唐朝滅亡之后,沙陀人李克用建立后唐。到末帝李從珂繼位時,大將石敬瑭成為河東節度使。后來李從珂對石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)起疑心(xin),石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)也(ye)暗謀自(zi)保(bao)。李從珂(ke)后(hou)(hou)(hou)來改(gai)授石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)為(wei)(wei)天平(ping)軍(jun)節(jie)度使,并(bing)(bing)降旨催促(cu)赴(fu)任(ren),石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)便叛(pan)變。后(hou)(hou)(hou)唐于是(shi)派兵討伐,石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)被圍,向契(qi)丹(dan)皇(huang)帝耶(ye)律德(de)光(guang)求援。9月(yue)契(qi)丹(dan)軍(jun)南下,擊敗唐軍(jun)。石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)在(zai)十一月(yue)受契(qi)丹(dan)帝冊封為(wei)(wei)大晉皇(huang)帝,認契(qi)丹(dan)主耶(ye)律德(de)光(guang)為(wei)(wei)父,稱父皇(huang)帝,自(zi)稱兒皇(huang)帝,然后(hou)(hou)(hou)向后(hou)(hou)(hou)唐都城(cheng)洛陽進軍(jun),末帝在(zai)937年(nian)(nian)1月(yue)自(zi)殺,后(hou)(hou)(hou)唐滅(mie)亡。石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)滅(mie)后(hou)(hou)(hou)唐后(hou)(hou)(hou),建立后(hou)(hou)(hou)晉,并(bing)(bing)在(zai)938年(nian)(nian)按約定(ding)將燕云十六州獻給契(qi)丹(dan)。石(shi)(shi)敬(jing)瑭(tang)(tang)在(zai)位期間(jian)對遼國稱臣。
天福七年,后(hou)晉出帝(di)石重(zhong)貴即位后(hou),拒絕再向契丹稱臣,兩國關系惡(e)化(hua)。
契丹太宗耶律德光以晉廷負恩為由,舉兵南下。八年,耶律德光在降將楊光遠、趙延壽勸誘下,乘中原饑荒,晉廷(ting)國用困竭之機,調集山后媯(gui)、檀、云、應(今(jin)北(bei)京(jing)(jing)延慶、密(mi)云、山西(xi)大同、應縣)等(deng)州(zhou)及盧龍(long)(治(zhi)今(jin)北(bei)京(jing)(jing)市城區西(xi)南)兵,于十二月兵分兩路(lu)(lu)南進。東路(lu)(lu)以趙延壽率(lv)5萬兵為前(qian)鋒,太(tai)宗自率(lv)10余萬大軍(jun)殿后,出南京(jing)(jing)(即幽州(zhou),今(jin)北(bei)京(jing)(jing))趨(qu)魏州(zhou)(今(jin)河北(bei)大名東北(bei));西(xi)路(lu)(lu)由偉(wei)王率(lv)云、應諸軍(jun)入雁門關(今(jin)山西(xi)代縣西(xi)北(bei))趨(qu)太(tai)原,策應東路(lu)(lu)主力作戰。
九年正(zheng)月,東(dong)路前鋒軍(jun)(jun)攻陷晉糧儲重鎮(zhen)貝州(治清河(he),今(jin)河(he)北(bei)(bei)清河(he)西(xi)北(bei)(bei)),繼占領(ling)南(nan)樂(今(jin)屬河(he)南(nan)),太宗牙帳設于元城(今(jin)河(he)北(bei)(bei)大(da)名(ming)東(dong)北(bei)(bei));西(xi)路軍(jun)(jun)破代(dai)州(今(jin)山(shan)西(xi)代(dai)縣),逼近忻州(今(jin)屑山(shan)西(xi))。后晉出帝聞(wen)知,先遣使致書契丹(dan),欲修舊好,遭拒。遂以(yi)黃河(he)為(wei)屏障,部(bu)署防御:命高(gao)行(xing)(xing)周(zhou)為(wei)北(bei)(bei)面行(xing)(xing)營都部(bu)署,率軍(jun)(jun)進駐戚城(今(jin)河(he)南(nan)濮(pu)(pu)陽北(bei)(bei));遣張彥澤(ze)戍(shu)黎陽(今(jin)河(he)南(nan)浚縣東(dong)北(bei)(bei));出帝親(qin)率禁軍(jun)(jun)抵(di)澶州(今(jin)河(he)南(nan)濮(pu)(pu)陽)指揮。另以(yi)劉知遠(yuan)為(wei)幽州道行(xing)(xing)營招討使,抵(di)御契丹(dan)西(xi)路軍(jun)(jun)。及戰,偉王軍(jun)(jun)攻秀容(今(jin)山(shan)西(xi)忻州),被劉知遠(yuan)擊敗,逃至(zhi)鴉(ya)鳴谷(gu)(今(jin)山(shan)西(xi)壽陽東(dong)南(nan)),東(dong)會契丹(dan)主力。
