更始元年(23年),綠林、赤眉大起義推翻新莽王朝反動統治后,由于(yu)農民(min)階級自身(shen)的(de)階級和歷史(shi)局限,不(bu)可能建立起自己的(de)政權(quan)。這樣,整個中(zhong)國(guo)依舊(jiu)陷(xian)于(yu)混戰(zhan)狀態。然而人民(min)渴望平息戰(zhan)亂,恢復(fu)安定的(de)生活,所以統一全國(guo),重建社會秩序也就成為(wei)歷史(shi)的(de)要求。在(zai)這種情況下,劉(liu)秀(xiu)順(shun)應歷史(shi)的(de)潮流,開始(shi)了統一全國(guo),恢復(fu)劉(liu)家天下的(de)戰(zhan)爭活動(dong)。
劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)出身(shen)于(yu)南陽豪(hao)族地主集團(tuan),政治(zhi)(zhi)資本厚實,個人又具有敏銳的(de)(de)政治(zhi)(zhi)才(cai)能和豐富的(de)(de)軍事韜略。綠林、赤眉大起(qi)(qi)義(yi)爆(bao)發后(hou),劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)和他(ta)的(de)(de)兄長劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)縯一起(qi)(qi),打著(zhu)“復(fu)高祖之業”的(de)(de)政治(zhi)(zhi)旗號(hao),在舂陵(今湖(hu)北(bei)棗(zao)陽東)一帶(dai)起(qi)(qi)兵(bing),匯入農民起(qi)(qi)義(yi)的(de)(de)洪流。在推翻新莽統治(zhi)(zhi)的(de)(de)斗爭過程中(zhong)(zhong),劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)多有貢獻,尤其在昆陽之戰中(zhong)(zhong),劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)的(de)(de)杰(jie)出指揮(hui),為起(qi)(qi)義(yi)軍贏得決戰勝利起(qi)(qi)到(dao)了(le)關鍵(jian)的(de)(de)作用。后(hou)來(lai),起(qi)(qi)義(yi)軍內部(bu)發生內訌,導(dao)致其兄劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)縯被殺,在這危急(ji)關頭,劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)本人以(yi)(yi)其高度的(de)(de)政治(zhi)(zhi)成熟性,忍辱負重(zhong),巧(qiao)與(yu)殺兄仇人相(xiang)周(zhou)旋(xuan),終于(yu)重(zhong)新取(qu)得更始帝劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)玄等人的(de)(de)信任,得到(dao)前赴(fu)河北(bei)(黃河以(yi)(yi)北(bei))獨當(dang)一面的(de)(de)機遇。這一轉折,對劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)(xiu)來(lai)說(shuo)具有關鍵(jian)意義(yi),從此他(ta)就(jiu)一步(bu)步(bu)走上逐鹿中(zhong)(zhong)原、并吞天(tian)下的(de)(de)勝利之路。
劉秀抵達黃河以北地區后,以復興漢室為號召,不斷壯大自身的勢力,先后鎮壓了銅馬、高潮、重連、尤來、大槍、五幡等部農民起義軍,并將農民軍中的精壯收編入自己的隊伍之中,擴充自己的實力。待羽翼豐滿后,劉秀公開(kai)與(yu)更始政權(quan)決裂,建武(wu)元年(nian)(nian)(25年(nian)(nian))六月,劉秀在(zai)鄗(hao)南(今河北(bei)柏(bo)鄉)即皇(huang)帝(di)位(wei)(光武(wu)帝(di)),沿用(yong)漢的國號,并以這(zhe)一年(nian)(nian)為建武(wu)元年(nian)(nian)。不久(jiu),定都洛陽(yang),史稱東漢。
劉秀稱(cheng)帝(di)后,雖然基本(ben)控(kong)制了中原(今(jin)河南(nan)、河北(bei)大(da)部和山西(xi)(xi)南(nan)部)要地,但(dan)是(shi)仍處于各種武裝勢力的(de)包圍之中。東有(you)青(qing)州的(de)張步(bu),東海(hai)的(de)董憲(xian),睢陽的(de)劉永,滬江的(de)李憲(xian);南(nan)有(you)南(nan)郡的(de)秦豐(feng),夷(yi)陵的(de)田戎;西(xi)(xi)有(you)成都的(de)公孫(sun)述,天水的(de)隗囂(xiao),河西(xi)(xi)的(de)竇融,九原的(de)盧芳;北(bei)有(you)漁陽的(de)彭寵(chong)。此外尚有(you)赤眉等農民(min)軍(jun)活動于河水(黃河)南(nan)北(bei)。
