周(zhou)邦彥(1057年—1121年),字美(mei)成(cheng),號清(qing)真居士,錢塘(今浙江杭州)人,北宋著名詞人。
少(shao)年時期個性比較疏散,但相(xiang)當喜歡讀書(shu)。宋(song)神宗趙頊元豐初,在汴(bian)(bian)(bian)京(jing)(jing)為(wei)太學生(sheng),寫了一(yi)篇《汴(bian)(bian)(bian)都賦(fu)》,描述(shu)當時汴(bian)(bian)(bian)京(jing)(jing)盛況,歌(ge)頌(song)了新法,受到趙頊的賞識,被提(ti)(ti)拔(ba)為(wei)太學正。以(yi)后(hou)(hou)十馀年間(jian),在外(wai)飄流,作過(guo)廬州(zhou)(今安(an)徽(hui)合肥(fei)市)教授、溧(li)水(今江蘇省)縣(xian)令(ling)等(deng)。宋(song)哲宗趙煦紹圣三(san)年(1096年)以(yi)后(hou)(hou),又回到汴(bian)(bian)(bian)京(jing)(jing),作過(guo)國子監主簿(bu)、校書(shu)郎(lang)等(deng)官(guan)。宋(song)徽(hui)宗趙佶(ji)時,提(ti)(ti)舉大晟(sheng)府(最高音樂機關),負責譜(pu)制詞曲(qu),供(gong)奉(feng)朝廷。又外(wai)調順昌(chang)府、處(chu)州(zhou)等(deng)地。后(hou)(hou)死于南(nan)京(jing)(jing)應天府(今河南(nan)商丘)。
周(zhou)邦彥精(jing)通音律(lv),曾創作不少新(xin)詞調。作品多寫(xie)閨情(qing)、羈旅,也有詠物之作。格律(lv)謹嚴(yan),語言曲麗精(jing)雅,長調尤善鋪敘。為后來(lai)格律(lv)詞派詞人(ren)(ren)所宗。作品在婉(wan)約詞人(ren)(ren)中長期被尊為“正宗”。舊時(shi)詞論稱他為“詞家之冠”或(huo)“詞中老杜”,是公認“負一代(dai)詞名”的詞人(ren)(ren),在宋代(dai)影響甚大。有《清真(zhen)居士集》,已佚,今(jin)存《片玉集》。
周邦彥是北(bei)宋(song)重(zhong)要作家,詩(shi)(shi)、詞、文(wen)、賦無所(suo)(suo)不擅(shan),但在他生(sheng)時即為他的詞名(ming)所(suo)(suo)掩,其文(wen)、其詩(shi)(shi),多(duo)零落(luo)不傳,唯有年(nian)輕時所(suo)(suo)獻《汴都(dou)賦》,為當時所(suo)(suo)稱(cheng)。《宋(song)史》說(shuo)他年(nian)少時“疏(shu)雋少檢”(生(sheng)活放浪,不守禮節),不為州里推重(zhong),而博涉百家之書。
元豐初,周(zhou)邦彥(yan)到汴京。元豐六年(1084年)獻(xian)《汴都賦(fu)(fu)(fu)》,長七千字,宋神宗(趙(zhao)頊)見(jian)而(er)異之,召他(ta)到政(zheng)事堂(tang),命李清(qing)臣在(zai)邇英(ying)閣朗誦。賦(fu)(fu)(fu)中多古文奇字,李清(qing)臣多不識得,只(zhi)好讀其(qi)(qi)偏旁。這(zhe)(zhe)是一篇摹仿漢代《兩都賦(fu)(fu)(fu)》、《二京賦(fu)(fu)(fu)》的(de)大賦(fu)(fu)(fu),其(qi)(qi)規模也(ye)像漢賦(fu)(fu)(fu)。賦(fu)(fu)(fu)中用(yong)假設的(de)人(ren)物“發微(wei)子”和“衍流先生(sheng)”的(de)對話來(lai)逐(zhu)步開展對于汴都描寫與頌揚,其(qi)(qi)間(jian)也(ye)表示贊許(xu)王安(an)石的(de)新政(zheng),因而(er)大獲賞識(這(zhe)(zhe)和他(ta)后來(lai)的(de)宦途坎坷很有關系(xi),他(ta)與屬于舊黨的(de)蘇門(men)詞(ci)人(ren)不同,在(zai)政(zheng)治上(shang)傾向(xiang)于變(bian)法的(de)新黨)。