二月,太宗率軍圍戚城,遣麻答率數萬兵攻博州(今山東聊城東北),搶渡馬家口(今山東聊城東),會晉叛將楊光(guang)(guang)遠由(you)翼側(ce)包抄,鉗(qian)擊正面晉軍(jun)(jun)。晉廷命(ming)何重進、白再榮、安彥威(wei)等分守(shou)麻家(jia)口(今(jin)山(shan)東(dong)鄄城東(dong)北)、楊劉(今(jin)山(shan)東(dong)東(dong)阿(a)東(dong)北楊劉鎮)、馬(ma)(ma)家(jia)口、河陽(yang)(今(jin)河南孟(meng)縣南),加強諸津要守(shou)備。同時,遣侍(shi)衛馬(ma)(ma)軍(jun)(jun)都指揮使李(li)守(shou)貞、神武(wu)統軍(jun)(jun)皇(huang)甫遇等率兵(bing)萬(wan)余,沿河水陸并進,疾趨馬(ma)(ma)家(jia)口阻截(jie)。及(ji)至,契丹步騎萬(wan)余已于河東(dong)筑(zhu)壘,正掩護(hu)后(hou)續(xu)渡(du)河。李(li)守(shou)貞乘半(ban)渡(du)而擊,拔東(dong)岸契丹軍(jun)(jun)營壘,其軍(jun)(jun)潰散,溺死甚眾,西岸之兵(bing)退(tui)走(zou)。時戚城交戰相持(chi)不(bu)下,耶律德光(guang)(guang)偽(wei)棄元城,伏(fu)兵(bing)頓(dun)丘(今(jin)河南浚縣北),企圖(tu)以示弱誘敵之策誘殺晉軍(jun)(jun)。適值霖(lin)雨,晉軍(jun)(jun)旬日未出,伏(fu)擊落空。
三月(yue)(yue)(yue)初一(yi),契(qi)丹(dan)(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)再(zai)攻(gong)(gong)戚城(cheng)(cheng),兩(liang)軍(jun)(jun)(jun)(jun)鏖戰(zhan)至(zhi)傍晚(wan),皆(jie)死(si)傷(shang)甚(shen)眾。耶(ye)律德(de)(de)光乘夜退營30余里,隨后(hou)便撤兵(bing)北(bei)(bei)(bei)(bei)歸。契(qi)丹(dan)(dan)撤軍(jun)(jun)(jun)(jun)后(hou),晉廷遣(qian)(qian)軍(jun)(jun)(jun)(jun)收(shou)復失地,調(diao)整部署(shu),擴展軍(jun)(jun)(jun)(jun)備(bei)。四月(yue)(yue)(yue),命(ming)高行周戍澶州(zhou)(zhou);遣(qian)(qian)李(li)守(shou)(shou)貞攻(gong)(gong)討(tao)青州(zhou)(zhou)(今(jin)(jin)(jin)屬(shu)(shu)山(shan)(shan)東)的楊(yang)光遠叛軍(jun)(jun)(jun)(jun)。八月(yue)(yue)(yue),以(yi)劉(liu)知(zhi)遠為(wei)北(bei)(bei)(bei)(bei)面(mian)(mian)(mian)行營都統,杜重威為(wei)都招(zhao)討(tao)使(shi)(shi),統領河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)、山(shan)(shan)東、河(he)(he)南(nan)(nan)諸(zhu)地防(fang)務;閏十二(er)月(yue)(yue)(yue),李(li)守(shou)(shou)貞破(po)青州(zhou)(zhou),殺楊(yang)光遠。時(shi)契(qi)丹(dan)(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)二(er)次南(nan)(nan)下至(zhi)元氏(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)元氏西北(bei)(bei)(bei)(bei))、分兵(bing)攻(gong)(gong)掠邢(治龍岡,今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)邢臺(tai))、磁(ci)(ci)(治滏陽(yang)(yang),今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)磁(ci)(ci)縣(xian))3州(zhou)(zhou)。