劉秀根(gen)據形勢(shi),采取了(le)“先(xian)關(guan)東(dong),后隴蜀”,先(xian)集中力量消滅對(dui)中原威脅(xie)大(da)的關(guan)東(dong)武裝勢(shi)力,再揮師西(xi)向的戰略決策,并(bing)針對(dui)割據勢(shi)力眾多而分散的特點,采取由(you)近及遠、各個擊(ji)破(po)的戰略方針。
建武二年(26年)春,劉秀命大將蓋延率軍五萬進(jin)(jin)擊(ji)直接威脅(xie)洛陽的(de)劉(liu)(liu)永(yong)(yong)集團。蓋延兵分兩路,夾擊(ji)進(jin)(jin)圍劉(liu)(liu)永(yong)(yong)于睢(sui)(sui)陽(河南商丘南)。數月后睢(sui)(sui)陽城(cheng)破,劉(liu)(liu)永(yong)(yong)逃奔譙縣(xian)(今安徽亳縣(xian))。漢軍乘勝追(zhui)擊(ji),奪占沛、楚(chu)、臨(lin)淮(huai)等(deng)三(san)郡國(約(yue)今河南周口(kou)、商丘,江蘇(su)徐州,安徽阜(fu)陽、宿縣(xian)地區)大部,并擊(ji)破了劉(liu)(liu)永(yong)(yong)部將蘇(su)茂等(deng)人(ren)所率的(de)三(san)萬救兵。
建武三年(nian)(27年(nian)),劉(liu)永(yong)(yong)(yong)再次(ci)占據(ju)睢(sui)陽(yang),劉(liu)秀命大(da)司(si)馬吳漢及蓋延(yan)再擊劉(liu)永(yong)(yong)(yong),圍城(cheng)百日(ri),劉(liu)永(yong)(yong)(yong)糧盡突圍,被(bei)部將所(suo)殺(sha)。建武五年(nian)(29年(nian)),漢軍全(quan)殲(jian)劉(liu)永(yong)(yong)(yong)余部于垂惠(今安徽蒙城(cheng)),從而(er)消滅了(le)關(guan)東地區的大(da)割(ge)據(ju)勢力,解除(chu)了(le)對京師洛陽(yang)的大(da)威(wei)脅。
建(jian)武(wu)二年(nian)(26年(nian)),劉(liu)秀遣(qian)太中大(da)夫伏隆(long)到青州、徐州招撫張步(bu)(bu)歸屬。建(jian)武(wu)三年(nian)(27年(nian)),光武(wu)帝再(zai)派升(sheng)進光祿大(da)夫的(de)伏隆(long)任(ren)命張步(bu)(bu)為東萊太守。而劉(liu)永(yong)封張步(bu)(bu)為齊王(wang),張步(bu)(bu)請東漢朝廷封他(ta)王(wang)他(ta)就投降(jiang)。伏隆(long)說高祖(zu)劉(liu)邦的(de)“白馬之約”非劉(liu)氏莫王(wang),張步(bu)(bu)殺(sha)害伏隆(long),稱齊王(wang),歸屬劉(liu)永(yong)。
同年,劉永戰死,張步想擁立劉紆和劉永一樣為(wei)天(tian)子(zi),自號定(ding)漢公。但(dan)是,張步幕僚王閎說因為(wei)劉(liu)永尊奉更始帝,故山東官民(min)服(fu)從(cong)于他,如果擁立他的兒子(zi)為(wei)天(tian)子(zi),齊人(ren)(ren)多(duo)謀多(duo)疑(yi),將招來(lai)眾(zhong)人(ren)(ren)之疑(yi),張步便放棄了這個動作。本來(lai)劉(liu)永已自稱天(tian)子(zi),劉(liu)紆作為(wei)后繼當然也是天(tian)子(zi),但(dan)王閎判斷(duan)劉(liu)紆比劉(liu)永更缺(que)少人(ren)(ren)望(wang),且經驗不(bu)足,劉(liu)紆不(bu)敢貿(mao)然稱帝。
建武(wu)五(wu)年(29年)十月,漢建威大將軍耿(geng)弇(yan)討伐張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu),祝(zhu)阿、臨淄之(zhi)戰開啟。耿(geng)弇(yan)在歷下(濟(ji)南郡(jun)歷城(cheng)縣(xian))斬殺張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)部將費邑,進軍臨淄縣(xian)(齊郡(jun))。張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)求救于(yu)盟友蘇(su)茂(mao)(mao)(mao)的(de)援軍,他(ta)以為(wei)耿(geng)弇(yan)兵寡遠來應(ying)該(gai)疲勞,所以單獨先制攻擊。