獻賦之(zhi)舉傳播之(zhi)后,周邦彥名(ming)動天下,官(guan)職也自太學(xue)諸生直升為(wei)太學(xue)正。但以后久不遷升。
宋(song)神宗死后,舊黨執政,蘇(su)門諸君子紛紛回(hui)到朝(chao)廷,周邦彥則被排擠(ji)出京城,而出任(ren)地方官,先任(ren)廬州(今安徽(hui)合(he)肥)教(jiao)授,后任(ren)溧(li)水(今屬江蘇(su))知縣。
宋哲(zhe)宗(趙煦(xu))即位后(hou),又調(diao)回汴(bian)京(jing)(jing),哲(zhe)宗命他再(zai)誦《汴(bian)都賦》,以(yi)后(hou)一直做京(jing)(jing)官(guan),歷任秘(mi)書省正(zheng)字(zi)、校書郎、考功員(yuan)外郎、衛尉、宗正(zheng)少(shao)卿兼(jian)議禮局檢(jian)討(tao)。并以(yi)直龍圖(tu)閣出知河中府(今(jin)(jin)山西永濟),知順昌府(今(jin)(jin)安(an)徽(hui)阜陽)。改(gai)知隆德府(今(jin)(jin)山西長治),遷官(guan)明州(今(jin)(jin)浙江寧波(bo)),再(zai)度調(diao)回汴(bian)京(jing)(jing),拜為秘(mi)書監,進(jin)徽(hui)猷閣待制,直到徽(hui)宗(趙佶)時代提舉大晟府(中央音樂(le)院)。
由于不(bu)愿(yuan)與蔡京(jing)奸黨合(he)作,晚年(nian)又(you)被逐出朝廷,到順昌(chang)(今安徽阜陽)、處州(今浙江麗(li)水)等地主官。徽宗宣和(he)三年(nian)(1121年(nian)),病(bing)逝(shi)于南京(jing)(今河南商丘)。
周邦彥的集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)子有楊澤民(min)、方千(qian)里、陳(chen)允(yun)平(ping)三家和詞。其詞集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)在宋代時已有單(dan)刻傳世,陳(chen)振孫《直齋書錄解題》卷(juan)二一(yi)著(zhu)錄有《清真(zhen)(zhen)詞》2卷(juan)、《后(hou)集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)》1卷(juan),曹杓注釋。現存周邦彥詞集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)有二種版本(ben)(ben):一(yi)為《片玉集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)》10卷(juan),宋陳(chen)元龍集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)注,有《疆村叢書》本(ben)(ben)、《宛委別(bie)藏》本(ben)(ben)、《景印宋金元明詞》本(ben)(ben);一(yi)為《清真(zhen)(zhen)集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)》2卷(juan)、集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)外(wai)詞1卷(juan),有元刊(kan)本(ben)(ben)、汲古閣刊(kan)本(ben)(ben)、《四庫(ku)全書》本(ben)(ben)、王鵬運四印齋刻本(ben)(ben)、西(xi)泠詞萃(cui)本(ben)(ben)。