開(kai)運二(er)年(945年)正月(yue)(yue)(yue),后(hou)晉護(hu)國節度使(shi)(shi)安審琦等率數萬兵(bing)于安陽(yang)(yang)水(shui)(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)南(nan)(nan)安陽(yang)(yang)北(bei)(bei)(bei)(bei)安陽(yang)(yang)河(he)(he))南(nan)(nan)岸列(lie)陣(zhen)阻(zu)截(jie)。十五日,義成節度使(shi)(shi)皇甫遇率數千騎(qi)前出偵察,至(zhi)鄴縣(xian)(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)臨漳西南(nan)(nan))猝遇數萬契(qi)丹(dan)(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun),交戰(zhan)百余合(he)(he),晉軍(jun)(jun)(jun)(jun)寡不敵眾,且(qie)戰(zhan)且(qie)退,至(zhi)榆林店(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)南(nan)(nan)安陽(yang)(yang)北(bei)(bei)(bei)(bei)),苦戰(zhan)半(ban)日,雙方殺傷(shang)甚(shen)眾。黃昏時(shi),晉將安審琦率軍(jun)(jun)(jun)(jun)逾安陽(yang)(yang)水(shui)往救,契(qi)丹(dan)(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)疲敝,撤師北(bei)(bei)(bei)(bei)走(zou)。晉軍(jun)(jun)(jun)(jun)乘機轉守(shou)(shou)為(wei)攻(gong)(gong),集結諸(zhu)軍(jun)(jun)(jun)(jun)于定州(zhou)(zhou)(今(jin)(jin)(jin)屬(shu)(shu)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)),命(ming)杜重威為(wei)北(bei)(bei)(bei)(bei)面(mian)(mian)(mian)行營招(zhao)討(tao)使(shi)(shi)統軍(jun)(jun)(jun)(jun)北(bei)(bei)(bei)(bei)上。三月(yue)(yue)(yue),下泰州(zhou)(zhou)(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)青苑(yuan))、克滿(man)城(cheng)(cheng)(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)滿(man)城(cheng)(cheng)北(bei)(bei)(bei)(bei)),攻(gong)(gong)遂城(cheng)(cheng)(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)徐水(shui)西北(bei)(bei)(bei)(bei))。聞(wen)契(qi)丹(dan)(dan)8萬騎(qi)于虎北(bei)(bei)(bei)(bei)口(今(jin)(jin)(jin)北(bei)(bei)(bei)(bei)京密云東北(bei)(bei)(bei)(bei)古北(bei)(bei)(bei)(bei)口)反撲將至(zhi),杜重威懼,引兵(bing)撤至(zhi)陽(yang)(yang)城(cheng)(cheng)(今(jin)(jin)(jin)河(he)(he)北(bei)(bei)(bei)(bei)清苑(yuan)西南(nan)(nan))白團(tuan)衛村,速扎鹿角為(wei)寨(zhai)。契(qi)丹(dan)(dan)鐵鷂軍(jun)(jun)(jun)(jun)追至(zhi),圍寨(zhai)數重。適(shi)北(bei)(bei)(bei)(bei)風大起,耶(ye)律德(de)(de)光遣(qian)(qian)奇兵(bing)斷糧(liang)道,令鐵鷂軍(jun)(jun)(jun)(jun)下馬拔鹿角,變騎(qi)為(wei)步,四面(mian)(mian)(mian)合(he)(he)擊,縱(zong)火揚塵以(yi)助其(qi)勢。