結果(guo)慘敗(bai),張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)敗(bai)走劇縣(xian),光(guang)武(wu)帝親率軍隊(dui)進擊,張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)逃往(wang)北海(hai)郡(jun)的(de)平壽(shou)。蘇(su)茂(mao)(mao)(mao)責備張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)不(bu)應(ying)貿然(ran)出戰。光(guang)武(wu)帝派遣(qian)使者對(dui)張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)、蘇(su)茂(mao)(mao)(mao)說誰要是(shi)殺了對(dui)方投(tou)降,就封(feng)(feng)誰為(wei)列(lie)侯(hou)。張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)殺害(hai)蘇(su)茂(mao)(mao)(mao),獻首級而(er)降。光(guang)武(wu)帝封(feng)(feng)張(zhang)(zhang)(zhang)步(bu)為(wei)安丘侯(hou),其(qi)一族遷至洛陽。
建武八(ba)年(nian)(32年(nian)),張(zhang)步(bu)與妻、子逃到臨淮(huai)郡,與弟弟張(zhang)弘、張(zhang)藍共出海上,糾集(ji)部下意圖東山再起,瑯邪太守(shou)陳俊追擊(ji)張(zhang)步(bu)殘部,最后把他們全部誅殺。
建武三年(nian)(27年(nian))七月,漢征南大將軍(jun)岑(cen)彭(peng)進(jin)攻黎丘(qiu)鄉,秦豐(feng)部(bu)將蔡(cai)宏在南陽(yang)郡鄧縣據守,漢軍(jun)數月不得進(jin)軍(jun)。岑(cen)彭(peng)捕虜秦豐(feng)軍(jun)逃兵,命(ming)他們散布(bu)岑(cen)彭(peng)西(xi)攻南陽(yang)郡山(shan)都的(de)消(xiao)息(xi)。秦豐(feng)引軍(jun)西(xi)向(xiang),岑(cen)彭(peng)東向(xiang)阿頭山(shan)(南郡襄(xiang)陽(yang)縣)擊破(po)守備在此的(de)秦豐(feng)部(bu)將張楊,急襲黎丘(qiu),擊破(po)周(zhou)邊(bian)部(bu)隊。慌(huang)忙引返的(de)秦豐(feng)夜襲岑(cen)彭(peng)失(shi)敗(bai),蔡(cai)宏大敗(bai)陣(zhen)亡,相(xiang)趙京獻南郡宜(yi)城降漢。
同年末、秦豐部將(jiang)張(zhang)成,與從漢中郡逃到(dao)南(nan)陽(yang)的延岑,在(zai)南(nan)陽(yang)郡育陽(yang)縣東陽(yang)聚,與漢軍交戰(zhan)。張(zhang)成戰(zhan)死,延岑逃至秦豐處。當時群雄之一、以南(nan)郡夷陵根據地(di)的田(tian)戎救援黎丘,岑彭擊敗他,田(tian)戎逃歸夷陵。在(zai)此時前(qian)后,秦豐招延岑、田(tian)戎做(zuo)了女婿。
建武(wu)四年(nian)(nian)(nian)(28年(nian)(nian)(nian))二(er)月(yue),秦豐(feng)派延(yan)岑攻(gong)(gong)擊南陽郡(jun)順陽,漢(han)右將(jiang)軍鄧禹打(da)敗了(le)他,延(yan)岑逃至漢(han)中。同年(nian)(nian)(nian)十(shi)一月(yue),光武(wu)帝(di)見秦豐(feng)弱化(hua),命建義大將(jiang)軍朱祜(hu)代岑彭包圍黎丘(qiu)(qiu),岑彭討伐(fa)田(tian)戎。建武(wu)五年(nian)(nian)(nian)(29年(nian)(nian)(nian)),劉秀親(qin)征黎丘(qiu)(qiu),勸(quan)降(jiang)秦豐(feng),秦豐(feng)不(bu)肯投降(jiang)。劉秀命朱祜(hu)繼續討伐(fa),自己回洛陽。朱祜(hu)盡力攻(gong)(gong)打(da)黎丘(qiu)(qiu),秦豐(feng)繼續抵抗。六月(yue),城內困窮,秦豐(feng)引母、妻子九人肉袒而降(jiang)。秦豐(feng)被囚車押送致洛陽,被處死(si)。
劉(liu)秀在(zai)以優勢兵力進擊劉(liu)永集團的(de)同時,也(ye)派軍隊進攻(gong)睢(sui)陽(今河南新野北)的(de)鄧奉和堵鄉(今河南方城(cheng))的(de)董沂。
建武三年(nian)(27年(nian))三月,漢(han)(han)軍岑彭(peng)部(bu)迫降(jiang)董沂,擊殺鄧(deng)奉。爾(er)后漢(han)(han)軍消滅南陽劉(liu)玄余部(bu),進(jin)(jin)擊秦(qin)豐(feng)。秦(qin)豐(feng)堅守黎丘(今(jin)湖(hu)北宜(yi)城西(xi)北),被困兩年(nian)才投降(jiang)。在這期間,占據夷(yi)(yi)陵的田戎曾率兵援(yuan)救秦(qin)豐(feng),但被岑彭(peng)擊敗(bai),漢(han)(han)軍攻占夷(yi)(yi)陵,使(shi)之成為日后西(xi)進(jin)(jin)的戰略(lve)要地(di)。
