《漢(han)書(shu)·藝文志》著錄作“《氾(fan)勝之》十八篇”,《氾(fan)勝之書(shu)》是(shi)后(hou)世的(de)通稱。作者氾(fan)勝之,漢(han)成帝時人,曾為議郎,在今陜西(xi)(xi)關中(zhong)平原(yuan)地區(qu)教民耕(geng)種,獲得豐收。該(gai)書(shu)是(shi)他對西(xi)(xi)漢(han)黃河流域(yu)的(de)農(nong)業生產(chan)經驗和操作技術的(de)總結,主(zhu)要內容包(bao)括耕(geng)作的(de)基(ji)本原(yuan)則、播種日期(qi)的(de)選(xuan)擇、種子處理、個別作物的(de)栽培(pei)、收獲、留種和貯藏技術﹑區(qu)種法等。
就現存文字來(lai)看﹐以對個別作(zuo)物的(de)栽(zai)培技術(shu)的(de)記載較為詳細。這些作(zuo)物有禾﹑黍﹑麥﹑稻(dao)﹑稗(bai)﹑大豆﹑小(xiao)豆﹑枲﹑麻﹑瓜﹑瓠(hu)﹑芋﹑桑(sang)等十三(san)種。區種法(fa)(即(ji)區田法(fa))在該書(shu)中占有重要地位。此外,書(shu)中提(ti)到的(de)溲種法(fa)﹑耕田法(fa)﹑種麥法(fa)﹑種瓜法(fa)﹑種瓠(hu)法(fa)﹑穗選(xuan)法(fa)﹑調節(jie)稻(dao)田水溫(wen)法(fa)﹑桑(sang)苗截乾法(fa)等,都不同程度地體現了科學的(de)精神。
氾書(shu)早(zao)佚(yi),北魏賈思勰《齊民(min)要術》多所(suo)徵引。清人(ren)(ren)輯佚(yi)本(ben)以洪頤(yi)所(suo)輯為優。今人(ren)(ren)石聲漢撰有《氾勝之書(shu)今釋》﹑萬國(guo)鼎撰有《氾勝之書(shu)輯釋》。
作者事跡和思想
《氾勝之書》的作者氾勝之,正(zheng)史(shi)中(zhong)沒(mei)有他(ta)(ta)(ta)的傳(chuan),古(gu)籍中(zhong)有關(guan)他(ta)(ta)(ta)的事跡(ji)的記(ji)載也寥寥無幾(ji)。他(ta)(ta)(ta)是西(xi)漢(han)末年(nian)人,《漢(han)書·藝文志》注說他(ta)(ta)(ta)在(zai)漢(han)成帝時當(dang)過議(yi)郎。祖籍在(zai)山(shan)東氾水一帶。《廣韻》云(yun)卷二(er)凡(fan)第二(er)十九(jiu)載,氾姓“出敦(dun)煌、濟北(bei)二(er)望。皇(huang)甫(fu)謐(mi)云(yun):‘本姓凡(fan)氏,遭秦亂,避地于氾水,因改焉。漢(han)有氾勝之,撰書言種植之事,子輯為敦(dun)煌太守,子孫因家焉。’”氾水是濟水的支流,在(zai)山(shan)東曹縣(xian)北(bei)四十里,與定陶(tao)縣(xian)交(jiao)界。
氾勝之雖是(shi)山東人,但在(zai)歷史上留下(xia)印跡的主要活動卻是(shi)在(zai)西漢京(jing)師(shi)地區(qu)指導農(nong)業生產(chan)。《漢書(shu)·藝文(wen)志》注曰:“劉向《別錄》云,使(shi)教田三(san)輔,有好田者(zhe)師(shi)之。徙為御史。”《晉書(shu)·食貨志》謂:“昔者(zhe)輕車使(shi)者(zhe)氾勝之督三(san)輔種麥,而關中遂穰。”他(ta)在(zai)這些活動中所(suo)積累的經驗和資料,是(shi)撰寫農(nong)書(shu)的基礎(chu);而他(ta)也是(shi)主要靠《氾勝之書(shu)》而聞名后世的。
從現存(cun)有(you)關《氾勝之(zhi)(zhi)書(shu)》的(de)資料看,氾勝之(zhi)(zhi)具有(you)突出的(de)重(zhong)農(nong)思想(xiang)(xiang)。他說:“神(shen)農(nong)之(zhi)(zhi)教,雖有(you)石城湯池,帶(dai)甲百萬,而又無粟(su)者,弗能守也(ye)。夫(fu)谷帛實天下之(zhi)(zhi)命。”把(ba)糧食布帛看作(zuo)國(guo)(guo)計民(min)生的(de)命脈所系,是(shi)當時一些進(jin)步思想(xiang)(xiang)家的(de)共識;氾勝之(zhi)(zhi)的(de)特點是(shi)把(ba)推廣先進(jin)的(de)農(nong)業(ye)(ye)科(ke)學(xue)技術作(zuo)為發展農(nong)業(ye)(ye)生產(chan)的(de)重(zhong)要(yao)途(tu)徑。他曾(ceng)經表彰一名(ming)(ming)佚名(ming)(ming)的(de)衛尉:“衛尉前上蠶法,今上農(nong)法。民(min)事人所忽(hu)略,衛尉懃之(zhi)(zhi),忠國(guo)(guo)愛(ai)民(min)之(zhi)(zhi)至。”在這(zhe)里,他把(ba)推廣先進(jin)農(nong)業(ye)(ye)科(ke)技,發展農(nong)業(ye)(ye)生產(chan)提高到“忠國(guo)(guo)愛(ai)民(min)”的(de)高度(du)。可以說,《氾勝之(zhi)(zhi)書(shu)》正是(shi)在這(zhe)種思想(xiang)(xiang)的(de)指導下寫成的(de)。
據《漢書·藝(yi)文志》記載(zai),漢時的農(nong)家(jia)共有9家(jia)114卷之(zhi)(zhi)多,其(qi)中《神農(nong)》二十(shi)篇(pian)(pian)(pian)(pian);《野老》十(shi)七篇(pian)(pian)(pian)(pian),《宰氏(shi)》十(shi)七篇(pian)(pian)(pian)(pian);《董安國》十(shi)六篇(pian)(pian)(pian)(pian);《尹(yin)都尉》十(shi)四篇(pian)(pian)(pian)(pian);《越氏(shi)》五(wu)篇(pian)(pian)(pian)(pian);《氾勝之(zhi)(zhi)書》十(shi)八篇(pian)(pian)(pian)(pian);《王氏(shi)》六篇(pian)(pian)(pian)(pian);《蔡癸》一篇(pian)(pian)(pian)(pian)。
其中(zhong)以《氾勝(sheng)(sheng)之書(shu)(shu)》最為(wei)著名,本書(shu)(shu)是2000多年(nian)(nian)前(qian)現存最早的一部農(nong)學(xue)專著。書(shu)(shu)中(zhong)主要描寫黃(huang)河中(zhong)游地(di)區常(chang)見(jian)的耕作習慣、農(nong)作物栽(zai)培(pei)技術(shu)以及種子(zi)選取孕(yun)育等用于農(nong)業(ye)生產環節的知識,反映出(chu)當時普通群眾(zhong)的勞動智慧。作者(zhe)氾勝(sheng)(sheng)之,生卒年(nian)(nian)不詳(xiang),西(xi)漢(han)后(hou)期成帝時任議郎,曾督導三輔(fu)各地(di)種麥,是一位有實踐經驗的農(nong)學(xue)家。原書(shu)(shu)十八篇(pian),多為(wei)后(hou)世農(nong)書(shu)(shu)所(suo)引用,約(yue)在北宋末年(nian)(nian)失傳,清洪頤(yi)煊有輯本。馬國翰從(cong)《齊民(min)要術(shu)》中(zhong)輯得十六篇(pian),又從(cong)其他書(shu)(shu)中(zhong)綴(zhui)為(wei)雜篇(pian)上下,湊成十八篇(pian),共3700字(zi)。1956年(nian)(nian),科學(xue)出(chu)版(ban)社出(chu)版(ban)了石聲漢(han)《氾勝(sheng)(sheng)之書(shu)(shu)今(jin)釋(shi)(shi)》以及萬國鼎(ding)《氾勝(sheng)(sheng)之書(shu)(shu)輯釋(shi)(shi)》。
《氾勝之書》所反映的農業生產技術包(bao)括以下幾方面:
(1)應用綜合(he)栽培技(ji)術(shu)西漢時期(qi),人們(men)已經認識到農(nong)作(zuo)物的生產(chan)是多種(zhong)因素(su)的綜合(he),是各種(zhong)栽培技(ji)術(shu)的綜合(he)。在整個作(zuo)物栽培過程中,要注意六個不(bu)可(ke)分割的基本環節:趣(qu)時,和土,務糞、澤,早(zao)鋤,早(zao)獲.趣(qu)時,即(ji)不(bu)誤農(nong)時,栽培作(zuo)物要不(bu)早(zao)不(bu)晚(wan),與(yu)氣(qi)候時令同步。
和土(tu),即使(shi)土(tu)壤(rang)疏松(song),有良好的結(jie)構(gou)。土(tu)壤(rang)好,莊稼就長(chang)得好;土(tu)壤(rang)不好,莊稼當然就長(chang)得差。
務糞、澤,就是注意及(ji)時施(shi)肥(fei)和灌溉。
早鋤、早獲,就(jiu)是及時鋤草,及時收獲。
(2)不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong)作物(wu)必須有(you)(you)(you)(you)不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong)的(de)(de)(de)栽培(pei)(pei)方(fang)法,不(bu)(bu)(bu)(bu)能千篇一律《氾(fan)勝之書》講了糧食、衣著原料、飼(si)料等(deng)12種(zhong)(zhong)作物(wu)的(de)(de)(de)栽培(pei)(pei)方(fang)法,自整(zheng)(zheng)地(di)(di)、播(bo)種(zhong)(zhong)直(zhi)到收獲(huo)的(de)(de)(de)各(ge)個(ge)環節,每種(zhong)(zhong)作物(wu)的(de)(de)(de)栽培(pei)(pei)方(fang)法都(dou)(dou)不(bu)(bu)(bu)(bu)相(xiang)同(tong)(tong),甚至差別(bie)很大(da),這是(shi)(shi)(shi)因(yin)為作物(wu)生(sheng)長期有(you)(you)(you)(you)長短,成熟有(you)(you)(you)(you)早晚,有(you)(you)(you)(you)的(de)(de)(de)需(xu)要水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)多(duo),有(you)(you)(you)(you)的(de)(de)(de)耐(nai)旱(han),有(you)(you)(you)(you)的(de)(de)(de)春(chun)種(zhong)(zhong)秋收,有(you)(you)(you)(you)的(de)(de)(de)秋種(zhong)(zhong)夏收,有(you)(you)(you)(you)的(de)(de)(de)抽穗(sui)結實,有(you)(you)(you)(you)的(de)(de)(de)在地(di)(di)下結果(guo)(guo)。作物(wu)的(de)(de)(de)生(sheng)長方(fang)式不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong),因(yin)此(ci)栽培(pei)(pei)技術自然(ran)也不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong)。比如冬小麥(mai)和水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)稻(dao)(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)栽培(pei)(pei)方(fang)法就(jiu)(jiu)不(bu)(bu)(bu)(bu)一樣(yang)。首(shou)先是(shi)(shi)(shi)播(bo)種(zhong)(zhong)時間不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong),在關中地(di)(di)區,冬小麥(mai)在夏至后70天(tian)播(bo)種(zhong)(zhong),水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)稻(dao)(dao)(dao)(dao)是(shi)(shi)(shi)冬至后110天(tian)播(bo)種(zhong)(zhong)。其(qi)次(ci)是(shi)(shi)(shi)麥(mai)、稻(dao)(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)需(xu)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)量相(xiang)差很大(da)。如果(guo)(guo)秋天(tian)有(you)(you)(you)(you)雨,地(di)(di)里(li)墑(shāng,指土(tu)壤(rang)含有(you)(you)(you)(you)適合種(zhong)(zhong)子發芽(ya)和作物(wu)生(sheng)長的(de)(de)(de)濕度)量好(hao),麥(mai)地(di)(di)就(jiu)(jiu)不(bu)(bu)(bu)(bu)用澆(jiao)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui);水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)稻(dao)(dao)(dao)(dao)則不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong),從播(bo)種(zhong)(zhong)到成熟,都(dou)(dou)不(bu)(bu)(bu)(bu)可(ke)缺水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)。由于稻(dao)(dao)(dao)(dao)田(tian)里(li)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)的(de)(de)(de)溫(wen)(wen)度對(dui)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)稻(dao)(dao)(dao)(dao)生(sheng)產有(you)(you)(you)(you)很大(da)的(de)(de)(de)影(ying)響(xiang),因(yin)此(ci)需(xu)要采取措(cuo)施控制水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)溫(wen)(wen)。氾(fan)勝之的(de)(de)(de)辦法是(shi)(shi)(shi)在田(tian)埂的(de)(de)(de)進、出水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)口(kou)(kou)上(shang)。當需(xu)要水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)溫(wen)(wen)高一些(xie)時,就(jiu)(jiu)把(ba)進、出水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)口(kou)(kou)上(shang)下相(xiang)對(dui)地(di)(di)開在一條直(zhi)線上(shang),使(shi)(shi)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)局部地(di)(di)在這一直(zhi)線上(shang)通過(guo),就(jiu)(jiu)可(ke)以避免整(zheng)(zheng)塊田(tian)的(de)(de)(de)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)溫(wen)(wen)下降;當需(xu)要降低(di)(di)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)溫(wen)(wen)時,就(jiu)(jiu)把(ba)進、出水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)口(kou)(kou)錯開,這樣(yang),新進來的(de)(de)(de)低(di)(di)溫(wen)(wen)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)在流(liu)經(jing)整(zheng)(zheng)塊稻(dao)(dao)(dao)(dao)田(tian)的(de)(de)(de)過(guo)程中帶走熱量,使(shi)(shi)稻(dao)(dao)(dao)(dao)田(tian)里(li)的(de)(de)(de)水(shui)(shui)(shui)(shui)(shui)溫(wen)(wen)降低(di)(di)。第三,麥(mai)、稻(dao)(dao)(dao)(dao)中耕除草的(de)(de)(de)方(fang)法也不(bu)(bu)(bu)(bu)同(tong)(tong)。
