(yan)、歷史、宗教、文化、政治、經(jing)濟、哲學(xue)、美學(xue)、軍事、醫(yi)學(xue)、習俗(su)的百科全書(shu)。其主要內(nei)容是(shi)瑪納斯(si)及其子孫領(ling)導(dao)柯爾(er)克(ke)孜(zi)(zi)人(ren)民反抗(kang)外(wai)族(zu)侵(qin)略的斗爭,表(biao)現了(le)人(ren)民爭取自由和(he)和(he)平生(sheng)活的愿望,歌頌了(le)愛國主義、英雄主義精神(shen)。
體育
柯爾克孜(zi)族的民間體育大(da)多(duo)都源于民間游(you)戲,二者很(hen)難(nan)區(qu)分。
游戲可分為體(ti)育、智力、娛(yu)樂(le)三種類型。體(ti)育型如(ru)“賽馬”、“叼羊”、“拔(ba)河”、“馬上角力”、“兔子(zi)蹬腿”、“單腿跑”等(deng);智力型如(ru)“九槽旗”、“交叉旗”、“藏髁子(zi)”、“飛(fei)了飛(fei)了”等(deng);娛(yu)樂(le)型如(ru)“找(zhao)伴(ban)(ban)侶”、“蒙(meng)眼找(zhao)伴(ban)(ban)侶”、“索戒指”等(deng)。三種類型往(wang)往(wang)互相(xiang)穿插,互相(xiang)滲(shen)透,寓體(ti)育于娛(yu)樂(le)之中。
柯(ke)爾(er)克孜族的(de)(de)民間游戲多(duo)與歷史和生產(chan)、生活緊密相連,其中的(de)(de)“賽馬”、“叼(diao)羊”、“馬背角力”等,已被(bei)列入國家正式體育運動項(xiang)目(mu)。
技藝
柯爾(er)克孜族(zu)的(de)(de)傳統手工業歷史(shi)悠久,有(you)木器制作、金屬加工、紡織刺繡等。雕刻和(he)刺繡的(de)(de)各種(zhong)動(dong)(dong)物、人物、花木、日(ri)月星辰,內(nei)容豐(feng)富(fu),造(zao)型美觀,形象生動(dong)(dong),富(fu)有(you)鮮明的(de)(de)民族(zu)特(te)色和(he)濃郁的(de)(de)生活氣(qi)息,反映了柯爾(er)克孜族(zu)的(de)(de)智慧與才能(neng)。
柯(ke)爾(er)克(ke)孜族用(yong)黃金、白(bai)銀、紅銅鑲嵌制造(zao)的耳環、戒指等(deng)具有獨特的民族風格。用(yong)鐵、銅制造(zao)的餐具和生活(huo)用(yong)具,如茶壺、鍋、刀劍(jian)、鈕(niu)扣、鈴鐺等(deng),工藝精致、結(jie)實耐用(yong)。在飾物(wu)(wu)和器皿(min)上多雕刻動物(wu)(wu)和龍(long)的形象(xiang)。
柯爾克孜族以(yi)善制氈制用(yong)(yong)(yong)品(pin)(pin)著稱(cheng),幾(ji)乎家家都(dou)有(you)的(de)幃(wei)幔(突(tu)西吐克),是歷史悠久的(de)室內裝飾品(pin)(pin)。柯爾克孜族的(de)草編(bian)織品(pin)(pin)種類(lei)很多,大都(dou)用(yong)(yong)(yong)芨芨草編(bian)制而成。這種編(bian)織品(pin)(pin)就(jiu)地取(qu)材,工(gong)藝(yi)簡單,經濟實用(yong)(yong)(yong),既(ji)是日常不可(ke)缺(que)少的(de)生活用(yong)(yong)(yong)品(pin)(pin),又(you)是獨有(you)的(de)手工(gong)藝(yi)品(pin)(pin)。
柯爾克孜族(zu)婦(fu)女善于編(bian)織和(he)刺繡,主要有(you)壁(bi)毯、圍(wei)簾、頭巾(jin)、手帕、床上用品等。柯爾克孜族(zu)馬背上總是(shi)馱著一(yi)條編(bian)制非常考(kao)究、小巧(qiao)精致(zhi)的“胡爾俊”,是(shi)日常生活(huo)中不可缺少的 “百寶囊(nang)” 。
音樂
柯爾克(ke)孜族的音(yin)樂遺產極為(wei)豐富(fu)。民間的“阿(a)肯”(彈唱(chang)藝(yi)人)、“額爾奇”(民歌手)、“庫姆孜奇”(琴手)等藝(yi)人,通(tong)過多種演唱(chang)形式(shi),豐富(fu)了人民的生活。