親征董憲
建(jian)武三年(nian)(nian)(27年(nian)(nian))六月,劉(liu)秀親征東(dong)海(hai)郡(jun)(今(jin)(jin)山東(dong)郯城)董憲(xian),將其大破于(yu)昌慮(今(jin)(jin)山東(dong)棗莊西),董憲(xian)退保郯(今(jin)(jin)山東(dong)郯城北(bei))。漢軍吳漢部跟蹤(zong)追擊,于(yu)同年(nian)(nian)八月攻下郯城,全殲(jian)董憲(xian)主力,董憲(xian)逃往朐(今(jin)(jin)江蘇(su)連云港(gang)南(nan))。
建武六年(nian)(30年(nian))正(zheng)月,吳漢(han)破(po)朐(qu),擊殺董憲。
攻滅李憲
建(jian)(jian)武(wu)三年(nian)(27年(nian)),李(li)憲(xian)自稱天子,置(zhi)公卿百官,支(zhi)配下(xia)九城(cheng),擁十(shi)余(yu)萬軍(jun)勢。建(jian)(jian)武(wu)四年(nian)(28年(nian))秋,光武(wu)帝劉秀親征壽春(九江郡),派遣揚(yang)武(wu)將軍(jun)馬成討伐李(li)憲(xian),包圍他的駐地舒(shu)城(cheng)(盧江郡)。圍城(cheng)戰持(chi)續(xu)一年(nian)以上,建(jian)(jian)武(wu)六年(nian)(30年(nian))正月,舒(shu)城(cheng)陷落。李(li)憲(xian)逃走,途中(zhong)被(bei)部(bu)下(xia)帛意所殺(sha)。李(li)憲(xian)一族,全部(bu)被(bei)誅(zhu)殺(sha)。
統一燕薊
在(zai)(zai)基本平定(ding)了(le)(le)南方地區后,劉秀采取“北守東(dong)攻”的戰略(lve)方針(zhen)。在(zai)(zai)派遣耿弇、朱祐等入河北,向漁陽彭寵(chong)施加軍(jun)事壓力的同時,集(ji)中優(you)勢(shi)兵力進(jin)攻東(dong)方割據(ju)勢(shi)力。建武五(wu)年(29年)二月,彭寵(chong)在(zai)(zai)漢(han)軍(jun)進(jin)攻面前,節節敗退,結果引起(qi)內部(bu)分化,部(bu)將(jiang)殺死彭寵(chong),漢(han)軍(jun)遂占領漁陽,統一了(le)(le)燕薊(ji)地區。
鎮壓赤眉
在從事關東統一之戰的同時,劉秀也展開了鎮壓赤眉(mei)農民起(qi)義軍(jun)的(de)(de)行動。早在綠林軍(jun)攻占洛陽的(de)(de)時候(hou),赤眉(mei)軍(jun)的(de)(de)勢力也進(jin)入(ru)了中原地區。其(qi)首領(ling)不滿(man)于(yu)更始政權(quan)所為(wei),另立一(yi)幟(zhi),與以綠林軍(jun)為(wei)主體的(de)(de)更始政權(quan)相抗衡。建武元年(25年)九(jiu)月,赤眉(mei)軍(jun)攻入(ru)長安(an),推翻了更始政權(quan)。
建(jian)武(wu)二年(26年)九月,占領長(chang)安的(de)赤(chi)眉(mei)軍(jun)因糧(liang)秣不繼而(er)西(xi)出隴(long)東尋求出路,但結(jie)果為(wei)當(dang)地(di)割據勢力隗囂所擊(ji)敗,只好折(zhe)回關中。他們擊(ji)走乘虛盤據在那里的(de)鄧(deng)禹軍(jun),重新控制(zhi)了長(chang)安。由于后(hou)勤(qin)保障仍未獲得解決(jue),赤(chi)眉(mei)軍(jun)再度陷入(ru)饑(ji)饉,并為(wei)地(di)方豪強武(wu)裝(zhuang)所包圍。不久(jiu),被(bei)迫放棄長(chang)安,引兵東歸。劉秀(xiu)為(wei)一舉(ju)撲滅赤(chi)眉(mei)軍(jun),決(jue)定(ding)憑(ping)借崤函險(xian)道,以逸(yi)待勞,以飽待饑(ji),對赤(chi)眉(mei)軍(jun)實施截擊(ji)。為(wei)此(ci),劉秀(xiu)調兵遣將,改任馮異(yi)為(wei)主將,取代(dai)鄧(deng)禹,急速西(xi)進,抵華陰(yin)(yin)(今(jin)陜西(xi)華陰(yin)(yin)西(xi))阻(zu)擊(ji)赤(chi)眉(mei)軍(jun),同(tong)時(shi)命令候進、耿弇部集結(jie),準(zhun)備會同(tong)進剿。