(3)區(qu)種(zhong)法的(de)發(fa)明區(qu)種(zhong)法是(shi)一(yi)(yi)種(zhong)高產栽(zai)培方法,主(zhu)要(yao)(yao)是(shi)依(yi)靠肥(fei)料(liao)的(de)力量,不(bu)一(yi)(yi)定(ding)非(fei)要(yao)(yao)好田。
即(ji)使在高山、丘陵上,在城(cheng)郊(jiao)的陡(dou)坡、土堆、城(cheng)墻上都可以作成區(qu)田(tian)(tian)。《氾勝之書》依據不同的地(di)形(xing),采用了(le)兩種(zhong)區(qu)田(tian)(tian)布(bu)(bu)置方(fang)法(fa):一是帶狀區(qu)種(zhong)法(fa),二是方(fang)形(xing)區(qu)種(zhong)法(fa)。兩種(zhong)布(bu)(bu)置方(fang)式都要(yao)求(qiu)等距、密植、全苗(miao)、施肥充足,澆水及時,以及精密的田(tian)(tian)間管理。這(zhe)樣小麥畝產可達(da)4187斤,這(zhe)個(ge)數(shu)字顯然夸(kua)大了(le),但它卻給后世指(zhi)出了(le)精耕細作、提高單位面積產量(liang)的方(fang)向。
(4)整地(di)改土(tu)技術(shu)通過整地(di)達到和(he)土(tu)保墑(di),改良(liang)土(tu)壤的(de)目的(de),這是氾勝之在繼承(cheng)前(qian)人經驗的(de)基(ji)礎上(shang)作出的(de)新(xin)貢獻。要(yao)求整地(di)要(yao)提前(qian)進行(xing),春(chun)種(zhong)地(di)要(yao)進行(xing)秋(qiu)耕(geng)(geng)(geng)和(he)春(chun)耕(geng)(geng)(geng),秋(qiu)種(zhong)地(di)要(yao)進行(xing)夏耕(geng)(geng)(geng),使整個耕(geng)(geng)(geng)作層有良(liang)好的(de)土(tu)壤結構。為了防旱(han)保墑(di),要(yao)特別注意選擇耕(geng)(geng)(geng)地(di)的(de)時間,避免秋(qiu)冬(dong)干耕(geng)(geng)(geng),春(chun)凍未(wei)解(jie)就早(zao)耕(geng)(geng)(geng),冬(dong)季要(yao)積雪保雪。
《氾勝之書》還提到(dao)耕完(wan)之后,要讓(rang)耕地(di)長草(cao),然(ran)后再耕一次(ci),將草(cao)埋在地(di)下(xia)。這種作法正(zheng)是應(ying)用(yong)綠肥(fei)的(de)(de)開端。既利(li)用(yong)了有(you)機質,又消滅了雜草(cao),這是我國利(li)用(yong)綠肥(fei)改良土(tu)壤的(de)(de)獨(du)特技術。
(5)選種(zhong)(zhong)留種(zhong)(zhong)技(ji)術氾勝之已認識到(dao)母強子良(liang),母弱子病的種(zhong)(zhong)苗(miao)關系。有好(hao)種(zhong)(zhong)才(cai)有好(hao)苗(miao),有好(hao)苗(miao)才(cai)能高產。為了獲得良(liang)種(zhong)(zhong),必須選種(zhong)(zhong)。選種(zhong)(zhong)的標準是生長健壯,穗形相同,子粒飽(bao)滿(man),成熟一致。選種(zhong)(zhong)的時間(jian)是在(zai)作物(wu)成熟后(hou)、收獲以前,到(dao)田(tian)間(jian)去(qu)選。選好(hao)的種(zhong)(zhong)子不能跟(gen)非種(zhong)(zhong)子混雜,要單收、單打、單藏(zang)。收藏(zang)種(zhong)(zhong)子要防(fang)止霉爛,防(fang)止蟲害(hai)。因此(ci)在(zai)收藏(zang)前要把種(zhong)(zhong)子曬干(gan)揚凈。特別是要保存過夏天的麥種(zhong)(zhong),更要用藥防(fang)蟲。
(6)施(shi)(shi)肥(fei)(fei)(fei)技術施(shi)(shi)肥(fei)(fei)(fei)技術在(zai)我國(guo)發展很早,據(ju)說殷商(shang)時已(yi)有(you)施(shi)(shi)肥(fei)(fei)(fei)的記錄。然而明確認識施(shi)(shi)肥(fei)(fei)(fei)是為(wei)了供給(gei)作(zuo)(zuo)(zuo)物(wu)生長的養分,改(gai)善作(zuo)(zuo)(zuo)物(wu)所需要(yao)的土壤條件(jian),又將肥(fei)(fei)(fei)料分作(zuo)(zuo)(zuo)基肥(fei)(fei)(fei)、種肥(fei)(fei)(fei)、追肥(fei)(fei)(fei)和特(te)殊(shu)的溲(sou)種法等,這(zhe)都是秦漢時才有(you),由氾勝(sheng)之作(zuo)(zuo)(zuo)了總結。
(7)中(zhong)耕(geng)除草(cao)(cao)與(yu)嫁接技術氾勝之講,中(zhong)耕(geng)除草(cao)(cao)有四(si)個作用:間苗(miao)、防(fang)凍、保墑(di)、增(zeng)產。以小麥(mai)為例,當(dang)麥(mai)苗(miao)顯(xian)出黃色時,那(nei)表(biao)明太密了,要通過中(zhong)耕(geng)除草(cao)(cao)把麥(mai)苗(miao)鋤稀些。秋鋤后,要用耙耬把土壅(yong)在麥(mai)根上,這樣可以保墑(di)、保溫、防(fang)凍。麥(mai)苗(miao)反青時要鋤一次(ci)。榆樹(shu)結莢時,地面干成白(bai)色,又(you)要鋤一次(ci)。小麥(mai)經過三四(si)次(ci)中(zhong)耕(geng)除草(cao)(cao),會使產量成倍地增(zeng)加。
氾(fan)勝之又(you)以(yi)種瓠(hù,一種葫蘆(lu))為例,記述(shu)了(le)西漢(han)的嫁接技術。
當瓠苗長(chang)到(dao)2尺(chi)多長(chang)時,便把(ba)(ba)10根(gen)莖(jing)(jing)(jing)蔓(man)捆在一起,用布(bu)纏繞5寸(cun)長(chang),外面用泥封固。不(bu)過(guo)10日,纏繞的地方便合為一莖(jing)(jing)(jing),然后選出(chu)一根(gen)最強壯的莖(jing)(jing)(jing)蔓(man)讓它繼續生長(chang),把(ba)(ba)其(qi)余9根(gen)莖(jing)(jing)(jing)蔓(man)掐(qia)去,這(zhe)樣結出(chu)的瓠又大又好。
(8)輪作(zuo)(zuo)、間(jian)作(zuo)(zuo)與(yu)混作(zuo)(zuo)氾(fan)勝之記述了(le)西(xi)漢(han)農(nong)作(zuo)(zuo)物的輪作(zuo)(zuo)、間(jian)作(zuo)(zuo)與(yu)混作(zuo)(zuo)技(ji)術。如谷子收獲以(yi)后種(zhong)麥;瓜(gua)田(tian)里種(zhong)韭菜、小豆;黍與(yu)桑堪混播,桑苗生長不受妨礙(ai),還(huan)能多收一季(ji)黍。這些技(ji)術的采用,提高了(le)土地利用率,達到了(le)增產(chan)增收的目的。
《氾(fan)勝(sheng)之書》記載(zai)的農業科技成就,顯示了秦及西漢時期的農業科學技術(shu)水平。
氾(fan)勝(sheng)之所編著的《氾(fan)勝(sheng)之書(shu)》,將中國古(gu)(gu)代黃(huang)河流域(yu)普通(tong)勞(lao)動人(ren)民的農業(ye)活(huo)動經驗(yan)進行總結,詳細(xi)記錄耕種、勞(lao)作、栽培等多項技術,體現出勞(lao)動人(ren)民的聰慧,為中國農業(ye)的發展奠定了堅實的基礎,由此而聞名(ming)于(yu)世,大約生活(huo)在公元(yuan)前1世紀(ji)的西(xi)漢末期。氾(fan)水(今山東曹縣(xian)北)人(ren),著名(ming)古(gu)(gu)代農學家。
凡耕之本(ben),在于趣時和(he)土,務糞澤,早鋤早獲。
春(chun)凍解(jie),地氣(qi)(qi)始(shi)通,土一和解(jie)。夏至,天氣(qi)(qi)始(shi)暑,陰(yin)氣(qi)(qi)始(shi)盛,土復(fu)解(jie)。夏至后九(jiu)十日,晝夜分,天地氣(qi)(qi)和。以此時(shi)(shi)耕(geng)田,一而當五,名曰膏澤,皆得時(shi)(shi)功。
春地氣通(tong),可(ke)耕堅(jian)硬強(qiang)地黑壚土(tu),輒(zhe)平摩其塊以(yi)生草,草生復耕之,天有小雨復耕和之,勿(wu)令有塊以(yi)待(dai)時(shi)。所謂強(qiang)土(tu)而弱之也。
春候地(di)氣始通:椓橛木長尺二(er)(er)寸,埋(mai)尺,見其二(er)(er)寸:立(li)春后,土塊散,上沒橛,陳根可拔(ba)。此時二(er)(er)十日(ri)以(yi)后,和氣去,即土剛。以(yi)此時耕(geng),一而當四。和氣去耕(geng),四不當一。
杏(xing)始華榮,輒耕(geng)(geng)輕土弱(ruo)土。望杏(xing)花(hua)落,復(fu)耕(geng)(geng)。耕(geng)(geng)輒藺(lin)之(zhi)(zhi)。草生,有雨澤,耕(geng)(geng)重藺(lin)之(zhi)(zhi)。土甚輕者,以牛羊(yang)踐之(zhi)(zhi)。如此則土強。此謂弱(ruo)土而強之(zhi)(zhi)也(ye)。
春氣未通,則土(tu)(tu)歷適不(bu)(bu)(bu)保澤,終歲(sui)不(bu)(bu)(bu)宜(yi)稼(jia),非糞不(bu)(bu)(bu)解。慎無旱(han)耕(geng)。須草生(sheng),至可耕(geng)時,有雨即耕(geng),土(tu)(tu)相親,苗獨生(sheng),草穢(hui)(hui)爛,皆成良田(tian)(tian)。此一耕(geng)而當五也。不(bu)(bu)(bu)如(ru)此而旱(han)耕(geng),塊硬,苗穢(hui)(hui)同孔出,不(bu)(bu)(bu)可鋤(chu)治,反(fan)為敗田(tian)(tian)。秋無雨而耕(geng),絕(jue)土(tu)(tu)氣,土(tu)(tu)堅垎,名曰臘田(tian)(tian)。及盛冬(dong)耕(geng),泄陰氣,土(tu)(tu)枯燥(zao),名曰脯(fu)田(tian)(tian)。脯(fu)田(tian)(tian)與臘田(tian)(tian),皆傷田(tian)(tian),二歲(sui)不(bu)(bu)(bu)起稼(jia),則二歲(sui)休之。
凡麥田,常以五(wu)月(yue)耕,六月(yue)再耕,七月(yue)勿耕,謹摩平以待(dai)種(zhong)時。五(wu)月(yue)耕,一當三。六月(yue)耕,一當再。若(ruo)七月(yue)耕,五(wu)不當一。
冬雨雪止(zhi),輒以藺之,掩(yan)地(di)雪,勿使(shi)從風(feng)飛去;后雪復藺之;則立春保澤,凍蟲(chong)死(si),來年宜稼。
得時(shi)之和,適地之宜,田雖薄惡(e),收(shou)可畝十石(shi)。
牽馬(ma)令就谷(gu)堆(dui)食數(shu)口,以馬(ma)踐過為種,無(wu)虸蚄(fang),厭(yan)虸蚄(fang)蟲也。
種(zhong)傷濕郁熱(re)則生(sheng)蟲也(ye)。
取麥(mai)(mai)種(zhong),候熟可(ke)獲,擇穗大強者,斬束立場(chang)中(zhong)之(zhi)高燥(zao)處(chu),曝(pu)使極(ji)燥(zao)。無(wu)令(ling)有白魚,有輒揚(yang)治之(zhi)。取干艾(ai)雜藏(zang)之(zhi),麥(mai)(mai)一(yi)石,艾(ai)一(yi)把;藏(zang)以瓦器(qi)竹(zhu)器(qi)。順時(shi)種(zhong)之(zhi),則(ze)收(shou)常(chang)倍(bei)。
取禾種(zhong),擇高大者,斬(zhan)一(yi)節下,把(ba)懸高燥處,苗(miao)則不敗。
欲知(zhi)歲所宜,以布(bu)囊盛粟等(deng)諸(zhu)物種(zhong),平量(liang)之(zhi),埋陰地(di)。冬至后五十日,發取量(liang)之(zhi)。息(xi)最(zui)多者,歲所宜也。
蟲食桃者粟責。
薄田不能糞者,以原蠶矢雜(za)禾(he)(he)種(zhong)種(zhong)之,則禾(he)(he)不蟲。
又馬(ma)(ma)骨銼一石,以(yi)(yi)水三(san)石,煮(zhu)之三(san)沸(fei);漉去(qu)滓,以(yi)(yi)汁漬附子五(wu)枚;三(san)四日,去(qu)附子,以(yi)(yi)汁和蠶矢羊矢各等分,撓(nao)令(ling)洞洞如(ru)稠粥。先(xian)種(zhong)二十日時,以(yi)(yi)溲(sou)種(zhong)如(ru)麥飯狀。常天旱燥時溲(sou)之,立干(gan);薄布數撓(nao),令(ling)易干(gan)。明(ming)日復溲(sou)。天陰雨則勿溲(sou)。六七溲(sou)而止(zhi)。輒曝(pu)謹藏,勿令(ling)復濕。至可(ke)種(zhong)時,以(yi)(yi)余汁溲(sou)而種(zhong)之。則禾不(bu)蝗蟲。無(wu)馬(ma)(ma)骨,亦可(ke)用雪汁,雪汁者,五(wu)谷之精也,使稼耐(nai)旱。常以(yi)(yi)冬藏雪汁,器(qi)盛埋(mai)于地中。治種(zhong)如(ru)此,則收常倍。
驗美田至(zhi)十(shi)(shi)九石,中(zhong)(zhong)田十(shi)(shi)三石,薄田一十(shi)(shi)石,尹(yin)擇取減法,神農(nong)復加(jia)之骨(gu)(gu)汁(zhi)(zhi)糞(fen)汁(zhi)(zhi)溲種。銼馬(ma)(ma)骨(gu)(gu)牛羊豬麋鹿骨(gu)(gu)一斗(dou),以雪汁(zhi)(zhi)三斗(dou),煮之三沸。以汁(zhi)(zhi)漬附(fu)子(zi),率汁(zhi)(zhi)一斗(dou),附(fu)子(zi)五枚,漬之五日(ri),去附(fu)子(zi)。搗麋鹿羊矢等分,置(zhi)汁(zhi)(zhi)中(zhong)(zhong)熟撓和(he)(he)之。候(hou)晏(yan)溫,又(you)溲曝,狀(zhuang)如后稷法,皆溲汁(zhi)(zhi)干乃(nai)止。若無骨(gu)(gu)者(zhe),繰蛹汁(zhi)(zhi)和(he)(he)溲。如此(ci)則以區種,大旱(han)澆之,其收(shou)至(zhi)畝(mu)百石以上,十(shi)(shi)倍于(yu)(yu)后稷。此(ci)言馬(ma)(ma)蠶皆蟲之先也(ye),及附(fu)子(zi)令稼不蝗蟲;骨(gu)(gu)汁(zhi)(zhi)及繰蛹汁(zhi)(zhi)皆肥,使稼耐旱(han),使稼耐旱(han),終歲不失于(yu)(yu)獲。
湯有(you)旱(han)災,伊(yi)尹作為區田,教民糞種,負水澆(jiao)稼。
區田(tian)以糞氣為(wei)美,非(fei)必須良田(tian)也(ye)。諸山陵(ling)近邑高危(wei)傾阪及丘城上,皆可為(wei)區田(tian)。
區(qu)田不耕旁地,庶盡地力。
凡(fan)區種,不先治地(di),便(bian)荒(huang)地(di)為之。
以(yi)畝(mu)為率,令一畝(mu)之地,長十八(ba)丈(zhang),廣四丈(zhang)八(ba)尺(chi)(chi);當橫分十八(ba)丈(zhang)作(zuo)十五(wu)町(ding);町(ding)間分十四道,以(yi)通人行(xing),道廣一尺(chi)(chi)五(wu)寸;町(ding)皆廣一丈(zhang)五(wu)寸,長四丈(zhang)八(ba)尺(chi)(chi)。尺(chi)(chi)直橫鑿町(ding)作(zuo)溝(gou),溝(gou)一尺(chi)(chi),深亦一尺(chi)(chi)。積(ji)(ji)(ji)壤于溝(gou)間,相去亦一尺(chi)(chi)。嘗悉以(yi)一尺(chi)(chi)地積(ji)(ji)(ji)壤,不(bu)相受,令弘作(zuo)二尺(chi)(chi)地以(yi)積(ji)(ji)(ji)壤。