中(zhong)華(hua)書局1981年出(chu)版有吳則虞校點本(ben)(ben)《清真(zhen)(zhen)集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)》,三聯書店(dian)香港分店(dian)1985年出(chu)版羅(luo)忼烈《清真(zhen)(zhen)集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)箋注》。中(zhong)華(hua)書局又于2002年出(chu)版孫虹等《清真(zhen)(zhen)集(ji)(ji)(ji)(ji)(ji)校注》,最切實用(yong)。《全宋詞》第二冊收其詞180余首。
周(zhou)邦彥(yan)的(de)(de)文(wen)(wen)集(ji)(ji)(ji)有(you)南宋樓(lou)鑰編的(de)(de)《清(qing)真(zhen)先生文(wen)(wen)集(ji)(ji)(ji)》二十四卷(juan),但元人編的(de)(de)《宋史·藝(yi)文(wen)(wen)志》集(ji)(ji)(ji)類所著(zhu)錄《清(qing)真(zhen)居(ju)士集(ji)(ji)(ji)》只有(you)十一(yi)卷(juan)。宋人有(you)見其文(wen)(wen)者,陳師道說(shuo):“美成箋(jian)奏、雜著(zhu)俱(ju)善(shan),惜為詞(ci)掩。”(《古今詞(ci)話》)張(zhang)端義說(shuo):“美成以詞(ci)行,當(dang)時皆(jie)稱之(zhi)。不(bu)(bu)知美成文(wen)(wen)章大(da)有(you)可(ke)觀。惜以詞(ci)掩其文(wen)(wen)也(ye)。”(《貴耳集(ji)(ji)(ji)》下)陳郁說(shuo):“(美成詩(shi)(shi))自(zi)經(jing)史中(zhong)流(liu)出。當(dang)時以詩(shi)(shi)名(ming)家如晁(chao)補之(zhi)、張(zhang)耒皆(jie)自(zi)嘆以為不(bu)(bu)及。”(《藏一(yi)話腴》)周(zhou)邦彥(yan)最初成名(ming)之(zhi)作是《汴(bian)都(dou)賦》,樓(lou)鑰《清(qing)真(zhen)先生文(wen)(wen)集(ji)(ji)(ji)序》中(zhong)說(shuo)他“由(you)諸生擢為學官,聲名(ming)一(yi)日震耀(yao)海內”。又說(shuo):“未幾(ji),神宗(zong)上賓,公亦低徊(huai)不(bu)(bu)自(zi)表彳暴。哲宗(zong)始置之(zhi)文(wen)(wen)館,徽宗(zong)又列之(zhi)郎曹,皆(jie)以受知先帝之(zhi)故,以一(yi)賦而得(de)三朝(chao)之(zhi)眷”。《汴(bian)都(dou)賦》因為收在(zai)《皇朝(chao)文(wen)(wen)鑒》之(zhi)中(zhong),流(liu)傳(chuan)(chuan)至今。他的(de)(de)別的(de)(de)文(wen)(wen)章如《操(cao)縵錄》五卷(juan),《清(qing)真(zhen)雜著(zhu)》三卷(juan),皆(jie)已不(bu)(bu)傳(chuan)(chuan)。