柯爾(er)克孜(zi)(zi)族(zu)的(de)民(min)族(zu)樂曲(庫依)和樂器是(shi)珍貴的(de)民(min)族(zu)文化遺產之一。在民(min)間流傳的(de)樂器有“庫姆孜(zi)(zi)”、“奧孜(zi)(zi)庫姆孜(zi)(zi)”、“克雅克”、“秋吾爾(er)”、嗩(suo)吶、“多兀勒”(手(shou)鼓)、“巴斯(si)”(銅鈸)、“邦達魯”等。
舞蹈
柯爾克孜族稱舞(wu)蹈(dao)為(wei)“比(bi)依(yi)”,內容多反(fan)映(ying)牧業、農業、手工業、狩獵等生產和生活(huo)情況(kuang)。其(qi)中,反(fan)映(ying)牧業生產和生活(huo)的舞(wu)蹈(dao)較為(wei)常見。
柯爾(er)克(ke)孜族舞(wu)(wu)蹈有單(dan)人舞(wu)(wu)、雙人舞(wu)(wu)、集體舞(wu)(wu)、男女對舞(wu)(wu)和合(he)舞(wu)(wu)等(deng)多種形式,活潑剽悍、節奏性強(qiang),十分(fen)貼近生(sheng)活。
婚戀
柯爾克(ke)孜(zi)族實行外婚(hun)制。習慣上一般直系七代和(he)(he)旁系五代的(de)親(qin)屬之間不能通婚(hun),與其他氏(shi)族、部落或民(min)族的(de)孩子和(he)(he)同吃(chi)母奶長(chang)大的(de)男女,也(ye)不能通婚(hun)。所以,訂婚(hun)之前,要(yao)非(fei)常細致地(di)了解對方的(de)情況(kuang)。
柯(ke)爾(er)克孜(zi)族的(de)(de)訂(ding)(ding)婚(hun)儀式較隆重,一(yi)般在女方(fang)(fang)家舉行。男方(fang)(fang)組(zu)織“相(xiang)親團”,牽(qian)上(shang)(shang)一(yi)只活(huo)羊,帶(dai)上(shang)(shang)衣(yi)服、首飾等,特別要帶(dai)一(yi)對耳環作為(wei)訂(ding)(ding)親信(xin)物。相(xiang)親的(de)(de)婆(po)婆(po)或姑(gu)(gu)姑(gu)(gu)、姨姨上(shang)(shang)前吻姑(gu)(gu)娘(niang)的(de)(de)前額(e),莊重地給(gei)戴上(shang)(shang)耳環,這意味著姑(gu)(gu)娘(niang)已(yi)是(shi)自己家里的(de)(de)人了。同(tong)時還要給(gei)姑(gu)(gu)娘(niang)梳“訂(ding)(ding)親頭”,并(bing)把(ba)帶(dai)去的(de)(de)金銀(yin)首飾等以及(ji)衣(yi)服、鞋帽統統給(gei)姑(gu)(gu)娘(niang)穿戴上(shang)(shang),在打(da)扮時還唱“訂(ding)(ding)親歌”。在訂(ding)(ding)婚(hun)宴時,“相(xiang)親團”所帶(dai)的(de)(de)禮品按親疏和輩份送給(gei)姑(gu)(gu)娘(niang)家的(de)(de)親戚,雙方(fang)(fang)即協商迎娶日(ri)期及(ji)其他有(you)關事宜。
在婚(hun)禮的(de)前一(yi)年或半年(一(yi)般是定親(qin)儀式(shi)后(hou)),要舉(ju)行認(ren)(ren)婚(hun)儀式(shi),雙方(fang)(fang)(fang)父(fu)母不(bu)參加。在舉(ju)行認(ren)(ren)婚(hun)儀式(shi)時,新(xin)郎在嫂子和(he)一(yi)群伴郎的(de)陪同下,攜帶聘(pin)禮到(dao)女(nv)方(fang)(fang)(fang)家去(qu),新(xin)郎到(dao)距女(nv)方(fang)(fang)(fang)家約(yue)一(yi)公里(li)處(chu),派(pai)代表到(dao)女(nv)方(fang)(fang)(fang)家請(qing)求認(ren)(ren)婚(hun)。新(xin)娘(niang)也在一(yi)群伴娘(niang)和(he)嫂子的(de)陪同下,前去(qu)迎接。根據柯(ke)爾克孜族的(de)習慣,定親(qin)和(he)認(ren)(ren)婚(hun)儀式(shi)以后(hou),雙方(fang)(fang)(fang)不(bu)能違背婚(hun)約(yue),尤(you)其(qi)是女(nv)方(fang)(fang)(fang)不(bu)能隨意毀約(yue)。