種禾黍于溝(gou)間,夾溝(gou)為兩行,去溝(gou)兩邊各二(er)寸(cun)半(ban),中央相去五(wu)(wu)(wu)寸(cun),旁行相去亦(yi)五(wu)(wu)(wu)寸(cun)。一(yi)(yi)(yi)溝(gou)容(rong)四十(shi)四株。一(yi)(yi)(yi)百合(he)萬五(wu)(wu)(wu)千(qian)七百五(wu)(wu)(wu)十(shi)株。種禾黍,令(ling)上有一(yi)(yi)(yi)寸(cun)土,不(bu)可(ke)令(ling)過一(yi)(yi)(yi)寸(cun),亦(yi)不(bu)可(ke)令(ling)減一(yi)(yi)(yi)寸(cun)。
凡區種麥,令相去二寸一(yi)行。一(yi)行容五十(shi)二株。一(yi)百(bai)凡九萬三千五百(bai)五十(shi)株。麥上土(tu)令厚(hou)二寸。
凡(fan)區種大豆(dou),令(ling)相(xiang)去一尺二(er)寸。一行容(rong)九株。一百凡(fan)六千四百八十株。
區(qu)種荏(ren),令(ling)相去三尺。
胡麻相去一尺。
區種,天旱(han)常溉之,一百常收百斛。
上農夫區(qu)(qu)(qu),方深各六(liu)(liu)寸(cun),間相去九寸(cun)。一畝(mu)三千七百區(qu)(qu)(qu)。一日(ri)作(zuo)千區(qu)(qu)(qu)。區(qu)(qu)(qu)種(zhong)粟二十(shi)粒,美糞一升,合土(tu)和(he)之。畝(mu)用種(zhong)二升。秋收(shou)區(qu)(qu)(qu)別三升粟,畝(mu)收(shou)百斛。丁男長女治十(shi)畝(mu)。十(shi)畝(mu)收(shou)千石(shi)(shi)。歲食三十(shi)六(liu)(liu)石(shi)(shi),支二十(shi)六(liu)(liu)年。
中農夫區(qu),方九(jiu)寸,深六寸,相去二尺。一(yi)畝千二十七區(qu)。用種一(yi)升。收粟五十一(yi)石。一(yi)日作三百區(qu)。
下農夫區(qu)(qu),方九寸,深六寸,相去三尺。一畝五(wu)百(bai)六十七區(qu)(qu)。用種半(ban)升。收(shou)二(er)十八石。一日作二(er)百(bai)區(qu)(qu)。
區(qu)中草(cao)生(sheng),茇(ba)之。區(qu)間草(cao)以剗剗之,若以鋤鋤。苗長(chang)不能(neng)耘之者,以(句(ju)刂)鐮比地刈(yi)其草(cao)矣。
種禾(he)無(wu)期,因地為時(shi)。三月榆莢時(shi)雨(yu),高(gao)地強土可(ke)種禾(he)。
小(xiao)豆(dou)忌(ji)(ji)(ji)卯(mao),稻麻忌(ji)(ji)(ji)辰,禾(he)忌(ji)(ji)(ji)丙,黍忌(ji)(ji)(ji)丑(chou),秫忌(ji)(ji)(ji)寅(yin)未(wei),小(xiao)麥忌(ji)(ji)(ji)戌,大麥忌(ji)(ji)(ji)子,大豆(dou)忌(ji)(ji)(ji)申卯(mao)。凡(fan)九谷有忌(ji)(ji)(ji)日,種之不避其忌(ji)(ji)(ji),則多傷敗,此(ci)非(fei)虛語(yu)也。其自(zi)然(ran)者,燒黍穰(rang)則害瓠。
稙(zhi)禾,夏(xia)至(zhi)后八十九十日,常夜半候之(zhi),天有霜若白(bai)露(lu)下,以平明時(shi),令兩人持(chi)長索(suo)相(xiang)對、各持(chi)一(yi)端,以概禾中,去霜露(lu),日出乃止。如此,禾稼五谷不(bu)傷(shang)矣。
獲不(bu)可不(bu)速,常(chang)以(yi)急疾為務。芒張葉黃(huang),捷(jie)獲之無疑。
獲禾(he)之法,熟過半斷之。
黍者暑也,種(zhong)者必待暑。先夏(xia)至二十日,此時(shi)有雨,強土可(ke)種(zhong)黍。一畝三升。黍心未生,雨灌其心,心傷(shang)無實。
黍心初生,畏天露。令(ling)兩(liang)人對(dui)持(chi)長索,搜去其露,日(ri)出(chu)乃止。
凡(fan)種黍(shu),覆土鋤治(zhi),皆(jie)如(ru)禾法;欲(yu)疏于(yu)禾。
凡(fan)田有(you)(you)六道,麥(mai)(mai)為首種。種麥(mai)(mai)得時無不善(shan)。夏(xia)至后七十(shi)日,可種宿麥(mai)(mai)。早(zao)種則蟲(chong)而有(you)(you)節,晚(wan)種則穗小而少實。
當(dang)種麥(mai),若天旱(han)無雨澤,則薄責麥(mai)種以酢(zuo)漿(jiang)并蠶矢,夜半(ban)漬,向晨速投之,令(ling)與(yu)白露(lu)俱下。酢(zuo)漿(jiang)令(ling)麥(mai)耐旱(han),蠶矢令(ling)麥(mai)忍寒。
麥生黃(huang)色。傷于太稠。稠者鋤而稀之。
秋鋤以棘柴(chai)(chai)耬之,以壅(yong)麥根(gen)。故諺曰:“子(zi)欲富,黃(huang)金覆(fu)。”黃(huang)金覆(fu)者,謂秋鋤麥曳柴(chai)(chai)壅(yong)麥根(gen)也(ye)。至春凍解,棘柴(chai)(chai)曳之,突絕其(qi)干葉。須(xu)麥生復鋤之。到榆莢時,注雨止,候土(tu)白背復鋤。如此(ci)則(ze)收(shou)必倍。
冬雨雪止(zhi),以物輒藺麥上,掩其(qi)雪,勿令(ling)從風飛(fei)去(qu)。后雪復如(ru)此。則麥耐(nai)旱、多實。
春(chun)凍解,耕和土,種旋麥。麥生根茂盛,莽(mang)鋤(chu)如(ru)宿麥。
區(qu)(qu)種(zhong)麥,區(qu)(qu)大小如上農夫區(qu)(qu)。禾收(shou),區(qu)(qu)種(zhong)。凡種(zhong)一畝,甩子二(er)升(sheng);覆土厚二(er)寸,以足踐之,令種(zhong)土相親(qin)。麥生(sheng)根成,鋤區(qu)(qu)間秋草。緣以棘柴(chai)律土壅麥根。秋旱,則以桑落時澆之。
秋雨澤適,勿澆之(zhi)。春凍解,棘柴律(lv)之(zhi),突絕去其枯葉。區(qu)間(jian)草生鋤(chu)之(zhi)。大男大女(nv)治十畝。至五月收,區(qu)一百(bai)。得百(bai)石(shi)以(yi)上,十畝得千(qian)石(shi)以(yi)上。
小麥忌戌(xu),大麥忌子,除日不中種。
種(zhong)稻(dao),春凍解,耕反(fan)其土(tu)。種(zhong)稻(dao)區不(bu)欲(yu)(yu)大,大則(ze)水深淺(qian)不(bu)適。冬至后一百一十日可種(zhong)稻(dao)。稻(dao)地(di)美、用種(zhong)畝四升。始種(zhong)稻(dao)欲(yu)(yu)溫、溫者缺其塍,令(ling)水道相直(zhi);夏至后太(tai)熱,令(ling)水道錯。
三月(yue)種粳(jing)稻(dao),四月(yue)種秫稻(dao)。
稗既堪水旱,種無不熟之時,又特滋茂盛,易生(sheng)蕪穢(hui)。良田畝得二三十斛。宜種之備(bei)兇(xiong)年。
稗中有(you)米(mi),熟時搗取米(mi)炊(chui)食(shi)之。不減粱米(mi);又可釀作(zuo)酒(jiu)。
大豆(dou)保歲易為,宜古之(zhi)所(suo)以備兇年也(ye)。謹計家口(kou)數,種大豆(dou),率人五畝,此(ci)田之(zhi)本也(ye)。
三月(yue)榆(yu)莢時有雨,高(gao)田可種大豆(dou)。土(tu)和無(wu)塊(kuai),畝五升;土(tu)不(bu)和,則益之(zhi)(zhi)。種大豆(dou),夏至后二十日尚可種。戴甲而(er)生,不(bu)用深耕。種之(zhi)(zhi)上,土(tu)才(cai)令蔽豆(dou)耳。厚則折項,不(bu)能(neng)上達,屈(qu)于土(tu)中則死(si)。
大豆須均而稀。
豆花憎見日,見日則黃爛而根焦也。
獲(huo)豆之(zhi)(zhi)法,莢(jia)黑而莖蒼,輒收無疑;其實將落,反失之(zhi)(zhi)。故曰(yue),豆熟于場。于場獲(huo)豆,即(ji)青莢(jia)在上,黑莢(jia)在下。
區種(zhong)大(da)豆(dou)(dou)法:坎(kan)(kan)方(fang)深各六寸(cun),相(xiang)去二(er)尺,一(yi)(yi)(yi)百(bai)得(de)千二(er)百(bai)八(ba)十坎(kan)(kan)。其坎(kan)(kan)成,取美糞(fen)一(yi)(yi)(yi)升(sheng),合坎(kan)(kan)中土攪和(he),以內坎(kan)(kan)中。臨種(zhong)沃(wo)之(zhi),坎(kan)(kan)三升(sheng)水(shui)。坎(kan)(kan)內豆(dou)(dou)三粒;覆上土。勿厚,以掌抑(yi)之(zhi),令種(zhong)與土相(xiang)親(qin)。一(yi)(yi)(yi)畝(mu)用種(zhong)二(er)升(sheng),用糞(fen)十二(er)石(shi)八(ba)斗。豆(dou)(dou)生(sheng)五六葉,鋤(chu)之(zhi)。旱者溉之(zhi),坎(kan)(kan)三升(sheng)水(shui)。丁夫一(yi)(yi)(yi)人,可治五畝(mu)。至(zhi)秋收,一(yi)(yi)(yi)畝(mu)中十六石(shi)。
小豆不保歲(sui),難得(de)。
椹黑(hei)時,注雨種,畝五升(sheng)。豆生(sheng)布葉,鋤(chu)之(zhi);生(sheng)五六葉,又鋤(chu)之(zhi)。
大豆(dou)小豆(dou)不(bu)(bu)可(ke)盡(jin)(jin)治(zhi)(zhi)也。古所以不(bu)(bu)盡(jin)(jin)治(zhi)(zhi)者,豆(dou)生布(bu)葉,豆(dou)有膏,盡(jin)(jin)治(zhi)(zhi)之則傷膏,傷則不(bu)(bu)成(cheng)。而民盡(jin)(jin)治(zhi)(zhi),故其收(shou)耗折也。故曰,豆(dou)不(bu)(bu)可(ke)盡(jin)(jin)治(zhi)(zhi)。
種(zhong)枲:春凍解(jie),耕治其土。春草生(sheng),布糞(fen)田,復(fu)耕,平摩之。
種枲太早(zao),則(ze)剛堅、厚皮(pi)、多節;晚則(ze)皮(pi)不堅。寧失(shi)于早(zao),不失(shi)于晚。獲麻(ma)之(zhi)法,穗勃如(ru)灰,拔之(zhi)。夏至后(hou)二十日漚枲,枲和如(ru)絲。
種麻,豫調(diao)和田(tian)。二月下旬,三(san)月上(shang)旬,傍雨(yu)種之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。麻生布葉,鋤之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。率九尺一(yi)樹。樹高(gao)一(yi)尺,以(yi)蠶(can)矢(shi)糞之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),樹三(san)升(sheng);無蠶(can)矢(shi),以(yi)溷(hun)中熟糞糞之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)亦善,樹一(yi)升(sheng)。天旱,以(yi)流(liu)(liu)水(shui)(shui)澆之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),樹五升(sheng);無流(liu)(liu)水(shui)(shui),曝井(jing)水(shui)(shui),殺其寒(han)氣以(yi)澆之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。雨(yu)澤時適,勿(wu)澆。澆不欲數。養(yang)麻如此,美田(tian)則畝五十石(shi),及百石(shi),薄田(tian)尚(shang)三(san)十石(shi)。獲麻之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)法,霜下實成,速(su)斫之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi);其樹大(da)者(zhe),以(yi)鋸鋸之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。
區種(zhong)瓜(gua):一(yi)畝為二十(shi)四(si)科。區方圓(yuan)三(san)尺,深(shen)五(wu)寸。一(yi)科用一(yi)石糞(fen),糞(fen)與土合和,令(ling)相半。以三(san)斗瓦甕埋著科中(zhong)央,令(ling)甕口(kou)上(shang)與地(di)平(ping)。盛水甕中(zhong),令(ling)滿(man)。種(zhong)瓜(gua)甕四(si)面各一(yi)子。以瓦蓋(gai)甕口(kou)。水或減,輒增(zeng),常(chang)令(ling)水滿(man)。種(zhong)常(chang)以冬至后九十(shi)日(ri)、百日(ri),得戊(wu)辰日(ri)種(zhong)之。又種(zhong)薤(xie)十(shi)根,令(ling)周回甕,居瓜(gua)子外。至五(wu)月瓜(gua)熟,薤(xie)可(ke)拔賣之,與瓜(gua)相避。又可(ke)種(zhong)小豆子瓜(gua)中(zhong),畝四(si)五(wu)升,其(qi)藿可(ke)賣。此法宜平(ping)地(di),瓜(gua)收畝萬(wan)錢。
種瓠(hu)法(fa),以(yi)三月耕良田十畝。作區方深一尺。以(yi)杵筑之,令可居(ju)澤。相去一步。區種四實。蠶矢一斗,與土糞合。澆(jiao)之,水二升;所干處(chu),復澆(jiao)之。
著三實(shi),以(yi)馬箠(chui)嗀其心,勿令(ling)(ling)蔓(man)延(yan);多實(shi),實(shi)細(xi)。以(yi)稿薦其下(xia),無令(ling)(ling)親土多瘡瘢。度可作瓢,以(yi)手摩其實(shi),從蒂至底,去其毛,不復長,且厚。八月微霜下(xia),收取。
掘地深一丈(zhang),薦以(yi)(yi)槁(gao),四邊各厚一尺(chi)。以(yi)(yi)實置孔(kong)中,令底下向(xiang)。瓠一行,覆上土(tu)厚三(san)尺(chi)。二十日出,黃(huang)色好(hao),破以(yi)(yi)為瓢。其中白膚,以(yi)(yi)養豬致(zhi)(zhi)肥;其瓣(ban),以(yi)(yi)作燭致(zhi)(zhi)明。
一本三(san)實(shi),一區(qu)十(shi)(shi)二(er)(er)實(shi),一畝得二(er)(er)千(qian)八百八十(shi)(shi)實(shi),十(shi)(shi)畝凡(fan)得五(wu)(wu)萬(wan)七千(qian)六百瓢(piao)。瓢(piao)直(zhi)(zhi)十(shi)(shi)錢,并直(zhi)(zhi)五(wu)(wu)十(shi)(shi)七萬(wan)六千(qian)文。用蠶矢二(er)(er)百石,牛耕、功力,直(zhi)(zhi)二(er)(er)萬(wan)六千(qian)文。余(yu)有五(wu)(wu)十(shi)(shi)五(wu)(wu)萬(wan)。肥豬、明燭,利在其外。
區種瓠(hu)法,收種子(zi)(zi)須大者(zhe)。若(ruo)先受一(yi)斗者(zhe),得(de)收一(yi)石(shi);受一(yi)石(shi)者(zhe),得(de)收十石(shi)。先掘地(di)作坑(keng),方圓、深(shen)各三(san)尺(chi)。用(yong)蠶沙與土相和,令(ling)中(zhong)半,著坑(keng)中(zhong),足攝令(ling)堅。以水(shui)沃之(zhi)(zhi)。候水(shui)盡,即下瓠(hu)子(zi)(zi)十顆;復(fu)以前糞覆之(zhi)(zhi)。既生(sheng)(sheng),長二尺(chi)余(yu),便總聚十莖(jing)一(yi)處(chu),以布纏(chan)之(zhi)(zhi)五寸許,復(fu)用(yong)泥泥之(zhi)(zhi)。不過數日,纏(chan)處(chu)便合為一(yi)莖(jing)。留強者(zhe),余(yu)悉掐去。引蔓(man)結子(zi)(zi)。子(zi)(zi)外之(zhi)(zhi)條(tiao),亦掐去之(zhi)(zhi),勿令(ling)蔓(man)延。留子(zi)(zi)法,初(chu)生(sheng)(sheng)二、三(san)子(zi)(zi)不佳,去之(zhi)(zhi);取第四(si)、五、六子(zi)(zi),留三(san)子(zi)(zi)即足。旱(han)時(shi)須澆(jiao)之(zhi)(zhi),坑(keng)畔周匝小渠子(zi)(zi),深(shen)四(si)五寸,以水(shui)停之(zhi)(zhi),令(ling)其遙潤,不得(de)坑(keng)中(zhong)下水(shui)。