晉將藥元福、皇甫遇等出其不意,率精騎逆風迎戰,殊死拚殺;符彥卿等引萬余騎繼后橫擊;李守貞令步卒盡拔(ba)鹿(lu)角(jiao)出(chu)擊(ji),契(qi)丹(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)潰散,棄馬奪(duo)路(lu)而逃。后晉(jin)(jin)(jin)恃(shi)陽城(cheng)(cheng)之捷,輕視契(qi)丹(dan),欲伺機北伐(fa)。契(qi)丹(dan)攻晉(jin)(jin)(jin)接連受挫,不(bu)甘罷休(xiu)。三年七(qi)月(yue),耶律德光指使(shi)趙延壽及瀛州(zhou)(zhou)刺史劉延祚詐降(jiang),誘(you)后晉(jin)(jin)(jin)出(chu)兵(bing)(bing)(bing)接應。晉(jin)(jin)(jin)出(chu)帝不(bu)辨真(zhen)偽,即命(ming)杜(du)重威、李守貞等會(hui)兵(bing)(bing)(bing)廣晉(jin)(jin)(jin)(今(jin)河(he)(he)北大名東北),悉調京師宿衛禁軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)歸杜(du)重威麾下(xia),企圖取瀛(今(jin)河(he)(he)北河(he)(he)間(jian))、莫(今(jin)河(he)(he)北任(ren)丘北州(zhou)(zhou)鎮),安定關南(nan),進取幽州(zhou)(zhou),蕩(dang)平(ping)塞(sai)北。十一月(yue),杜(du)重威率兵(bing)(bing)(bing)30萬抵瀛州(zhou)(zhou),契(qi)丹(dan)將高模翰早(zao)已引(yin)兵(bing)(bing)(bing)潛出(chu)。晉(jin)(jin)(jin)偏將梁漢(han)璋率2000騎追擊(ji),戰敗身(shen)亡。杜(du)重威不(bu)救,反倒退(tui)兵(bing)(bing)(bing)武強(今(jin)河(he)(he)北武強西南(nan))。契(qi)丹(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)長驅(qu)南(nan)下(xia),沿易、定向恒州(zhou)(zhou)(治真(zhen)定,今(jin)河(he)(he)北今(jin)正(zheng)定)推(tui)進。杜(du)重威還欲南(nan)撤,遇(yu)張彥(yan)澤返(fan)恒州(zhou)(zhou),乃轉兵(bing)(bing)(bing)西行,至中渡橋(今(jin)河(he)(he)北正(zheng)定東南(nan)滹沱河(he)(he)上),契(qi)丹(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)已先(xian)于占領。張彥(yan)澤率騎爭(zheng)奪(duo),契(qi)丹(dan)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)焚橋,兩(liang)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)遂夾滹沱河(he)(he)而峙(zhi)。耶律德光遣別將蕭翰迂回晉(jin)(jin)(jin)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)側(ce)后,搶占欒(luan)城(cheng)(cheng)(今(jin)河(he)(he)北欒(luan)城(cheng)(cheng)西),扼晉(jin)(jin)(jin)軍(jun)(jun)(jun)(jun)(jun)糧道、退(tui)路(lu)。
十二月,晉將(jiang)(jiang)王清要求率(lv)兵2000前出(chu)(chu)開道,但杜重威(wei)心懷異志,不(bu)許(xu)大軍增援,致使王清所(suo)部皆(jie)戰(zhan)死,主力亦陷入(ru)重圍。杜重威(wei)以途窮路末,暗中勾通契丹(dan),謀舉軍降(jiang)。耶律德光佯許(xu)立其(qi)為帝(di),杜重威(wei)伏(fu)兵于內,迫將(jiang)(jiang)士出(chu)(chu)降(jiang)(參見陽城、滹沱之戰(zhan))。契丹(dan)軍即乘晉后方空虛,揮師南下,直入(ru)汴梁(liang)(今河(he)南開封(feng))。出(chu)(chu)帝(di)奉表報降(jiang),后晉滅(mie)亡。
此戰,契丹以騎兵優勢,實(shi)施機(ji)動作戰。采取有利(li)則進,不利(li)則退(tui),誘敵(di)深入的方略,創造野(ye)戰殲敵(di)戰機(ji)致勝;晉廷虛驕輕敵(di),悉(xi)將京師宿衛(wei)禁軍投(tou)入北伐,主帥杜重威叛降后,致后方空虛,都城(cheng)陷(xian)落而亡。