異在(zai)華陰阻擊赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)60余(yu)天后(hou),于(yu)建武(wu)三年(nian)(nian)(27年(nian)(nian))正月東(dong)撤(che)至湖(hu)縣(今河(he)南靈寶西(xi)北)與(yu)鄧(deng)(deng)禹(yu)(yu)部(bu)(bu)合(he)兵(bing)。不久赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)進(jin)至這一帶,與(yu)漢軍(jun)(jun)(jun)(jun)相對峙。鄧(deng)(deng)禹(yu)(yu)邀(yao)功心(xin)切,迎戰(zhan)赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)。赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)先(xian)佯敗,后(hou)反攻,大(da)敗鄧(deng)(deng)禹(yu)(yu)軍(jun)(jun)(jun)(jun),鄧(deng)(deng)禹(yu)(yu)僅(jin)率24騎(qi)逃回宜陽。馮(feng)異率軍(jun)(jun)(jun)(jun)相救,也被赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)所擊敗。馮(feng)異逃至崤底(di),后(hou)收集散(san)兵(bing)和當地豪強武(wu)裝數萬(wan)人(ren),與(yu)赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)繼(ji)續(xu)交(jiao)戰(zhan)。二月,雙方(fang)大(da)戰(zhan)于(yu)崤底(di)。戰(zhan)前,馮(feng)異先(xian)派一部(bu)(bu)分(fen)士卒化裝成赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun),潛伏(fu)于(yu)道旁。戰(zhan)斗開始,馮(feng)異以(yi)少數兵(bing)力誘使對方(fang)進(jin)攻,再以(yi)主力相拒,待(dai)赤(chi)(chi)(chi)盾軍(jun)(jun)(jun)(jun)攻勢減弱后(hou),突發伏(fu)兵(bing)出(chu)擊。赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)因無法辨認敵我(wo)而陣腳大(da)亂,潰(kui)退至崤底(di),8萬(wan)余(yu)人(ren)投(tou)(tou)降。接著(zhu),劉秀親率大(da)軍(jun)(jun)(jun)(jun),與(yu)先(xian)期(qi)部(bu)(bu)署的(de)候進(jin)、耿弇部(bu)(bu)會合(he),攔(lan)截(jie)折向東(dong)南的(de)赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)余(yu)部(bu)(bu)于(yu)宜陽(今河(he)南宜陽西(xi)),予以(yi)全殲,赤(chi)(chi)(chi)眉軍(jun)(jun)(jun)(jun)首(shou)領樊崇等(deng)十余(yu)萬(wan)人(ren)投(tou)(tou)降。至此,劉秀終于(yu)將延續(xu)10年(nian)(nian)之(zhi)久的(de)赤(chi)(chi)(chi)眉農民(min)起義扼殺在(zai)血泊之(zhi)中。
并吞隴西
建武六年(30年)四月,劉秀正式發動伐隴之役。他派(pai)遣耿弇、蓋延等人分兵(bing)(bing)進攻(gong)(gong)隴坻(今隴山,陜西隴縣西北),隗囂(xiao)居高臨下,以(yi)逸待勞(lao)挫敗漢(han)軍攻(gong)(gong)勢。于(yu)是劉(liu)秀暫時轉攻(gong)(gong)為(wei)守,命大(da)司馬吳漢(han)赴長安集結兵(bing)(bing)力,以(yi)為(wei)策應(ying)。同時爭(zheng)取河西的竇融出兵(bing)(bing)相助,使隗囂(xiao)腹背受敵,并讓馬援(yuan)煽動(dong)隗囂(xiao)部屬及(ji)羌族酋長附漢(han)。隗囂(xiao)見處(chu)境(jing)危(wei)急,遂向公孫述稱(cheng)臣(chen),聯(lian)蜀抗漢(han)。
建(jian)武(wu)七年(31年)秋,隗(wei)囂得西蜀(shu)援兵(bing)后親(qin)率三(san)萬(wan)大軍進攻(gong)安定(今甘肅鎮原東(dong)南),另(ling)派一(yi)部(bu)進攻(gong)汧(qian)縣(今陜西隴縣北),企圖(tu)奪取關(guan)中(zhong),但分別(bie)為漢軍馮異、祭遵部(bu)所擊敗。