種(zhong)芋,區(qu)方(fang)深皆(jie)三尺(chi)。取豆萁(ji)(ji)內區(qu)中(zhong),足(zu)踐之(zhi),厚尺(chi)五(wu)寸。取區(qu)上(shang)濕土與糞和之(zhi),內區(qu)中(zhong)萁(ji)(ji)上(shang),令厚尺(chi)二(er)寸,以水澆之(zhi),足(zu)踐令保(bao)澤。取五(wu)芋子置(zhi)四角及中(zhong)央,足(zu)踐之(zhi)。旱(han)數澆之(zhi)。其爛。芋生子,皆(jie)長三尺(chi)。一區(qu)收三石。
又種芋法,宜擇(ze)肥緩土近水處,和柔(rou)糞之。二(er)月注雨,可種芋,率(lv)二(er)尺下一本。芋生(sheng)根欲深。斸其(qi)旁以緩其(qi)土。旱則澆之。有草鋤之,不厭數多。治芋如此,其(qi)收常倍。
種桑法(fa),五月取(qu)椹(shen)著水(shui)中,即以手潰(kui)之(zhi),以水(shui)灌(guan)洗,取(qu)子(zi)陰干。治肥田十畝,荒(huang)田久不耕者尤善(shan),好耕治之(zhi)。每畝以黍(shu)、椹(shen)子(zi)各(ge)三升合(he)種之(zhi)。黍(shu)、桑當(dang)俱生(sheng)(sheng),鋤之(zhi),桑令(ling)稀(xi)疏調適。黍(shu)熟獲之(zhi)。桑生(sheng)(sheng)正與黍(shu)高平,因以利鐮(lian)摩地刈之(zhi),曝(pu)令(ling)燥;后(hou)有風調,放(fang)火燒(shao)之(zhi),常逆風起火。桑至春生(sheng)(sheng)。
一畝食三箔蠶。
神(shen)農(nong)之教,雖有石城湯池,帶甲百萬,而無粟者,弗能守也(ye)。夫谷帛實天下之命。衛尉前(qian)上(shang)蠶法,今上(shang)農(nong)事(shi),人所忽略,衛尉勤之,可(ke)謂忠國憂民(min)之至(zhi)。
農士(shi)惰勤(qin),其功力相什(shen)倍(bei)。
吳王濞開茱萸溝,通運(yun)(yun)至(zhi)海陵倉,北有茱萸村,以(yi)村立名(ming)。故(gu)史記(ji)云:“祁溝即吳王夫差所(suo)開,漕運(yun)(yun)以(yi)通上國。”
春(chun)(chun)秋(qiu)戰國時期(qi),以(yi)(yi)鐵(tie)器和(he)牛(niu)耕的(de)(de)(de)推廣(guang)為(wei)主要標志,中國的(de)(de)(de)農(nong)(nong)業生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)力在(zai)發生(sheng)(sheng)(sheng)了(le)(le)(le)一(yi)(yi)個飛躍。但當時的(de)(de)(de)鐵(tie)農(nong)(nong)具以(yi)(yi)小型的(de)(de)(de)镢、鍤、鋤之(zhi)類為(wei)多,鐵(tie)犁(li)數量很(hen)少(shao),而且(qie)形制原始,牛(niu)耕的(de)(de)(de)推廣(guang)還是(shi)很(hen)初(chu)步的(de)(de)(de)。長期(qi)的(de)(de)(de)戰爭又(you)使新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)力所(suo)包含的(de)(de)(de)能(neng)量不能(neng)充(chong)分發揮出來。秦的(de)(de)(de)統一(yi)(yi)本(ben)來給生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)力的(de)(de)(de)發展(zhan)(zhan)創造了(le)(le)(le)有利(li)的(de)(de)(de)條件,但秦朝的(de)(de)(de)苛(ke)玫暴斂,無(wu)限(xian)度地(di)使用民力,又(you)造成了(le)(le)(le)社會生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)的(de)(de)(de)破壞。劉邦(bang)結(jie)束了(le)(le)(le)楚漢(han)(han)相爭的(de)(de)(de)局(ju)面,重(zhong)新(xin)(xin)(xin)統一(yi)(yi)了(le)(le)(le)中國,社會進入了(le)(le)(le)一(yi)(yi)個相對穩定(ding)的(de)(de)(de)時期(qi)。漢(han)(han)初(chu)統治者吸(xi)收了(le)(le)(le)亡秦的(de)(de)(de)教訓,實行(xing)了(le)(le)(le)“休養生(sheng)(sheng)(sheng)息”的(de)(de)(de)政策,重(zhong)視(shi)對農(nong)(nong)業生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)的(de)(de)(de)保護和(he)勸(quan)導,社會經濟獲(huo)得(de)了(le)(le)(le)恢復和(he)發展(zhan)(zhan)。到了(le)(le)(le)漢(han)(han)武帝時期(qi),生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)力又(you)上(shang)了(le)(le)(le)一(yi)(yi)個新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)臺階,以(yi)(yi)“耦犁(li)”的(de)(de)(de)發明和(he)推廣(guang)為(wei)標志,鐵(tie)犁(li)牛(niu)耕在(zai)黃河(he)流(liu)域獲(huo)得(de)了(le)(le)(le)普及,并向其他地(di)區推廣(guang)開去。春(chun)(chun)秋(qiu)戰國以(yi)(yi)來生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)力躍進所(suo)蘊涵的(de)(de)(de)能(neng)量,至此(ci)充(chong)分地(di)迸發出來,農(nong)(nong)業生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)獲(huo)得(de)全方位的(de)(de)(de)發展(zhan)(zhan),商品經濟也呈現出一(yi)(yi)片繁榮。農(nong)(nong)業生(sheng)(sheng)(sheng)產(chan)力的(de)(de)(de)這(zhe)種空(kong)前的(de)(de)(de)發展(zhan)(zhan),為(wei)農(nong)(nong)業科(ke)技(ji)的(de)(de)(de)發展(zhan)(zhan)提供了(le)(le)(le)新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)經驗(yan)和(he)新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)基(ji)礎(chu)。《氾勝之(zhi)書》正是(shi)在(zai)這(zhe)新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)基(ji)礎(chu)上(shang)對新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)經驗(yan)所(suo)作的(de)(de)(de)新(xin)(xin)(xin)的(de)(de)(de)總結(jie)。
在戰(zhan)國(guo)(guo)(guo)秦漢農(nong)業(ye)經濟(ji)(ji)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)發展(zhan)中(zhong)(zhong)(zhong),關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)地(di)區(qu)處于(yu)領先的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)地(di)位(wei)。商鞅(yang)變法(fa)后,秦國(guo)(guo)(guo)長期實行獎(jiang)勵(li)耕戰(zhan)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)政策(ce),農(nong)業(ye)經濟(ji)(ji)發展(zhan)很(hen)快,牛(niu)耕也(ye)比(bi)關(guan)(guan)東(dong)六(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)有較(jiao)大(da)(da)程(cheng)度的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)推廣,鄭國(guo)(guo)(guo)渠的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)建成又大(da)(da)大(da)(da)加強了(le)(le)(le)秦國(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)經濟(ji)(ji)實力(li)(li),奠定了(le)(le)(le)秦統一(yi)六(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)基礎。秦帝國(guo)(guo)(guo)建立后,賦(fu)役的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)重負(fu)主要壓在原山(shan)東(dong)六(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)頭上,對(dui)原秦國(guo)(guo)(guo)本(ben)土的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)經濟(ji)(ji)則采(cai)取(qu)了(le)(le)(le)保護政策(ce),大(da)(da)量(liang)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)遷民又使秦本(ben)土的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)力(li)(li)資(zi)源和(he)財(cai)力(li)(li)資(zi)源獲(huo)得補充,因(yin)此,在山(shan)東(dong)六(liu)(liu)(liu)國(guo)(guo)(guo)農(nong)業(ye)經濟(ji)(ji)瀕于(yu)崩潰(kui)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)同(tong)時(shi),關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)地(di)區(qu)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)經濟(ji)(ji)卻相對(dui)穩定和(he)有所發展(zhan);從而在楚(chu)漢戰(zhan)爭中(zhong)(zhong)(zhong)成為(wei)支(zhi)持劉邦取(qu)得戰(zhan)爭勝(sheng)利(li)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)可靠后方(fang)。重新統一(yi)后的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)漢帝國(guo)(guo)(guo),繼續建都(dou)關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong);關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)又成為(wei)漢朝政府發展(zhan)農(nong)業(ye)生(sheng)產(chan)力(li)(li)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)重點(dian)地(di)區(qu)獲(huo)得全國(guo)(guo)(guo)各地(di)人(ren)力(li)(li)物力(li)(li)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)支(zhi)持。西(xi)漢時(shi)期,關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)地(di)區(qu)興建了(le)(le)(le)一(yi)系列大(da)(da)型水利(li)工(gong)程(cheng),冬(dong)麥(mai)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)種植有了(le)(le)(le)很(hen)大(da)(da)發展(zhan),趙過(guo)總結的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)“耦犁”和(he)代田法(fa)也(ye)是首(shou)先在關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)地(di)區(qu)推廣的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)。關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)成了(le)(le)(le)“膏壤沃野千里”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)首(shou)富之區(qu)。據司馬遷的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)估計,“關(guan)(guan)中(zhong)(zhong)(zhong)之地(di),于(yu)天下三分之一(yi),而人(ren)眾不過(guo)什三;然量(liang)其富,什居其六(liu)(liu)(liu)”(《史記·貨殖列傳》)。氾勝(sheng)之在這(zhe)一(yi)地(di)區(qu)負(fu)責勸農(nong)工(gong)作,使他在機(ji)會(hui)接觸和(he)了(le)(le)(le)解當(dang)時(shi)最先進的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)農(nong)業(ye)生(sheng)產(chan)技(ji)術。
我國自戰國以后,黃河流域(yu)進入大(da)規模開發(fa)的(de)(de)(de)新階(jie)段,耕(geng)地(di)大(da)為(wei)擴展(zhan),溝(gou)洫(xu)農(nong)田逐漸廢棄,干旱又(you)成為(wei)農(nong)業生產中的(de)(de)(de)主要威(wei)脅(xie)。在氾勝之從事勸農(nong)活動的(de)(de)(de)關中地(di)區(qu),情況更是這(zhe)(zhe)樣。這(zhe)(zhe)里降(jiang)水量(liang)不多,分布又(you)不均勻(yun),旱澇交替發(fa)生,尤(you)以旱的(de)(de)(de)威(wei)脅(xie)最(zui)大(da)。灌溉工(gong)程(cheng)雖有較大(da)發(fa)展(zhan),但旱地(di)畢竟是大(da)多數,需要盡可(ke)能地(di)接(jie)納(na)和保持天然(ran)的(de)(de)(de)降(jiang)水,包括每年西(xi)北季風送來的(de)(de)(de)冬雪。總(zong)之,這(zhe)(zhe)是一個典型的(de)(de)(de)旱農(nong)區(qu);這(zhe)(zhe)種(zhong)自然(ran)條件在很(hen)大(da)程(cheng)度上制約著農(nong)業技術(shu)發(fa)展(zhan)的(de)(de)(de)方向。