婚禮一(yi)般(ban)舉(ju)行三天(tian),儀(yi)式(shi)在(zai)女(nv)方(fang)家(jia)舉(ju)行。第(di)(di)一(yi)天(tian),新(xin)(xin)(xin)郎(lang)的(de)父母和(he)親戚朋友陪(pei)同新(xin)(xin)(xin)郎(lang)來(lai)(lai)(lai)到新(xin)(xin)(xin)娘(niang)(niang)家(jia)。來(lai)(lai)(lai)時(shi),帶一(yi)只活(huo)羊(yang),還(huan)要(yao)趕一(yi)些牲(sheng)畜和(he)帶些其他禮品(pin)。女(nv)方(fang)把男方(fang)來(lai)(lai)(lai)客(ke)招待(dai)一(yi)番之后,要(yao)舉(ju)行一(yi)種“恰西洛恰西德(de)”儀(yi)式(shi),即把包(bao)爾薩克(油(you)炸菱形(xing)餅)、奶疙瘩(da)、方(fang)塊糖(tang)、水果糖(tang)等用(yong)(yong)口袋(dai)裝起(qi)來(lai)(lai)(lai),用(yong)(yong)木桿頂到氈房天(tian)窗上(shang),讓其自然散開(kai),食品(pin)落地,讓小孩(hai)子搶著吃(chi)。這種儀(yi)式(shi)表示婚禮正(zheng)(zheng)式(shi)開(kai)始。第(di)(di)二天(tian),正(zheng)(zheng)式(shi)舉(ju)行“尼卡”儀(yi)式(shi),新(xin)(xin)(xin)郎(lang)和(he)新(xin)(xin)(xin)娘(niang)(niang)來(lai)(lai)(lai)到村長(chang)老及阿(a)訇(hong)面前,由阿(a)訇(hong)念(nian)“尼卡罕(han)”(結婚證詞(ci)),吃(chi)泡了(le)鹽水的(de)馕或油(you)疙瘩(da),表示雙方(fang)終生將同甘共(gong)苦(ku)。儀(yi)式(shi)結束后,一(yi)般(ban)要(yao)舉(ju)行豐富多彩的(de)傳統(tong)娛樂活(huo)動,包(bao)括跳舞、對歌(ge)、賽(sai)詩等。第(di)(di)三天(tian),新(xin)(xin)(xin)郎(lang)把新(xin)(xin)(xin)娘(niang)(niang)帶回自己的(de)新(xin)(xin)(xin)房,新(xin)(xin)(xin)娘(niang)(niang)要(yao)和(he)家(jia)人哭別(bie)。女(nv)方(fang)為(wei)女(nv)兒準(zhun)備衣物(wu)、被褥和(he)其他生活(huo)用(yong)(yong)品(pin)作為(wei)嫁妝(zhuang)。
喪葬
柯爾克孜族除了黑(hei)龍(long)江和額敏縣兩(liang)地之外(wai),都根據伊斯蘭(lan)教習俗舉行(xing)葬禮,行(xing)土葬(不用(yong)棺木)和速葬(停(ting)放不超過三天)。
出殯時,靈柩抬到清真(zhen)寺或(huo)平地上,在阿訇(hong)或(huo)伊瑪木的(de)主持(chi)下,集體為死者進行(xing)祈(qi)禱(dao)。殯禮不(bu)能在禮拜大殿內進行(xing),還必須(xu)避(bi)開日(ri)出、日(ri)落和正午三(san)個時辰。
舉(ju)行葬(zang)(zang)(zang)禮時,親友都要參加。親屬、婦女(nv)穿黑衣、戴黑頭(tou)紗。子女(nv)在四(si)十天的服喪期內不能梳頭(tou)理發。寡婦要用頭(tou)巾將面部遮住,不讓別人見到。埋葬(zang)(zang)(zang)時頭(tou)北腳南面向西方,由兒子、近親和送葬(zang)(zang)(zang)者填土。
每逢(feng)三、七(qi)、四十(shi)、七(qi)十(shi)、一百(bai)天(tian)和周年忌日,都要在(zai)(zai)死者生前住(zhu)屋(帳篷)豎一小旗,并在(zai)(zai)此接待親(qin)友的吊唁(yan)、作“乃孜爾”(做抓飯請親(qin)友替(ti)死者祝福)。