建武(wu)八(ba)年(nian)(32年(nian))春(chun),劉(liu)秀(xiu)乘(cheng)隗(wei)(wei)囂(xiao)戒備(bei)松懈,派來(lai)歙率精(jing)兵2000伐山開道,襲占(zhan)略陽(yang)(yang)(今甘(gan)肅(su)(su)莊(zhuang)浪西南,泰(tai)安(an)縣城東(dong)北(bei)),逼近隗(wei)(wei)囂(xiao)所(suo)據(ju)冀縣(今甘(gan)肅(su)(su)甘(gan)谷)。隗(wei)(wei)囂(xiao)圍攻略陽(yang)(yang)數月(yue)不下,師勞兵疲(pi),劉(liu)秀(xiu)乘(cheng)機(ji)率軍直搗天水大營后(hou)背。隗(wei)(wei)囂(xiao)戰敗(bai),主力被殲滅。建武(wu)九年(nian)(33年(nian))十月(yue),劉(liu)秀(xiu)又令來(lai)歙率馮異等西征隴地,消滅隗(wei)(wei)囂(xiao)殘部(bu),歷時四年(nian)的平隴作戰至此結束。
滅蜀之戰
平(ping)(ping)隴(long)之戰(zhan)后(hou),劉秀即從南(nan)、北(bei)兩個方向,對益州的(de)公(gong)孫(sun)述展(zhan)開攻(gong)(gong)勢。建武(wu)十(shi)一年(35年)三月(yue),南(nan)路岑彭率戰(zhan)船沿長江三峽逆流(liu)(liu)入(ru)蜀(shu),攻(gong)(gong)占江關(今(jin)四(si)(si)(si)川奉節東北(bei)瞿塘峽口)。同年六(liu)月(yue),北(bei)路來歙(she)攻(gong)(gong)下(xia)下(xia)辨、河池(chi),公(gong)孫(sun)述派(pai)人暗殺了來歙(she)。適值羌族(zu)起事隴(long)西,北(bei)路軍(jun)(jun)(jun)主(zhu)力(li)轉用于隴(long)西。七月(yue),岑彭命將軍(jun)(jun)(jun)臧宮(gong)率兵五萬自平(ping)(ping)曲(今(jin)四(si)(si)(si)川合川東)抗御蜀(shu)軍(jun)(jun)(jun)主(zhu)力(li),自率主(zhu)力(li)倍(bei)道兼行2000余(yu)里,深入(ru)岷江中游(you),占領武(wu)陽(yang)(今(jin)四(si)(si)(si)川彭山東),出其(qi)不意迂回到蜀(shu)軍(jun)(jun)(jun)主(zhu)力(li)背后(hou),以(yi)精騎(qi)擊廣都(dou)(今(jin)四(si)(si)(si)川雙流(liu)(liu)東南(nan)),直逼成(cheng)都(dou)(參見漢攻(gong)(gong)公(gong)孫(sun)述之戰(zhan))。十(shi)月(yue),公(gong)孫(sun)述刺殺岑彭。吳(wu)漢代將其(qi)眾,攻(gong)(gong)占廣都(dou)。臧宮(gong)攻(gong)(gong)克繁(今(jin)四(si)(si)(si)川彭縣(xian)西北(bei))、郫(今(jin)四(si)(si)(si)川郫縣(xian)),與吳(wu)漢軍(jun)(jun)(jun)會師,合圍成(cheng)都(dou)。公(gong)孫(sun)述困獸(shou)猶斗,又派(pai)人刺殺了岑彭,使漢軍(jun)(jun)(jun)暫時退出武(wu)陽(yang),但這并未能挽救其(qi)覆滅的(de)命運。漢軍(jun)(jun)(jun)人材濟(ji)濟(ji),岑彭遇害,吳(wu)漢即接(jie)替他統領伐蜀(shu)諸軍(jun)(jun)(jun)。
建武十二年(36年)正月,吳漢進抵南安(今(jin)四(si)川(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)東山),在(zai)魚腹津(今(jin)四(si)川(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)東山北(bei)(bei)(bei))大敗蜀(shu)軍(jun)(jun),繼而繞過武陽(yang)(yang),攻(gong)(gong)取廣(guang)都。其他各路(lu)漢(han)軍(jun)(jun)進展也很順利,馮駿軍(jun)(jun)攻(gong)(gong)占江(jiang)州,臧宮軍(jun)(jun)連克涪(fu)縣(今(jin)四(si)川(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)綿陽(yang)(yang)東)、綿竹(今(jin)四(si)川(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)德(de)陽(yang)(yang)北(bei)(bei)(bei))、繁(今(jin)四(si)川(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)新都西北(bei)(bei)(bei))、郫(今(jin)四(si)川(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)郫縣)等城。吳(wu)漢(han)取廣(guang)都后急于求成(cheng),率兩萬將(jiang)卒孤軍(jun)(jun)深(shen)入(ru),直抵(di)成(cheng)都城外幾公(gong)里處(chu)立(li)營。公(gong)孫(sun)述(shu)招募敢(gan)死之士,攻(gong)(gong)打吳(wu)漢(han)。吳(wu)漢(han)受挫,入(ru)壁(bi)堅守,閉營3日(ri)不戰,夜(ye)間突然撤(che)走,與部下劉尚會合于江(jiang)南。次(ci)日(ri)晨合力(li)大破蜀(shu)軍(jun)(jun)。此后,吳(wu)漢(han)與公(gong)孫(sun)述(shu)交兵(bing)于廣(guang)都、成(cheng)都間,漢(han)軍(jun)(jun)屢(lv)戰屢(lv)勝。