氾勝(sheng)之(zhi)(zhi)生活的(de)時(shi)代(dai),還(huan)向農(nong)業(ye)(ye)生產和(he)農(nong)業(ye)(ye)科技提(ti)出了一(yi)些新的(de)問題和(he)新的(de)要求。一(yi)是(shi)人口的(de)迅速(su)增加。據《漢(han)書(shu)·地(di)理(li)志》所載,漢(han)平(ping)帝(di)(di)年間在(zai)籍民(min)戶為(wei)一(yi)千(qian)二百(bai)多(duo)萬,口數為(wei)五千(qian)九(jiu)百(bai)多(duo)萬,這(zhe)是(shi)漢(han)代(dai)人口的(de)最高峰。對糧食的(de)需(xu)求量也(ye)因此越(yue)來越(yue)大(da)。二是(shi)西漢(han)中期以后,土地(di)兼并日益發(fa)展(zhan),大(da)量農(nong)民(min)喪失(shi)土地(di),社(she)(she)會上出現嚴重的(de)流民(min)問題。成帝(di)(di)時(shi),雖然“天下(xia)無兵革(ge)之(zhi)(zhi)事,號為(wei)安樂(le)”(《漢(han)書(shu)·食貨志》),但(dan)更大(da)的(de)社(she)(she)會危(wei)機也(ye)在(zai)蘊釀之(zhi)(zhi)中。漢(han)朝統治者面臨一(yi)個如何安置無地(di)或少(shao)地(di)農(nong)民(min),穩定和(he)發(fa)展(zhan)農(nong)業(ye)(ye)生產的(de)問題。
《氾勝之書(shu)》就(jiu)是在上述社會背(bei)景(jing)下出現的,這些(xie)背(bei)景(jing)在《氾勝之書(shu)》中都留下了印(yin)跡。
《氾(fan)(fan)勝之書(shu)》原名是《氾(fan)(fan)勝之十(shi)八(ba)篇》(《漢書(shu)·藝文志》農(nong)家類),《氾(fan)(fan)勝之書(shu)》一名始見于《隋書(shu)·經籍志》,后來(lai)成(cheng)為該書(shu)的通稱。
該書(shu)在漢(han)代已擁有崇高的聲譽;屢屢為學者(zhe)(zhe)所引(yin)述。如東漢(han)著名學者(zhe)(zhe)鄭玄注《周禮·地官·草(cao)人》云:“土化之法(fa),化之使美,若氾勝(sheng)(sheng)之術也。”唐賈公彥(yan)疏云:“漢(han)時農(nong)書(shu)數(shu)家,氾勝(sheng)(sheng)(之)為上。”鄭玄注《禮記·月(yue)令》孟春之月(yue)“草(cao)木萌動”又云:“此陽氣蒸達(da),可耕(geng)(geng)之候(hou)也。《農(nong)書(shu)》曰:‘土長冒(mao)橛(jue),陳根(gen)可拔,耕(geng)(geng)者(zhe)(zhe)急(ji)發。’”孔穎達(da)疏謂(wei):“鄭所引(yin)《農(nong)書(shu)》,先師以為《氾勝(sheng)(sheng)之書(shu)》也。”其說是(shi)。
東漢時期另一位(wei)著名學者崔寔在其(qi)所著《四民月令》中亦以《氾(fan)勝(sheng)之(zhi)書》為其(qi)重要依據。茲(zi)把(ba)《四民月令》每月土壤(rang)耕(geng)作(zuo)安排與《氾(fan)勝(sheng)之(zhi)書》的有(you)關記載表列如下,以便比較:
《氾勝之書(shu)》和(he)《四民月令》關于土壤耕作的(de)記載
《四民月令》
《氾勝之書》
正月
雨水中(zhong),地氣上騰,土(tu)長冒橛(農書曰(yue):椓一尺二(er)寸,橛埋(mai)于地,令出(chu)地二(er)寸,正(zheng)月冰釋,土(tu)墳(fen)起沒橛也)陳根可拔(ba),急菑(zai)強土(tu)黑壚之田(tian)。
春(chun)地氣通,可(ke)耕堅(jian)硬強地黑壚土。
春候地(di)氣通(tong):椓橛木,長(chang)尺(chi)二(er)寸(cun),埋(mai)尺(chi)見其二(er)寸(cun);立春后,土塊散,上沒(mei)橛,陳根可拔。此時(shi)……以(yi)時(shi)耕,一而當四……
二月
陰凍畢(bi)釋(shi),可菑美田、緩土(tu)及河渚小處(chu)(勸農使者氾(fan)勝之法)。
三月
杏花盛,可菑沙、白(bai)、輕(qing)土之(zhi)田。(氾(fan)勝之(zhi)曰(yue):“杏花如(ru)荼,可耕白(bai)沙也(ye)。”)
杏始(shi)華榮,輒(zhe)耕輕土弱(ruo)土。
五月
可菑麥田。
凡麥田,常以(yi)五月耕(geng),六月,再耕(geng)。七月勿耕(geng)!謹摩平以(yi)待時。
六月
可菑麥田。
七月
菑麥田。
以(yi)上資料,除“七月(yue)菑(zai)麥田(tian)(tian)”可(ke)(ke)(ke)存疑外,其余可(ke)(ke)(ke)以(yi)說是(shi)(shi)全部源(yuan)于《氾書(shu)(shu)》。其中“二月(yue):陰凍畢(bi)釋,可(ke)(ke)(ke)菑(zai)美田(tian)(tian)緩土及河渚(zhu)小處(chu)(勸農使者氾勝之(zhi)法)”一(yi)節(jie),雖(sui)不(bu)一(yi)定是(shi)(shi)《氾書(shu)(shu)》原文,但肯定源(yuan)于《氾書(shu)(shu)》;三月(yue)引氾勝之(zhi)“杏花如荼(tu),可(ke)(ke)(ke)耕白沙(sha)也”一(yi)語也可(ke)(ke)(ke)能是(shi)(shi)《氾勝之(zhi)書(shu)(shu)》的(de)佚文。這些都可(ke)(ke)(ke)補(bu)充今人所(suo)輯《氾勝之(zhi)書(shu)(shu)》之(zhi)不(bu)足。
《氾(fan)勝之書(shu)》在(zai)魏(wei)晉南(nan)北朝時(shi)期仍然備受重(zhong)視。如(ru)北朝蕭大(da)(da)圜(yuan)云:“獲菽(shu)尋氾(fan)氏(shi)之書(shu)。”(《北史》卷29《蕭大(da)(da)圜(yuan)傳》)賈思勰寫作《齊民要術》,也大(da)(da)量引用《氾(fan)勝之書(shu)》的材料(liao);我們如(ru)今(jin)所能(neng)看到(dao)的《氾(fan)勝之書(shu)》的佚文,主要就是《齊民要術》保存下來(lai)的。
隋唐時期,該書(shu)(shu)(shu)仍在流(liu)傳。《隋書(shu)(shu)(shu)·經籍(ji)志(zhi)》《舊唐書(shu)(shu)(shu)·經籍(ji)志(zhi)》《新唐書(shu)(shu)(shu)·藝文志(zhi)》都(dou)有(you)著(zhu)錄(lu)。唐代和北宋(song)(song)初年的(de)(de)一些類(lei)書(shu)(shu)(shu),如《北堂書(shu)(shu)(shu)鈔(chao)》《藝文類(lei)聚(ju)》《初學記》《太平御覽》《事類(lei)賦》等(deng),對它多所征引(yin)。大概宋(song)(song)仁宗時期開始(shi)流(liu)行漸(jian)少,此時成(cheng)書(shu)(shu)(shu)的(de)(de)《崇文總目(mu)》未見(jian)著(zhu)錄(lu)。后來著(zhu)名的(de)(de)私家目(mu)錄(lu)如晁公武的(de)(de)《郡(jun)齋(zhai)讀書(shu)(shu)(shu)志(zhi)》、陳振(zhen)孫(sun)的(de)(de)《直郡(jun)書(shu)(shu)(shu)錄(lu)解題》都(dou)未載此書(shu)(shu)(shu),僅(jin)偶見(jian)于鄭(zheng)樵的(de)(de)《通志(zhi)》。宋(song)(song)以后的(de)(de)官(guan)私目(mu)錄(lu)再也(ye)沒(mei)有(you)提到《氾勝之書(shu)(shu)(shu)》。此書(shu)(shu)(shu)于北宋(song)(song)亡佚。
十九(jiu)世(shi)紀前半期(qi),出現(xian)了(le)《氾(fan)勝之(zhi)書(shu)》的(de)(de)三種輯(ji)佚(yi)本(ben):一是洪頤煊輯(ji)錄的(de)(de)《氾(fan)勝之(zhi)書(shu)》二卷(juan),編在他1811年所(suo)刻的(de)(de)《經典集林》中;二是宋葆淳(chun)1919年輯(ji)錄的(de)(de)《漢氾(fan)勝之(zhi)遺書(shu)》:三是馬國翰輯(ji)錄的(de)(de)《氾(fan)勝之(zhi)書(shu)》二卷(juan),編刊在他的(de)(de)《玉函山房輯(ji)佚(yi)書(shu)》中,時間大約是十九(jiu)世(shi)紀前半期(qi)之(zhi)末。它們的(de)(de)材料來源主要是《齊民要術》,而所(suo)根據的(de)(de)是不好的(de)(de)版本(ben),故問(wen)題(ti)較多(duo)。其中洪、馬二氏(shi)所(suo)輯(ji)較好,宋氏(shi)所(suo)輯(ji)最差(cha)。
中華人民共和(he)國(guo)建立以(yi)后,祖國(guo)農(nong)業遺產的(de)(de)整(zheng)(zheng)理研究(jiu)受到空前的(de)(de)重視(shi),一些學(xue)者致(zhi)力于運用現代科學(xue)知識整(zheng)(zheng)理和(he)研究(jiu)《氾勝之書》,對《氾勝之書》進行重新的(de)(de)輯佚和(he)校訂,其中最重要(yao)的(de)(de)成果是(shi)石聲漢(han)的(de)(de)《氾勝之書今(jin)釋》(科學(xue)出(chu)版社,1956年(nian)(nian)出(chu)版)和(he)萬國(guo)鼎的(de)(de)《氾勝之書輯釋》(中華書局,1957年(nian)(nian)出(chu)版;農(nong)業出(chu)版社,1980年(nian)(nian)新二版)。
石聲漢的(de)(de)(de)《氾(fan)勝(sheng)(sheng)之(zhi)書今釋(shi)》共(gong)輯得三千(qian)五(wu)百余字,分(fen)作(zuo)101條,按照(zhao)1、耕(geng)作(zuo),2、選擇(ze)播種(zhong)日期,3、處理谷物(wu)種(zhong)子、4、個別作(zuo)物(wu)栽培技術,5、收獲,6、留種(zhong)及貯藏,7、“區種(zhong)法”的(de)(de)(de)次序重新編次。每條先列(lie)正文(wen)(wen)(wen),次列(lie)現代(dai)口語的(de)(de)(de)“釋(shi)文(wen)(wen)(wen)”,并附以校(xiao)記和注(zhu)釋(shi)。在“正文(wen)(wen)(wen)和今釋(shi)”之(zhi)后,是(shi)總體研究的(de)(de)(de)《〈氾(fan)勝(sheng)(sheng)之(zhi)書〉底分(fen)析》一(yi)文(wen)(wen)(wen)。該書的(de)(de)(de)英譯本1959年由科學出版社出版。
萬國鼎的《氾(fan)勝(sheng)之書輯(ji)釋》輯(ji)得原文3696字。他(ta)參照《齊(qi)民要術》,把《氾(fan)書》原文分為18節:1、耕田(tian),2、收種,3、溲種法(fa),4、區田(tian)法(fa),5、禾,6、黍,7、麥,8、稻,9、稗,10、大豆,11、小豆,12、枲,13、麻,14、瓜,15、瓠,16、芋,17、桑,18、雜項(xiang)。每節又包(bao)括三個(ge)部(bu)分,一是正文,并附(fu)以校勘記(ji)和注(zhu)釋,二是譯(yi)文,三是討論,深(shen)入探討《氾(fan)勝(sheng)之書》中的有關問題。
這兩個輯(ji)釋本(ben)的(de)特點(dian),一(yi)是注(zhu)意選(xuan)用(yong)善本(ben),并作(zuo)了比較認真的(de)校(xiao)訂(ding),因(yin)而(er)比前(qian)人的(de)輯(ji)本(ben)完(wan)善和精審得多;二是把輯(ji)佚(yi)整(zheng)理和研究(jiu)相結合,并力(li)圖運用(yong)現代農業科(ke)學知識(shi)對《氾勝(sheng)(sheng)之書(shu)》進(jin)行(xing)新的(de)闡(chan)發(fa)。這兩本(ben)書(shu)為后人對《氾勝(sheng)(sheng)之書(shu)》的(de)進(jin)一(yi)步(bu)研究(jiu)奠定了基礎。
國外有些學(xue)者(zhe),尤其是東(dong)鄰日本(ben)的(de)(de)學(xue)者(zhe),也致力于《氾(fan)(fan)勝之(zhi)書(shu)》的(de)(de)譯介(jie)和研究。田島秀夫(fu)、志(zhi)田容(rong)子根據石聲漢的(de)(de)校(xiao)釋本(ben)翻譯了《氾(fan)(fan)勝之(zhi)書(shu)》,1992年由(you)農文容(rong)協出(chu)版。日本(ben)學(xue)者(zhe)對《氾(fan)(fan)勝之(zhi)書(shu)》的(de)(de)研究則主要集中(zhong)在代田法和區田法的(de)(de)問(wen)題(ti)上。
現存《氾勝之書(shu)》的主要內容(rong):
從石聲漢和萬國鼎的(de)輯錄的(de)《氾勝(sheng)之書》資料看,現存《氾勝(sheng)之書》的(de)內容主(zhu)要包括以(yi)下三(san)個部分:
第一(yi)部分,耕(geng)(geng)作栽培通論(lun)(lun)。《氾勝之(zhi)(zhi)書》首先提出(chu)了(le)(le)(le)耕(geng)(geng)作栽培的(de)(de)總原則:“凡耕(geng)(geng)之(zhi)(zhi)本,在于趣(qu)時,和(he)土,務(wu)糞澤,早鋤(chu)早獲”;“得(de)時之(zhi)(zhi)和(he),適(shi)地之(zhi)(zhi)宜(yi),田雖薄惡,收可畝十石。”然后分別論(lun)(lun)述(shu)了(le)(le)(le)土壤耕(geng)(geng)作的(de)(de)原則和(he)種(zhong)(zhong)子(zi)處(chu)(chu)理的(de)(de)方(fang)法(fa)(fa)。前者,著(zhu)重闡述(shu)了(le)(le)(le)土壤耕(geng)(geng)作的(de)(de)時機和(he)方(fang)法(fa)(fa),從(cong)正(zheng)反(fan)兩個方(fang)面反(fan)復說明(ming)正(zheng)確掌握(wo)適(shi)宜(yi)的(de)(de)土壤耕(geng)(geng)作時機的(de)(de)重要(yao)性。后者包括作物(wu)種(zhong)(zhong)子(zi)的(de)(de)選(xuan)擇(ze)、保藏和(he)處(chu)(chu)理;而著(zhu)重介紹了(le)(le)(le)一(yi)種(zhong)(zhong)特殊的(de)(de)種(zhong)(zhong)子(zi)處(chu)(chu)理方(fang)法(fa)(fa)──溲種(zhong)(zhong)法(fa)(fa)。此外還涉及播(bo)種(zhong)(zhong)日(ri)期的(de)(de)選(xuan)擇(ze)等。
第二部分,作物栽培分論。分別介(jie)紹了禾、黍、麥、稻(dao)、稗、大豆(dou)、小豆(dou)、枲、麻、瓜、瓠(hu)、芋、桑等13作物的栽培方(fang)法,內(nei)容涉及(ji)耕作、播種、中(zhong)耕、施(shi)肥、灌溉、植(zhi)物保護、收獲等生產環(huan)節。
第三(san)部分,特殊作物高產(chan)栽培法──區(qu)田法。這是(shi)《氾勝之(zhi)書(shu)》中(zhong)非常突出的(de)(de)一個部分,《氾勝之(zhi)書(shu)》現存的(de)(de)三(san)千多字中(zhong),有關(guan)區(qu)種法的(de)(de)文字,多達一千多字;而(er)且(qie)在后世(shi)的(de)(de)農書(shu)和(he)類(lei)書(shu)中(zhong)多被征引。
《氾勝之書(shu)》原來分十(shi)(shi)八篇,在《漢書(shu)·藝(yi)文(wen)志(zhi)》所著錄(lu)的(de)(de)九種(zhong)農家著作中,它(ta)的(de)(de)篇數僅(jin)次于“《神(shen)農》二十(shi)(shi)篇”。現存《氾勝之書(shu)》的(de)(de)以(yi)上(shang)內(nei)容,僅(jin)僅(jin)是(shi)原書(shu)的(de)(de)一(yi)部(bu)分,以(yi)至一(yi)小部(bu)分。但僅(jin)從這一(yi)小部(bu)分內(nei)容已經(jing)可以(yi)看出,它(ta)所反(fan)映農業科學技(ji)術,與前(qian)代(dai)農書(shu)相比,達到一(yi)個(ge)新(xin)的(de)(de)水(shui)平。