周邦彥的(de)詩(shi)(shi)(shi)集在元(yuan)代(dai)(dai)即已散佚(yi)(yi)。清(qing)初厲鶚等因(yin)編《宋(song)(song)詩(shi)(shi)(shi)紀事》,輯得其(qi)佚(yi)(yi)詩(shi)(shi)(shi)六首(shou)(shou)。后(hou)丁(ding)立(li)中(zhong)(zhong)得六首(shou)(shou),王(wang)國維(wei)得斷(duan)句詩(shi)(shi)(shi)二首(shou)(shou)。近人(ren)(ren)羅(luo)忼烈復從《永樂大典》等書,多方搜輯,共得古(gu)近體詩(shi)(shi)(shi)三十四首(shou)(shou)。其(qi)中(zhong)(zhong)如詠(yong)戰馬《天(tian)賜白》(七古(gu))、詠(yong)古(gu)烈士《過羊角哀左伯桃墓》(五(wu)古(gu)),及其(qi)它(ta)古(gu)體詩(shi)(shi)(shi),風(feng)(feng)(feng)骨凜然,絕無(wu)綺羅(luo)香澤之(zhi)氣,知(zhi)宋(song)(song)代(dai)(dai)文人(ren)(ren)頗嚴(yan)詩(shi)(shi)(shi)詞(ci)之(zhi)別,不(bu)(bu)在閨房作(zuo)《生(sheng)民(min)》《清(qing)廟(miao)》之(zhi)詩(shi)(shi)(shi),懸“杏(xing)壇講學”之(zhi)圖。但這(zhe)也(ye)并不(bu)(bu)證明這(zhe)些(xie)文人(ren)(ren)不(bu)(bu)關心國家大事、民(min)生(sheng)疾苦。近人(ren)(ren)論詞(ci),有的(de)以(yi)作(zuo)品中(zhong)(zhong)有否(fou)反(fan)映當時社會(hui)情(qing)況為(wei)優劣標準,倒是證明這(zhe)些(xie)批評家自己不(bu)(bu)知(zhi)道(dao)某一(yi)(yi)時代(dai)(dai)的(de)社會(hui)風(feng)(feng)(feng)尚(shang)。須知(zhi),宋(song)(song)人(ren)(ren)在詩(shi)(shi)(shi)中(zhong)(zhong)寫景、敘事、說理(li)、論道(dao),就(jiu)是不(bu)(bu)談(tan)情(qing)說愛,而在詞(ci)中(zhong)(zhong),則贊美(mei)女性,訴(su)相思,敘離恨。北宋(song)(song)人(ren)(ren)一(yi)(yi)般(ban)不(bu)(bu)在詞(ci)中(zhong)(zhong)反(fan)映社會(hui)問題(ti),直到南(nan)宋(song)(song),才(cai)在詞(ci)中(zhong)(zhong)談(tan)論國家大事。因(yin)此,像周邦彥這(zhe)樣一(yi)(yi)位言情(qing)圣手,在他(ta)的(de)詩(shi)(shi)(shi)中(zhong)(zhong)絕對看不(bu)(bu)到他(ta)在詞(ci)中(zhong)(zhong)所表(biao)達的(de)情(qing)調與觀(guan)感,這(zhe)就(jiu)很可以(yi)看出宋(song)(song)代(dai)(dai)文人(ren)(ren)一(yi)(yi)般(ban)的(de)風(feng)(feng)(feng)尚(shang)。
周(zhou)邦(bang)彥(yan)是婉(wan)約(yue)詞(ci)(ci)之(zhi)集大成者(zhe),繼承前人(ren),吸(xi)收提煉(lian),發揚(yang)光(guang)大,為婉(wan)約(yue)詞(ci)(ci)的(de)發展作(zuo)(zuo)出了貢(gong)獻。“北宋婉(wan)約(yue)作(zuo)(zuo)家,周(zhou)最晚出,熏沐往(wang)哲(zhe),涵(han)泳時賢(xian),集其大成”(唐(tang)圭璋《唐(tang)宋詞(ci)(ci)鑒賞詞(ci)(ci)典·前言(yan)》)。周(zhou)邦(bang)彥(yan)創(chuang)出整(zheng)飭(chi)字句(ju)的(de)格律派之(zhi)風,使婉(wan)約(yue)詞(ci)(ci)在藝術上走向高(gao)峰。