建武十(shi)二(er)年(36年)十(shi)一月,吳(wu)漢(han)(han)又與(yu)臧宮會師于成(cheng)都近郊。公(gong)孫述(shu)大(da)(da)勢盡(jin)去,遂孤注(zhu)一擲(zhi),于該月十(shi)七日(ri)貿然(ran)反擊漢(han)(han)軍(jun)(jun),派(pai)延(yan)岑擊臧宮,自率數萬人攻吳(wu)漢(han)(han)。吳(wu)漢(han)(han)以一部迎戰蜀軍(jun)(jun),待其疲(pi)憊困(kun)頓(dun)后,指(zhi)揮精(jing)兵數萬突然(ran)出擊,大(da)(da)破(po)蜀軍(jun)(jun),公(gong)孫述(shu)負重傷身(shen)亡。次晨,勢窮力竭的延(yan)岑舉城投降。
岑(cen)彭根據敵情變化,也適時調整了部(bu)署,分(fen)兵兩路(lu)進擊(ji)蜀(shu)(shu)軍(jun)。一路(lu)由臧宮率領(ling),進據平曲上游,攻打蜀(shu)(shu)軍(jun)王元(yuan)、延岑(cen)部(bu);主力則由他本人(ren)率領(ling),取(qu)道(dao)(dao)江州,溯江西上,攻占黃石,擊(ji)敗候(hou)丹(dan)軍(jun)。接(jie)著,倍道(dao)(dao)兼行,疾馳1000公里,攻克武陽(今四川(chuan)彭山東),并出精騎閃擊(ji)蜀(shu)(shu)之腹地廣(guang)都(今成(cheng)都南),逼近(jin)成(cheng)都。與(yu)此(ci)同時,偏師臧宮溯涪(fu)江而進,襲擊(ji)蜀(shu)(shu)軍(jun),殲敵萬余,迫使王元(yuan)部(bu)投降,延岑(cen)敗逃(tao)成(cheng)都。至此(ci),劉秀徹底平定巴蜀(shu)(shu),取(qu)得了統一戰(zhan)爭的最后勝(sheng)利。
漢(han)軍(jun)在關東戰場(chang),建武六年(30年)正月,吳漢(han)破朐,擊殺(sha)董(dong)憲。接著,漢(han)軍(jun)又(you)在舒(今(jin)安徽廬江(jiang)西南)消滅獨據一方自立為天子的(de)李憲。至此,漢(han)軍(jun)在短短的(de)4年中,將關東地區各個割據勢力全(quan)部鏟(chan)除。
建(jian)武(wu)十(shi)二(er)年(nian)(36年(nian))十(shi)一月,漢軍大破蜀軍,公孫述負重(zhong)傷身(shen)亡。至此,劉秀(xiu)徹(che)底(di)平定(ding)巴蜀,取得(de)了統(tong)一戰爭的最(zui)后勝利。
在東漢統一戰爭中,作為最高決策者,劉秀在戰(zhan)爭中表現(xian)出卓越的戰(zhan)略(lve)應(ying)變(bian)能力(li)(li)和(he)杰出的作戰(zhan)指(zhi)導(dao)藝術。他善(shan)于觀察形勢,把握(wo)戰(zhan)機;注意占取(qu)(qu)地(di)利,穩固后方(fang);重(zhong)視集(ji)中兵力(li)(li),由近及遠,分清主次緩急,各(ge)個擊(ji)破;運用(yong)(yong)軍事打(da)擊(ji)和(he)政治攻心的手(shou)段,爭取(qu)(qu)盟友(you),分化敵對(dui)勢力(li)(li);重(zhong)視利用(yong)(yong)人和(he),發現(xian)和(he)拔擢將(jiang)才,放(fang)手(shou)使(shi)用(yong)(yong),不(bu)多掣肘(zhou),使(shi)他們充分發揮(hui)軍事才能;能夠適時總結經驗教訓(xun),不(bu)斷改進戰(zhan)法;善(shan)于避實擊(ji)虛,奇(qi)正并用(yong)(yong),圍城打(da)援,運動殲敵;強調(diao)連續進擊(ji),窮追猛打(da),不(bu)給(gei)敵人以(yi)喘息和(he)反(fan)撲的可能。劉秀芟夷群雄、一統天下,應(ying)該(gai)說是符(fu)合邏輯的歸宿(su)。