在(zai)《氾勝之書》之前最有(you)代表性的(de)農學文獻是《呂氏春(chun)秋·任地》等三篇。《氾勝之書》所提(ti)出的(de)“凡耕(geng)之本,在(zai)于趣時(shi),和(he)土,務(wu)糞、澤(ze),早(zao)鋤,早(zao)獲”的(de)耕(geng)作栽培總原則,包括(kuo)了“趣時(shi)”“和(he)土”“務(wu)糞”“務(wu)澤(ze)”“早(zao)鋤”“早(zao)獲”等六個(ge)技(ji)術環(huan)節,不但(dan)把《任地》等三篇的(de)精華都概括(kuo)了進去,而且包含(han)了更為豐富(fu)和(he)深刻的(de)內容。
如中國傳統農學一貫(guan)重(zhong)視對(dui)農時的(de)(de)(de)掌握,《氾(fan)勝之(zhi)書》概括為“趣(qu)時”的(de)(de)(de)原則(ze)。《審時》篇只談到“得(de)時之(zhi)稼”和(he)“失時之(zhi)稼”的(de)(de)(de)利害對(dui)比,《氾(fan)勝之(zhi)書》則(ze)具體(ti)論述了耕作、播種、中耕、施肥、收獲等(deng)各(ge)項農活適期的(de)(de)(de)掌握。就土壤耕作的(de)(de)(de)適期而(er)論,不(bu)但有(you)時令的(de)(de)(de)要求、物(wu)候的(de)(de)(de)標志(zhi),而(er)且有(you)用木橛測(ce)候的(de)(de)(de)具體(ti)方(fang)法。
關于土壤(rang)耕(geng)作,《呂氏(shi)春秋·任地(di)(di)》提出(chu):“凡(fan)耕(geng)之大(da)方:力者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)柔,柔者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)力;息者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)勞(lao),勞(lao)者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)息;棘者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)肥,肥者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)棘;急者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)緩(huan),緩(huan)者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)急;濕者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)燥(zao),燥(zao)者(zhe)欲(yu)(yu)(yu)濕。”《氾(fan)勝之書(shu)》用“和土”兩個字進行(xing)概括,不但盡得(de)其(qi)精(jing)髓(sui),而且(qie)提高了一步。《氾(fan)勝之書(shu)》還總結(jie)了“強土而弱之”,“弱土而強之”等具體(ti)的耕(geng)作技術,把《任地(di)(di)》《辯土》諸篇“深耕(geng)熟耰”技術發(fa)展為“耕(geng)、摩、藺”相結(jie)合的嶄新體(ti)系(xi),而揚棄(qi)了畎畝結(jie)構的形式,使北方旱地(di)(di)耕(geng)作技術進入(ru)一個新的階段。
《任地》諸篇(pian)沒有談(tan)到施(shi)肥(fei)和(he)(he)(he)灌(guan)溉(gai),戰國時其他文獻有談(tan)到施(shi)肥(fei)和(he)(he)(he)灌(guan)溉(gai)的,但(dan)很少涉及施(shi)肥(fei)和(he)(he)(he)灌(guan)溉(gai)的具(ju)體(ti)技術(shu);而《氾(fan)(fan)勝之書(shu)》不(bu)但(dan)把施(shi)肥(fei)和(he)(he)(he)灌(guan)溉(gai)作(zuo)(zuo)為(wei)耕(geng)作(zuo)(zuo)栽培(pei)的基本措(cuo)施(shi)之一,而且記述了施(shi)肥(fei)和(he)(he)(he)灌(guan)溉(gai)的具(ju)體(ti)技術(shu)。《氾(fan)(fan)勝之書(shu)》提出的“務糞、澤”的技術(shu)原則,是(shi)指盡(jin)力保持土壤的肥(fei)沃和(he)(he)(he)濕潤,包括(kuo)了灌(guan)溉(gai)和(he)(he)(he)施(shi)肥(fei),但(dan)不(bu)限于灌(guan)溉(gai)和(he)(he)(he)施(shi)肥(fei)。事實上,《氾(fan)(fan)勝之書(shu)》更重視(shi)通過精細(xi)耕(geng)作(zuo)(zuo)的措(cuo)施(shi),千方(fang)百(bai)計(ji)使(shi)土壤接(jie)納可能接(jie)納的一切降(jiang)水(包括(kuo)降(jiang)雨和(he)(he)(he)降(jiang)雪(xue)),并減(jian)少自然蒸發,以保證作(zuo)(zuo)物生長對水分的需要。與(yu)《任地》諸篇(pian)重點講農田的排澇(lao)洗堿不(bu)同(tong),《氾(fan)(fan)勝之書(shu)》農業技術(shu)的中心環節(jie)是(shi)防旱保墑(di)。
中國古代(dai)農業有實行中耕的(de)悠久傳統,《氾(fan)勝之(zhi)(zhi)書》繼承了(le)這一(yi)傳統,并(bing)第一(yi)次明確把“早鋤(chu)”作為耕作栽培的(de)基本(ben)原則之(zhi)(zhi)一(yi)。“早鋤(chu)”的(de)目的(de),一(yi)方(fang)面(mian)是(shi)消滅雜(za)草(cao),防止《呂氏(shi)春秋·辯土(tu)(tu)》所說的(de)“草(cao)竊”;另一(yi)方(fang)面(mian)是(shi)切斷土(tu)(tu)壤表層的(de)毛細管,以減(jian)少(shao)土(tu)(tu)壤水分的(de)蒸發,是(shi)“和土(tu)(tu)”和保“澤”的(de)手段之(zhi)(zhi)一(yi)。
“早獲(huo)(huo)”,是指(zhi)及時(shi)迅速(su)地進行收獲(huo)(huo):“獲(huo)(huo)不可不速(su),常以急疾為務。芒張葉黃,疾獲(huo)(huo)之無疑(yi)。”這也是對一種有悠久歷(li)史的(de)技(ji)術傳統(tong)的(de)新概括。
以(yi)上各項技術原則是相互聯系、密不可分(fen)(fen)的(de)(de)(de)(de);貫徹其中的(de)(de)(de)(de)一根紅線(xian)就(jiu)(jiu)是“三(san)才”理(li)論。“趣時(shi)(shi)”就(jiu)(jiu)是掌握“天(tian)時(shi)(shi)”,它(ta)體現(xian)于耕作(zuo)、播種、施肥、灌溉(gai)、收(shou)獲等各個(ge)環節中。“和(he)土(tu)”就(jiu)(jiu)是為(wei)作(zuo)物生(sheng)長創造一個(ge)結構良好(hao)、水(shui)分(fen)(fen)、溫度等各種條件相互協調土(tu)壤環境,以(yi)充分(fen)(fen)發(fa)揮“地利”,“趣時(shi)(shi)”“務糞澤”都是它(ta)的(de)(de)(de)(de)手段(duan)之(zhi)一。而無(wu)論“趣時(shi)(shi)”“和(he)土(tu)”或“務糞澤”“早(zao)鋤早(zao)獲”,都以(yi)發(fa)揮人的(de)(de)(de)(de)主觀能(neng)動(dong)性為(wei)前提。可以(yi)說《氾勝之(zhi)書》的(de)(de)(de)(de)“耕之(zhi)本(ben)”正是“三(san)才”理(li)論在(zai)耕作(zuo)栽培(pei)方面的(de)(de)(de)(de)具體化。
《氾勝(sheng)(sheng)之書》不(bu)但重視對農業環境的(de)適應與改造,而(er)且著力(li)于農業生(sheng)(sheng)物(wu)自身的(de)生(sheng)(sheng)產(chan)能(neng)(neng)力(li)的(de)提(ti)高(gao)(gao)。也就是說,在(zai)“三才”理論的(de)體系中,不(bu)但注(zhu)意(yi)“天、地、人”的(de)因素(su)(su),而(er)且注(zhu)意(yi)“稼”的(de)因素(su)(su)。在(zai)《氾勝(sheng)(sheng)之書》作(zuo)物(wu)栽培通論部(bu)分(fen)中,第一次記述(shu)了穗選的(de)技術,作(zuo)物(wu)種子保藏的(de)技術,并且詳細介紹(shao)了用骨汁(zhi)、糞(fen)汁(zhi)拌種,以(yi)提(ti)高(gao)(gao)種子生(sheng)(sheng)活能(neng)(neng)力(li)的(de)方(fang)法。在(zai)作(zuo)物(wu)栽培分(fen)論部(bu)分(fen)中,提(ti)高(gao)(gao)作(zuo)物(wu)生(sheng)(sheng)產(chan)能(neng)(neng)力(li)的(de)生(sheng)(sheng)物(wu)技術措施更是屢見不(bu)鮮。
《氾勝之(zhi)(zhi)書》不(bu)但提出(chu)了(le)(le)作(zuo)物(wu)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)的(de)(de)(de)(de)(de)總(zong)的(de)(de)(de)(de)(de)原則,而(er)且(qie)把這些原則貫徹到各種(zhong)具(ju)體(ti)作(zuo)物(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)中(zhong)去。。如(ru)果(guo)說(shuo),《呂氏春秋(qiu)·任地》等(deng)三篇是作(zuo)物(wu)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)通(tong)論(lun)(lun),那(nei)么,《氾勝之(zhi)(zhi)書》已經(jing)(jing)包括了(le)(le)作(zuo)物(wu)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)的(de)(de)(de)(de)(de)通(tong)論(lun)(lun)和各論(lun)(lun)了(le)(le)。《氾勝之(zhi)(zhi)書》論(lun)(lun)及的(de)(de)(de)(de)(de)作(zuo)物(wu)有:糧食類(lei)(lei)的(de)(de)(de)(de)(de)禾(谷子)、黍、宿麥(mai)(mai)(冬(dong)(dong)小(xiao)麥(mai)(mai))、旋麥(mai)(mai)(春小(xiao)麥(mai)(mai))、水稻、小(xiao)豆(dou)、大(da)(da)豆(dou)、麻(大(da)(da)麻),油料類(lei)(lei)的(de)(de)(de)(de)(de)胡麻(芝(zhi)麻)、荏(ren)(油蘇子),纖維類(lei)(lei)的(de)(de)(de)(de)(de)枲(雄株大(da)(da)麻),蔬(shu)菜類(lei)(lei)的(de)(de)(de)(de)(de)瓜、瓠(hu),以及芋、稗、桑等(deng)。這些作(zuo)物(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)方法(fa),基本上都(dou)是第(di)一(yi)次見于(yu)文(wen)獻記載(zai)的(de)(de)(de)(de)(de),其中(zhong)包含了(le)(le)許多重要的(de)(de)(de)(de)(de)農業科技(ji)成就。例如(ru),在(zai)先秦時代已經(jing)(jing)觀(guan)察到大(da)(da)豆(dou)根瘤(liu)的(de)(de)(de)(de)(de)基礎(chu)上,指(zhi)出(chu)大(da)(da)豆(dou)自身具(ju)有肥(fei)力──“豆(dou)有膏”,并從而(er)提出(chu)對豆(dou)類(lei)(lei)的(de)(de)(de)(de)(de)中(zhong)耕(geng)應該有所節制的(de)(de)(de)(de)(de)技(ji)術(shu)(shu)原則。在(zai)蔬(shu)菜栽(zai)培(pei)(pei)(pei)方面,第(di)一(yi)次記載(zai)了(le)(le)瓠(hu)的(de)(de)(de)(de)(de)靠(kao)接和瓜、薤、小(xiao)豆(dou)之(zhi)(zhi)間間作(zuo)套(tao)種(zhong)的(de)(de)(de)(de)(de)技(ji)術(shu)(shu)。在(zai)水稻栽(zai)培(pei)(pei)(pei)方面,第(di)一(yi)次記載(zai)了(le)(le)通(tong)過(guo)延長或縮短(duan)水道來調節稻田水溫(wen)的(de)(de)(de)(de)(de)技(ji)術(shu)(shu)等(deng)。《氾勝之(zhi)(zhi)書》對冬(dong)(dong)小(xiao)麥(mai)(mai)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)技(ji)術(shu)(shu)的(de)(de)(de)(de)(de)論(lun)(lun)述尤(you)詳,這和氾勝之(zhi)(zhi)曾經(jing)(jing)在(zai)關中(zhong)推廣(guang)冬(dong)(dong)小(xiao)麥(mai)(mai)的(de)(de)(de)(de)(de)經(jing)(jing)歷有關。小(xiao)麥(mai)(mai)是原產于(yu)西亞冬(dong)(dong)雨區的(de)(de)(de)(de)(de)越年生作(zuo)物(wu),并不(bu)適應黃(huang)(huang)河(he)流(liu)(liu)域冬(dong)(dong)春雨雪相(xiang)對稀缺(que)的(de)(de)(de)(de)(de)自然(ran)條件;但中(zhong)國(guo)傳(chuan)統(tong)作(zuo)物(wu)是春種(zhong)秋(qiu)收的(de)(de)(de)(de)(de)一(yi)年生作(zuo)物(wu),冬(dong)(dong)麥(mai)(mai)的(de)(de)(de)(de)(de)收獲正值青(qing)黃(huang)(huang)不(bu)接時期,有“續絕(jue)繼乏(fa)”之(zhi)(zhi)功,又(you)為社會所迫(po)切需要。我(wo)國(guo)古代人民為了(le)(le)推廣(guang)冬(dong)(dong)麥(mai)(mai)種(zhong)植,克服(fu)了(le)(le)重重困難。從《氾勝之(zhi)(zhi)書》看,已經(jing)(jing)形成了(le)(le)適應黃(huang)(huang)河(he)流(liu)(liu)域中(zhong)游(you)相(xiang)對干旱的(de)(de)(de)(de)(de)自然(ran)條件的(de)(de)(de)(de)(de)一(yi)系列(lie)冬(dong)(dong)麥(mai)(mai)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)技(ji)術(shu)(shu)措施。例如(ru)及早夏(xia)耕(geng),穗選育種(zhong),適時播種(zhong),漬種(zhong)抗旱,秋(qiu)天(tian)棘麥(mai)(mai)壅(yong)根,冬(dong)(dong)天(tian)壓雪保墑等(deng)等(deng)。諸如(ru)此類(lei)(lei)的(de)(de)(de)(de)(de)技(ji)術(shu)(shu)成就還(huan)可(ke)以舉出(chu)不(bu)少。這些各別作(zuo)物(wu)栽(zai)培(pei)(pei)(pei)技(ji)術(shu)(shu),貫徹了(le)(le)因(yin)時、因(yin)地、因(yin)物(wu)制宜(yi)的(de)(de)(de)(de)(de)精神。