周(zhou)邦彥雖然早期(qi)也(ye)有潦倒奔走之日,但仕(shi)途一(yi)直(zhi)處于(yu)上升(sheng)狀態,逐步做到知(zhi)府(fu),直(zhi)至(zhi)成(cheng)為宋徽宗設立的大(da)晟府(fu)的“音樂官員”,上寵下捧(peng),過著(zhu)舒適的“專業創作”生活;雖生逢(feng)北宋之末,但國家(jia)破滅的慘變發生在其身(shen)后。
身為婉約詞(ci)人(ren)的(de)他(ta)(ta)(ta),詞(ci)的(de)內容既(ji)被(bei)蘇軾翻新到極致,他(ta)(ta)(ta)必(bi)然(ran)要在藝術技巧上出(chu)奇制(zhi)勝。他(ta)(ta)(ta)本人(ren)精音(yin)樂(le),又搞過“專業創作(zuo)(zuo)”,因此能(neng)精雕細琢,研音(yin)煉字,在審訂詞(ci)調方面做了(le)(le)不(bu)少(shao)(shao)精密(mi)的(de)整理工作(zuo)(zuo),擴展了(le)(le)音(yin)樂(le)領域,在填詞(ci)技巧上有不(bu)少(shao)(shao)新創舉。他(ta)(ta)(ta)更(geng)能(neng)自己度曲,創造(zao)了(le)(le)《六丑(chou)》等新詞(ci)牌(pai)。總之,他(ta)(ta)(ta)繼承了(le)(le)柳(liu)永、秦觀等人(ren)成就,開了(le)(le)格(ge)律詞(ci)派(pai)的(de)先(xian)河,為詞(ci)的(de)藝術形式(shi)作(zuo)(zuo)出(chu)了(le)(le)貢獻。
周(zhou)邦彥詞在藝術(shu)技巧上(shang)確(que)實高出(chu)一籌(chou)。過去、現(xian)在、未來(lai)的(de)景(jing)象相(xiang)交錯(cuo),技法多變(bian)卻又前后照應,結構(gou)嚴密(mi)而又委婉曲(qu)折。
他(ta)的(de)(de)(de)詞,藝(yi)術(shu)形(xing)象比(bi)(bi)較豐滿,語言比(bi)(bi)較秾(nong)麗。他(ta)善于精雕(diao)細琢,在雕(diao)琢中能時出新(xin)意,給人以比(bi)(bi)較深刻的(de)(de)(de)印象。他(ta)還善于把古人詩句溶化到自(zi)己的(de)(de)(de)詞作(zuo)里,作(zuo)到巧妙自(zi)然。他(ta)的(de)(de)(de)詞在藝(yi)術(shu)風格(ge)上具有(you)渾(hun)厚、典麗、縝密的(de)(de)(de)特色。其詞風對南宋(song)的(de)(de)(de)史(shi)達(da)祖(zu)、姜(jiang)夔、吳文英、周密、張炎等產生了(le)很(hen)大(da)的(de)(de)(de)影(ying)響,“前收(shou)蘇(su)、秦之(zhi)(zhi)終,復開姜(jiang)、史(shi)之(zhi)(zhi)始(shi)”(《白(bai)雨齋(zhai)詞話》),開啟了(le)南宋(song)之(zhi)(zhi)后的(de)(de)(de)格(ge)律詞派,在詞史(shi)上具有(you)極為重要的(de)(de)(de)地位。
周(zhou)邦(bang)彥的(de)(de)(de)(de)(de)詞作,內(nei)容不(bu)外(wai)乎男(nan)女戀情(qing)、別愁離恨(hen)、人(ren)生(sheng)哀怨等傳統(tong)題材,反映的(de)(de)(de)(de)(de)社會(hui)生(sheng)活面不(bu)夠廣闊。他的(de)(de)(de)(de)(de)成(cheng)就主要在(zai)于(yu)兼收并蓄,博采諸家之所長,又摒棄它(ta)們的(de)(de)(de)(de)(de)弊(bi)端(duan),引導詞的(de)(de)(de)(de)(de)創作逐(zhu)步走上(shang)富艷精工(gong)的(de)(de)(de)(de)(de)道路(lu)。