蔡(cai)東(dong)藩(fan):公孫述據蜀自雄,隗(wei)囂負隴自固(gu),當(dang)其號(hao)令一(yi)隅(yu),延(yan)攬物(wu)望,亦若庸中佼(jiao)佼(jiao)者流,以視赤(chi)眉銅馬,固(gu)相(xiang)去有(you)間(jian)矣(yi)。然述多夸而囂多疑(yi),疑(yi)與(yu)夸,皆非霸王(wang)器也。馬援笑(xiao)述為井底(di)蛙(wa),而勸囂事(shi)漢,已料二子(zi)之不(bu)(bu)足有(you)為。及(ji)東(dong)至洛陽,見光武帝之脫幘相(xiang)迎,即有(you)君擇(ze)臣(chen)臣(chen)擇(ze)君之語,一(yi)見傾心(xin),愿效(xiao)奔走,援誠不(bu)(bu)愧智士,抑光武帝之駕馭英雄,令人心(xin)服(fu)故也?君臣(chen)一(yi)德,安(an)不(bu)(bu)忘(wang)危,以此定國,有(you)余裕(yu)矣(yi)。
隗(wei)囂據(ju)有(you)西州,自稱上將(jiang)軍,因時乘勢,崛起圖功(gong),原不必(bi)定(ding)(ding)居人下(xia)。迨(dai)既受(shou)鄧(deng)禹之(zhi)承制(zhi)封拜,則君臣之(zhi)名義(yi)已定(ding)(ding),又何得(de)再懷反側(ce)乎?設當光武(wu)討蜀之(zhi)時,率兵效(xiao)命,功(gong)且(qie)十倍竇(dou)融,他日即不得(de)封王(wang),公侯可(ke)坐致(zhi)也。乃惑(huo)于蜚言,反復不定(ding)(ding),始則助漢而(er)誅(zhu)蜀使(shi),繼且(qie)叛漢而(er)為蜀臣,同(tong)一(yi)屈膝(xi),朝秦暮楚胡(hu)為者?若周黨(dang)王(wang)霸逄萌諸人,亦子陵之(zhi)流亞,而(er)王(wang)良(liang)其(qi)次焉者也,然亦足以風矣。
杜(du)尚俠:東漢建立之(zhi)初,綠林軍堅守著(zhu)洛陽,赤(chi)眉(mei)軍占領了(le)長安(an),獨(du)霸(ba)一方的(de)(de)(de)地主割據勢力,幾乎遍及大江(jiang)南北,社會仍(reng)處于四分(fen)(fen)五裂之(zhi)中,統一全國的(de)(de)(de)進程才剛(gang)剛(gang)起步(bu),而且任務(wu)將十(shi)分(fen)(fen)繁重。劉秀用了(le)十(shi)幾年的(de)(de)(de)時(shi)間,南征北伐(fa),終于完成了(le)統一全國的(de)(de)(de)偉大事業(ye)。
崔瑞德(de)《劍橋中國秦漢(han)史(shi)》:在(zai)(zai)(zai)一開始(shi),光(guang)武(wu)帝(di)(di)不(bu)(bu)過是群雄紛爭(zheng)的(de)(de)(de)(de)戰場上的(de)(de)(de)(de)一個(ge)(ge)皇位(wei)爭(zheng)奪(duo)者。先后(hou)有(you)11人(ren)宣稱(cheng)有(you)九五之尊的(de)(de)(de)(de)權利(li)(li),這(zhe)還不(bu)(bu)算獨霸一方的(de)(de)(de)(de)大軍閥。強烈的(de)(de)(de)(de)地方主義(yi)是整個(ge)(ge)這(zhe)場內戰的(de)(de)(de)(de)典型特征(zheng);光(guang)武(wu)帝(di)(di)的(de)(de)(de)(de)勝利(li)(li)在(zai)(zai)(zai)某種意義(yi)上說(shuo)是他(ta)家鄉南(nan)(nan)陽(yang)郡的(de)(de)(de)(de)勝利(li)(li)。通過他(ta),來自南(nan)(nan)陽(yang)的(de)(de)(de)(de)人(ren)在(zai)(zai)(zai)以后(hou)很長的(de)(de)(de)(de)一段時期(qi)中取得并(bing)保(bao)持顯赫的(de)(de)(de)(de)地位(wei)。這(zhe)個(ge)(ge)動亂年代中的(de)(de)(de)(de)另一個(ge)(ge)特征(zheng)是缺(que)乏革(ge)命目(mu)標,沒(mei)有(you)證據能說(shuo)明,斗爭(zheng)的(de)(de)(de)(de)任何一方被革(ge)命的(de)(de)(de)(de)目(mu)標所推動,或者任何領袖(xiu)設(she)法推翻由帝(di)(di)皇統治(zhi)的(de)(de)(de)(de)公認(ren)的(de)(de)(de)(de)制度。當赤(chi)眉軍在(zai)(zai)(zai)中國流(liu)竄以及頭目(mu)們與南(nan)(nan)陽(yang)紳士在(zai)(zai)(zai)更始(shi)帝(di)(di)治(zhi)下對抗時,所反映(ying)的(de)(de)(de)(de)并(bing)不(bu)(bu)是一場階級斗爭(zheng)。不(bu)(bu)論他(ta)們的(de)(de)(de)(de)背(bei)景(jing)如何,他(ta)們都接受現存(cun)的(de)(de)(de)(de)社會和(he)政(zheng)治(zhi)秩序(xu)。他(ta)們只是為爭(zheng)奪(duo)這(zhe)個(ge)(ge)秩序(xu)中的(de)(de)(de)(de)統治(zhi)權而(er)進行斗爭(zheng)。