《氾勝之(zhi)書》還第(di)一(yi)(yi)次記載(zai)了(le)區(qu)田(tian)法。這(zhe)是(shi)少種多(duo)收(shou)、抗(kang)旱(han)高產的(de)(de)(de)(de)綜(zong)合(he)性技術。其特點(dian)(dian)是(shi)把農(nong)(nong)田(tian)作(zuo)成若(ruo)干寬幅或方(fang)形小區(qu),采取深翻作(zuo)區(qu)、集中施肥、等(deng)距點(dian)(dian)播、及(ji)時(shi)灌溉等(deng)措施,奪取高額豐產。典型地(di)體現了(le)中國傳(chuan)統農(nong)(nong)學精耕(geng)(geng)細作(zuo)的(de)(de)(de)(de)精神。由(you)于(yu)作(zuo)物集中種在(zai)一(yi)(yi)個(ge)個(ge)小區(qu)中,便于(yu)澆(jiao)水抗(kang)旱(han),從而保證最基本的(de)(de)(de)(de)收(shou)成。它(ta)又(you)(you)不一(yi)(yi)定(ding)要求(qiu)在(zai)成片的(de)(de)(de)(de)耕(geng)(geng)地(di),不一(yi)(yi)定(ding)采用鐵犁牛耕(geng)(geng),但(dan)要求(qiu)投入大量(liang)勞力(li)(li),比較適(shi)(shi)合(he)缺(que)乏牛力(li)(li)和(he)大農(nong)(nong)具、經濟力(li)(li)量(liang)比較薄弱(ruo)的(de)(de)(de)(de)小農(nong)(nong)經營。它(ta)是(shi)適(shi)(shi)應由(you)于(yu)人(ren)口增加和(he)土地(di)兼并(bing)的(de)(de)(de)(de)發(fa)展,許多(duo)農(nong)(nong)民缺(que)乏土地(di),而自然災害又(you)(you)時(shi)有發(fa)生的(de)(de)(de)(de)情況而創造出(chu)來的(de)(de)(de)(de)。歷來被作(zuo)為御旱(han)濟貧的(de)(de)(de)(de)救世之(zhi)方(fang)。是(shi)最能反映(ying)中國傳(chuan)統農(nong)(nong)學特點(dian)(dian)的(de)(de)(de)(de)技術之(zhi)一(yi)(yi)。
總之(zhi)(zhi),《氾(fan)勝之(zhi)(zhi)書》是繼《呂氏(shi)春秋·任地》等三篇(pian)以后最重要的(de)(de)農(nong)(nong)學著作。它是在(zai)鐵犁牛耕(geng)基(ji)本(ben)普(pu)及(ji)條件下對我國(guo)農(nong)(nong)業科學技術的(de)(de)一(yi)個(ge)具有劃時代意(yi)義的(de)(de)新總結,是中國(guo)傳統農(nong)(nong)學的(de)(de)經典之(zhi)(zhi)一(yi)。
《氾(fan)勝之書》不但是偉大(da)的農學(xue)著作,而且(qie)在經濟思想方(fang)面也有(you)其一定(ding)的貢獻。
上文談到,氾勝之(zhi)經濟思想(xiang)的(de)(de)核(he)心是(shi)重(zhong)農(nong)(nong)。在重(zhong)農(nong)(nong)思想(xiang)的(de)(de)指(zhi)導(dao)下,氾勝之(zhi)非(fei)常重(zhong)視備荒防災。氾勝之(zhi)所提(ti)倡(chang)的(de)(de)農(nong)(nong)業技(ji)術(shu),其目標一是(shi)高產(chan),二(er)是(shi)御災。區田(tian)法就(jiu)是(shi)典型的(de)(de)一例。《氾勝之(zhi)書》說;
湯有旱災,伊尹作為區田(tian),教民糞種,負水澆稼。區田(tian)以糞氣(qi)為美,非必須良田(tian)也。諸山陵(ling),近(jin)邑高(gao)危、傾阪(ban)、及丘城上,皆可為區田(tian)。
一般(ban)農田耕(geng)作技術亦以(yi)防旱保墑為中心環節。除此之(zhi)外(wai),氾勝之(zhi)還(huan)注意在作物(wu)安(an)排(pai)上采取(qu)措施(shi)。為此,他提倡適當(dang)種植(zhi)大豆(dou)、稗子等作物(wu)以(yi)備災荒:
稗(bai)既堪水旱,種無(wu)不熟之時,又特滋茂盛,易生蕪穢。良田畝得二(er)三十(shi)斛。宜(yi)種之備兇年(nian)。
大(da)豆保歲易為,宜古之所以備兇年也。謹計家口數,種(zhong)大(da)豆,率(lv)人五畝,此田之本也。
我國戰國時代即有(you)“種谷必雜五種,以備災害”(《漢書(shu)·食貨志》)的傳(chuan)統,但在種植計劃(hua)中如(ru)何安排(pai)備荒作物的具體論(lun)述(shu),則以《氾勝(sheng)之書(shu)》為最早。
《氾(fan)勝之書》在經濟(ji)思想(xiang)史上突出(chu)之點是已經注意到投(tou)入與產(chan)(chan)出(chu),成本(ben)(ben)與利潤的計算(suan)。前者有(you)(you)該(gai)書提供的區田法用工量、下種(zhong)量和畝(mu)產(chan)(chan)量的數字,并(bing)可(ke)據此計算(suan)出(chu)勞動生產(chan)(chan)率和下種(zhong)量與收獲量之比。關于(yu)成本(ben)(ben)與利潤的計算(suan),《氾(fan)勝之書》有(you)(you)以下記(ji)載(zai):
種(zhong)瓠法,以三月耕良(liang)田十(shi)畝(mu)(mu)……一本三實(shi),一區十(shi)二實(shi),一畝(mu)(mu)得二千八百八十(shi)實(shi),十(shi)畝(mu)(mu)凡得五(wu)萬七千六(liu)百瓢(piao)。瓢(piao)直(zhi)十(shi)錢,并直(zhi)五(wu)十(shi)七萬六(liu)千文(wen)。用蠶(can)矢(shi)二百石,牛耕、功力,直(zhi)二萬六(liu)千文(wen)。余有五(wu)十(shi)五(wu)萬。肥豬、明燭,利在(zai)其外。(上文(wen)談(tan)到,瓠的外殼,“破(po)以為瓢(piao)。其中白膚,以養(yang)豬致肥;其瓣,以作(zuo)燭致明”。)
在(zai)這(zhe)一(yi)(yi)記述中,有關生(sheng)產(chan)(chan)(chan)成本(ben)列出(chu)蠶矢(肥料費(fei))、牛耕(應包括畜力與(yu)農(nong)(nong)具(ju)的費(fei)用在(zai)內(nei)(nei)(nei))和功力(似乎是雇(gu)用勞(lao)動力的費(fei)用)三項,并計算(suan)出(chu)其貨(huo)(huo)幣支(zhi)(zhi)出(chu)之總數;這(zhe)已(yi)包含(han)了(le)農(nong)(nong)業(ye)投(tou)入的主(zhu)要內(nei)(nei)(nei)容,但未提及種子的支(zhi)(zhi)出(chu)。有關生(sheng)產(chan)(chan)(chan)收(shou)入列出(chu)了(le)出(chu)售主(zhu)產(chan)(chan)(chan)品瓠(hu)瓢(piao)的貨(huo)(huo)幣收(shou)入,副(fu)產(chan)(chan)(chan)品“白膚(fu)”的“肥豬(zhu)、明(ming)燭”之利雖也估計在(zai)內(nei)(nei)(nei),但沒有具(ju)體計算(suan)其價(jia)格與(yu)貨(huo)(huo)幣收(shou)入。看來這(zhe)一(yi)(yi)記載所(suo)反映(ying)的是以(yi)(yi)出(chu)售瓠(hu)瓢(piao)為目的、使用雇(gu)傭勞(lao)動力進行的商品性生(sheng)產(chan)(chan)(chan),可(ke)(ke)能(neng)因(yin)為是自己留種,所(suo)以(yi)(yi)沒有把瓠(hu)種的支(zhi)(zhi)出(chu)計算(suan)在(zai)內(nei)(nei)(nei),用白膚(fu)肥豬(zhu)、明(ming)燭,可(ke)(ke)能(neng)主(zhu)要也是自身消費(fei),故也不計算(suan)在(zai)貨(huo)(huo)幣收(shou)入之內(nei)(nei)(nei)。這(zhe)里關于成本(ben)、支(zhi)(zhi)出(chu)和利潤(run)的計算(suan)雖然還不很完備(bei),但卻是有關農(nong)(nong)業(ye)生(sheng)產(chan)(chan)(chan)成本(ben)等項計算(suan)的最早(zao)記錄,這(zhe)是戰國秦漢時(shi)代商品性農(nong)(nong)業(ye)有了(le)一(yi)(yi)定(ding)發展的產(chan)(chan)(chan)物,標志著中國經濟(ji)思想史上農(nong)(nong)業(ye)經濟(ji)核(he)算(suan)思想的萌芽。
應當指出,《氾勝之書(shu)》在(zai)科學上(shang)取得重大成就的同時(shi),也存在(zai)不足之處(chu)。這(zhe)主要表現(xian)于兩個方面:
一是受(shou)當時流行的(de)(de)陰陽五行說(shuo)的(de)(de)影響,內容中夾雜著某些迷(mi)信和不科(ke)學的(de)(de)成分(fen)。《氾勝(sheng)之書》中談到(dao)九谷播種日期(qi)的(de)(de)宜(yi)忌:
小豆(dou),忌(ji)(ji)(ji)卯(mao);稻、麻忌(ji)(ji)(ji)辰;禾忌(ji)(ji)(ji)丙;黍(shu)忌(ji)(ji)(ji)丑;秫忌(ji)(ji)(ji)寅(yin)、未;小麥忌(ji)(ji)(ji)戌;大麥忌(ji)(ji)(ji)子;大豆(dou)忌(ji)(ji)(ji)申(shen)、卯(mao)。凡九谷有忌(ji)(ji)(ji)日;種之不避其忌(ji)(ji)(ji),則多傷敗。此非(fei)虛語也(ye)!其自然者,燒黍(shu)穰(rang)則害瓠。
小麥忌(ji)戌,大麥忌(ji)子;除日不中(zhong)種。
這種(zhong)(zhong)宜(yi)忌之說是(shi)(shi)(shi)從(cong)陰陽五(wu)行(xing)(xing)說衍生(sheng)出來的(de)(de)(de)(de)(de)。原(yuan)始的(de)(de)(de)(de)(de)陰陽五(wu)行(xing)(xing)說本是(shi)(shi)(shi)一種(zhong)(zhong)對(dui)自然(ran)界(jie)各(ge)種(zhong)(zhong)事物(wu)的(de)(de)(de)(de)(de)性質(zhi)及(ji)其相互(hu)關系的(de)(de)(de)(de)(de)樸(pu)素的(de)(de)(de)(de)(de)認(ren)識,與(yu)農業生(sheng)產實(shi)踐(jian)有密切(qie)的(de)(de)(de)(de)(de)聯系。但后來經過(guo)子思、孟子、鄒衍等人的(de)(de)(de)(de)(de)改造,再(zai)經秦(qin)漢(han)儒家的(de)(de)(de)(de)(de)鼓吹(chui),陰陽五(wu)行(xing)(xing)學說與(yu)時(shi)(shi)(shi)令(ling)相結合,形成無所不包的(de)(de)(de)(de)(de)世界(jie)模式,應用(yong)于自然(ran)現象和社會(hui)生(sheng)活各(ge)個領域(yu)的(de)(de)(de)(de)(de)解釋(shi)。在(zai)這個世界(jie)模式中,不同(tong)時(shi)(shi)(shi)令(ling)人們(men)的(de)(de)(de)(de)(de)行(xing)(xing)事各(ge)有宜(yi)忌,人們(men)是(shi)(shi)(shi)不能(neng)違背的(de)(de)(de)(de)(de)。關于谷物(wu)種(zhong)(zhong)植日期的(de)(de)(de)(de)(de)宜(yi)忌之說,很(hen)早就(jiu)在(zai)社會(hui)上流傳。當時(shi)(shi)(shi)人們(men)對(dui)各(ge)種(zhong)(zhong)事物(wu)相互(hu)聯系的(de)(de)(de)(de)(de)具體規律及(ji)其原(yuan)因的(de)(de)(de)(de)(de)知識畢(bi)竟不多,如果囿(you)于一時(shi)(shi)(shi)或局部的(de)(de)(de)(de)(de)經驗,把它擴(kuo)大化,或用(yong)臆想的(de)(de)(de)(de)(de)聯系代替客觀(guan)事物(wu)真實(shi)的(de)(de)(de)(de)(de)聯系,認(ren)識就(jiu)會(hui)走偏。以上各(ge)種(zhong)(zhong)不科學的(de)(de)(de)(de)(de)說法就(jiu)是(shi)(shi)(shi)這樣產生(sheng)的(de)(de)(de)(de)(de)。
二是(shi)為(wei)了取(qu)得(de)宣傳上的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)效(xiao)果(guo)(guo)而(er)出(chu)(chu)現(xian)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)某些虛(xu)夸和(he)失實(shi)之(zhi)(zhi)(zhi)處(chu)。這(zhe)主(zhu)要(yao)是(shi)指《氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)書(shu)(shu)》中(zhong)所(suo)記載的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)區(qu)田(tian)(tian)(tian)法(fa)(fa)(fa)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang)。區(qu)田(tian)(tian)(tian)法(fa)(fa)(fa)是(shi)一(yi)(yi)種(zhong)精耕(geng)細作、抗(kang)旱高(gao)(gao)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)耕(geng)作栽培法(fa)(fa)(fa),這(zhe)是(shi)沒(mei)(mei)有(you)(you)問(wen)題的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),但(dan)它所(suo)宣傳的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang),實(shi)有(you)(you)夸大之(zhi)(zhi)(zhi)嫌。《氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)書(shu)(shu)》說(shuo):“區(qu)種(zhong),天旱常溉之(zhi)(zhi)(zhi),一(yi)(yi)畝(mu)常收百(bai)(bai)斛。”這(zhe)一(yi)(yi)誘人的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang),幾千年來吸(xi)引(yin)著不少(shao)人進(jin)行區(qu)田(tian)(tian)(tian)法(fa)(fa)(fa)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)試驗(yan),但(dan)雖(sui)然可(ke)(ke)(ke)(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)取(qu)得(de)小面積(ji)豐產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)效(xiao)果(guo)(guo),但(dan)都沒(mei)(mei)有(you)(you)能(neng)夠達(da)到(dao)(dao)(dao)“畝(mu)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)百(bai)(bai)石(shi)”的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)指標(biao)。現(xian)代(dai)學者(zhe)也曾為(wei)此爭(zheng)論,有(you)(you)人稱之(zhi)(zhi)(zhi)為(wei)“‘畝(mu)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)百(bai)(bai)斛’之(zhi)(zhi)(zhi)謎”。其(qi)實(shi)是(shi)不可(ke)(ke)(ke)(ke)信的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)。據近人的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)計算,“畝(mu)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)百(bai)(bai)斛”換算成現(xian)今的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)市(shi)制,合每市(shi)畝(mu)2887斤。這(zhe)在漢代(dai)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)技術條件下,確實(shi)是(shi)匪夷所(suo)思的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)。其(qi)實(shi),從現(xian)存《氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)書(shu)(shu)》的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)資料(liao)看(kan)(kan),氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)本人也沒(mei)(mei)有(you)(you)實(shi)現(xian)過這(zhe)樣高(gao)(gao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang)。氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)說(shuo):“得(de)時之(zhi)(zhi)(zhi)和(he),適地之(zhi)(zhi)(zhi)宜,田(tian)(tian)(tian)雖(sui)薄(bo)惡,收可(ke)(ke)(ke)(ke)畝(mu)十(shi)石(shi)。”又說(shuo):“驗(yan)美田(tian)(tian)(tian)至(zhi)十(shi)九石(shi),中(zhong)田(tian)(tian)(tian)十(shi)三石(shi),薄(bo)田(tian)(tian)(tian)十(shi)一(yi)(yi)石(shi)。”前者(zhe)是(shi)一(yi)(yi)般農作法(fa)(fa)(fa)所(suo)能(neng)達(da)到(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)高(gao)(gao)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)指標(biao),后者(zhe)則可(ke)(ke)(ke)(ke)能(neng)是(shi)氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)試行區(qu)田(tian)(tian)(tian)法(fa)(fa)(fa)實(shi)際達(da)到(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang)。看(kan)(kan)來所(suo)謂(wei)“畝(mu)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)百(bai)(bai)斛”,或(huo)者(zhe)是(shi)傳聞(wen)中(zhong)理想化的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang)數字,或(huo)者(zhe)是(shi)按小區(qu)所(suo)曾達(da)到(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)最(zui)高(gao)(gao)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)量(liang)(liang)推算出(chu)(chu)來的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de),而(er)不是(shi)實(shi)際能(neng)夠達(da)到(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)平均(jun)水平。蓋西漢末年,由(you)于(yu)人口激增,土(tu)地兼(jian)并惡性(xing)發(fa)展,加(jia)之(zhi)(zhi)(zhi)自然災害不時發(fa)生,許多農民喪失土(tu)地,經濟陷于(yu)困境。氾(fan)(fan)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)推廣(guang)區(qu)田(tian)(tian)(tian)法(fa)(fa)(fa)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)目的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)之(zhi)(zhi)(zhi)一(yi)(yi),就(jiu)是(shi)為(wei)無地或(huo)少(shao)地的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)農民找一(yi)(yi)條出(chu)(chu)路,使他(ta)們能(neng)夠活下去,以(yi)(yi)(yi)(yi)維持(chi)封建統(tong)治的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)穩定。他(ta)所(suo)設計的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)區(qu)田(tian)(tian)(tian)法(fa)(fa)(fa),強(qiang)調不要(yao)求成片耕(geng)地,可(ke)(ke)(ke)(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)利用邊(bian)角荒地,不要(yao)求鐵犁(li)牛耕(geng),可(ke)(ke)(ke)(ke)以(yi)(yi)(yi)(yi)利用人力(li)作區(qu),用意正在于(yu)此。為(wei)了增強(qiang)對(dui)貧苦農民的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)吸(xi)引(yin)力(li),著意渲染(ran)其(qi)高(gao)(gao)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)效(xiao)果(guo)(guo),以(yi)(yi)(yi)(yi)至(zhi)以(yi)(yi)(yi)(yi)至(zhi)把理想化的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)、自己也沒(mei)(mei)有(you)(you)達(da)到(dao)(dao)(dao)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)高(gao)(gao)產(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)(chan)指標(biao)寫到(dao)(dao)(dao)書(shu)(shu)中(zhong)。這(zhe)種(zhong)做法(fa)(fa)(fa),是(shi)有(you)(you)悖于(yu)他(ta)作為(wei)一(yi)(yi)個農學家所(suo)奉行的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)求實(shi)精神的(de)(de)(de)(de)(de)(de)(de)。
“輕車(che)使(shi)者(zhe)”可能(neng)是(shi)氾勝(sheng)之“教田三輔”時的(de)(de)職務;氾勝(sheng)之應是(shi)以議郎任“輕車(che)使(shi)者(zhe)”的(de)(de)。《四(si)民月(yue)令》“二月(yue)”引述(shu)《氾勝(sheng)之書》內(nei)容時稱氾勝(sheng)之為“勸(quan)農使(shi)者(zhe)”。蓋“勸(quan)農”是(shi)其任務,“輕車(che)”為其乘載工具,以便巡行(xing)各(ge)地執行(xing)勸(quan)農的(de)(de)任務也。“勸(quan)農使(shi)者(zhe)”和“輕車(che)使(shi)者(zhe)”實際上是(shi)一(yi)碼(ma)事。
見萬(wan)國鼎《氾勝之書輯釋》“十(shi)八(ba)、雜項”,農業出版社,1980年。
《太平御覽》卷821引《氾勝之書》。
司馬遷所說的(de)“關中之地”,包括關中及其所密切(qie)相(xiang)聯系的(de)巴蜀和西北四郡。
資料來(lai)源(yuan):繆啟瑜《四民月令(ling)輯釋》,農業(ye)出(chu)版(ban)社,1981年(nian)。;石聲漢《氾(fan)勝(sheng)之書今釋》,科學出(chu)版(ban)社,1956年(nian)。
《玉燭寶典》載《四(si)民(min)月(yue)令》七月(yue)“蕢麥田(tian)”。《四(si)民(min)月(yue)令輯釋(shi)》據(ju)五(wu)月(yue)等篇改(gai)為“菑麥田(tian)”。石聲漢《四(si)民(min)月(yue)令校注》亦作“菑麥田(tian)”。但(dan)《氾(fan)書》說:“凡(fan)麥田(tian),常以(yi)五(wu)月(yue)耕(geng)。六月(yue),再(zai)耕(geng)。七月(yue)勿耕(geng)!謹摩平以(yi)待時
長孫博《歷史學基礎名詞解釋(shi)》第28頁,2017年。
萬國鼎《氾勝(sheng)之(zhi)書(shu)輯釋》,農業(ye)出版(ban)社,1980年。石(shi)聲漢(han)《氾勝(sheng)之(zhi)書(shu)今釋》,科學出版(ban)社,1956年。
可參閱西(xi)島定(ding)生(sheng)《中(zhong)(zhong)國經(jing)濟史研(yan)究》第三章“代(dai)田法(fa)的(de)新解(jie)釋”。該書(shu)有(you)馮佐(zuo)哲等的(de)中(zhong)(zhong)譯本,農業出(chu)版社1984年。
大體上包括(kuo)石(shi)聲漢《氾(fan)勝(sheng)之書(shu)今釋(shi)》的第1、2、3、6節;萬國鼎《氾(fan)勝(sheng)之書(shu)輯釋(shi)》的第1、2、3節。
關于(yu)(yu)這(zhe)段文字,學術界(jie)由于(yu)(yu)對其內容理(li)解(jie)(jie)的(de)(de)(de)不同,產生(sheng)了不同的(de)(de)(de)標點(dian)方(fang)法(fa)。這(zhe)里(li)采用(yong)的(de)(de)(de)是石聲漢的(de)(de)(de)標點(dian)法(fa)。把它譯成現(xian)代漢語,就是:“耕(geng)作栽培的(de)(de)(de)基本原則是:抓緊(jin)時(shi)令,使土(tu)(tu)(tu)壤(rang)達到剛(gang)柔適(shi)中的(de)(de)(de)最(zui)佳狀態,注重施肥和保持土(tu)(tu)(tu)壤(rang)的(de)(de)(de)潤澤,及早鋤(chu)地,及早收(shou)獲(huo)。”萬(wan)國鼎的(de)(de)(de)標點(dian)方(fang)法(fa)為(wei)(wei):“凡(fan)耕(geng)之本,在(zai)(zai)于(yu)(yu)趣時(shi)和土(tu)(tu)(tu),務糞(fen)澤,早鋤(chu)早獲(huo)。”今譯為(wei)(wei)“耕(geng)種的(de)(de)(de)基本原則是,抓緊(jin)適(shi)當時(shi)間(jian)使土(tu)(tu)(tu)壤(rang)松和,注意(yi)肥料和水分,及早鋤(chu)地,及早收(shou)獲(huo)。”在(zai)(zai)這(zhe)里(li),萬(wan)氏(shi)把“耕(geng)”狹義地理(li)解(jie)(jie)為(wei)(wei)土(tu)(tu)(tu)壤(rang)耕(geng)作,把“趣時(shi)”僅僅理(li)解(jie)(jie)為(wei)(wei)“和土(tu)(tu)(tu)”的(de)(de)(de)一種手段。但實際(ji)上這(zhe)里(li)的(de)(de)(de)“耕(geng)”,是泛指耕(geng)作栽培,而“趣時(shi)”的(de)(de)(de)要求包(bao)括了耕(geng)作栽培的(de)(de)(de)各(ge)個(ge)環節,不限于(yu)(yu)土(tu)(tu)(tu)壤(rang)耕(geng)作一個(ge)方(fang)面(mian)。
這段文字,石聲漢放(fang)在“凡耕之本(ben),在于趣(qu)時,和土,務糞澤,早(zao)鋤早(zao)獲”之后;萬國鼎則放(fang)在第一節最后。按(an),這兩(liang)段文字都是講耕作栽培的(de)總原則,是“三(san)才”理(li)論的(de)具體(ti)化。石氏(shi)的(de)處理(li)比較(jiao)合理(li)。
關(guan)于(yu)播(bo)種(zhong)(zhong)日期的選擇,石聲漢《氾勝之書今釋》專列為第2節,共3條,內容帶有濃厚(hou)的陰陽五行色彩,是講(jiang)種(zhong)(zhong)植宜忌的。此外,“獲不可不速,常以急疾為務。芒張葉黃,疾獲之無疑”一條,也應居(ju)于(yu)通論范圍。
大體包括(kuo)石(shi)聲漢《氾勝之(zhi)書(shu)今釋》的第(di)4、5節;萬國(guo)鼎《氾勝之(zhi)書(shu)輯釋》的第(di)5—17節。
大體包括石聲漢《氾勝之書今(jin)釋》的第7節(jie);萬(wan)國(guo)鼎《氾勝之書輯釋》的第4節(jie)。
本節主要參考路兆(zhao)豐《中國古代農書的(de)經濟(ji)思想》中的(de)有關部分,新(xin)華出(chu)版社,1991年。
可(ke)參脫路兆豐(feng)《中國古(gu)代農書的經(jing)濟思想》第26—27頁,新華出版社,1991年。
《睡虎(hu)地秦墓竹(zhu)簡》中談到(dao)五谷(gu)宜忌有以下(xia)四處:
禾(he)良日(ri):己亥、癸(gui)(gui)亥、五酉、五丑。禾(he)忌日(ri):稷龍寅(yin),秫丑,稻亥,麥子(zi),菽、荅卯,麻辰,葵癸(gui)(gui)亥。各(ge)常□忌,不可種之(zhi)及(ji)初(chu)獲(huo)出入之(zhi)。辛卯,不可以初(chu)獲(huo)禾(he)。
五種忌:丙及(ji)寅(yin)禾,甲及(ji)子麥,乙巳及(ji)丑(chou)黍,辰(chen)麻,卯(mao)及(ji)戌叔(菽),亥稻。不如可以始種及(ji)獲賞(嘗),其(qi)歲或弗食。
五谷龍日:子麥(mai),丑黍,寅(yin)稷,辰麻,申戌叔,壬辰瓜,癸葵。
五種忌日(ri):丙及(ji)(ji)寅禾,甲及(ji)(ji)子麥,乙巳及(ji)(ji)丑黍(shu),辰卯及(ji)(ji)戌叔,亥稻(dao),不可始(shi)種獲,始(shi)賞。其歲(sui)或(huo)弗食。凡(fan)有(you)入殹(也(ye)),必以歲(sui)后,有(you)出殹(也(ye)),必以歲(sui)前。
賈思勰的(de)原話是:“《史記》曰(yue):‘陰陽之家,拘而多(duo)忌。’止可知其(qi)梗概,不可委(wei)曲從(cong)之。諺曰(yue)‘以時及澤’,為上策也。”(《齊(qi)民(min)要術(shu)·種谷第三》
《太平御覽》卷(juan)97引《風(feng)俗(su)通(tong)義》:“燒穰(rang)殺黍。俗(su)說家人(ren)燒黍穰(rang),則使田中瓠(hu)枯死也。”
原文是:“欲知歲所宜(yi),以布(bu)囊盛粟(su)等諸物(wu)種,平量之,埋陰地。冬(dong)至后五十日,發取(qu),量之。息最多者,歲所宜(yi)也(ye)。”
陳樹(shu)平(ping):《氾勝之(zhi)書(shu)述(shu)略》《文史》第16輯。