在(zai)他的(de)(de)(de)(de)(de)詞中,既有(you)溫庭筠的(de)(de)(de)(de)(de)秾麗(li),韋莊的(de)(de)(de)(de)(de)清(qing)艷,又有(you)馮(feng)延(yan)巳的(de)(de)(de)(de)(de)纏綿、李后(hou)(hou)主的(de)(de)(de)(de)(de)深婉,也有(you)晏殊(shu)的(de)(de)(de)(de)(de)蘊藉和歐陽修的(de)(de)(de)(de)(de)秀逸。至于(yu)柳永(yong)的(de)(de)(de)(de)(de)鋪敘(xu)綿密(mi)乃至是淫冶惻艷以及蘇軾的(de)(de)(de)(de)(de)清(qing)曠豪達,我(wo)們都能窺(kui)知一二。同(tong)時(shi),對于(yu)婉約詞和豪放詞的(de)(de)(de)(de)(de)某些缺(que)點,他也盡量避免。因此,周(zhou)邦(bang)彥的(de)(de)(de)(de)(de)詞深得后(hou)(hou)人(ren)贊(zan)賞,并產生(sheng)了廣泛(fan)的(de)(de)(de)(de)(de)影響(xiang)。
促進詞體聲律模式的進一步規范化、精密化
在(zai)(zai)北宋,以蘇軾為(wei)代表的(de)(de)詞(ci)(ci)風在(zai)(zai)大(da)力開拓詞(ci)(ci)的(de)(de)表現(xian)領域的(de)(de)同時(shi),又往往成為(wei)“曲(qu)子(zi)中(zhong)縛不住者”,表現(xian)出作(zuo)為(wei)文字作(zuo)品(pin)的(de)(de)詞(ci)(ci)與音樂(le)逐(zhu)漸分(fen)離的(de)(de)趨向。而(er)周(zhou)邦彥卻(que)是朝另一(yi)個(ge)方向發展,極端重(zhong)視詞(ci)(ci)與音樂(le)的(de)(de)配合(he),使(shi)詞(ci)(ci)的(de)(de)聲律模(mo)式進一(yi)步規范化、精(jing)密化。應(ying)該說(shuo)兩種方向各有其成就。在(zai)(zai)任大(da)晟府提舉(ju)時(shi),周(zhou)邦彥以他的(de)(de)音律知識(shi)并吸(xi)收民間樂(le)工曲(qu)師(shi)的(de)(de)經驗,搜(sou)集和審定了前代與當(dang)時(shi)流行的(de)(de)八十(shi)多(duo)種詞(ci)(ci)調(diao),確定了各詞(ci)(ci)調(diao)中(zhong)每個(ge)字的(de)(de)四(si)聲,連同為(wei)仄(ze)聲的(de)(de)上、去、入都不容(rong)混用,并創制了《六丑》、《華胥引》、《花(hua)犯》、《隔浦蓮近拍》等不少(shao)新調(diao)。他所作(zuo)的(de)(de)詞(ci)(ci),格(ge)律自然是十(shi)分(fen)嚴謹,如《繞佛閣·暗(an)塵(chen)四(si)斂》的(de)(de)雙拽頭:
暗塵四斂,樓觀(guan)迥(jiong)出,高映(ying)孤館。清(qing)漏將短,厭聞夜久簽聲(sheng)動書(shu)幔。桂華又滿,閑(xian)步露草,偏愛(ai)幽(you)遠。花氣清(qing)婉,望中迤邐城陰度河(he)岸。
詞中(zhong)“斂”字上(shang)、去通讀,“迥”、“動”、“迤”三字陽(yang)上(shang)作去,“出”清入作上(shang),這樣每(mei)個字都(dou)(dou)合四聲(sheng),讀來(lai)抑揚變化而(er)和(he)諧婉(wan)轉(zhuan),絕無吐音不順而(er)顯得拗口的(de)地方。這種詞本身即富有音樂美(mei),同樂曲能夠完美(mei)配合。所以,當時上(shang)至貴族、文士(shi),下至樂工、歌女,都(dou)(dou)愛唱周邦彥的(de)詞。
極講究“章法”,即整篇結構
自柳永以來(lai),作(zuo)長調的(de)(de)人多了起來(lai)。但這(zhe)類詞篇(pian)幅長,布局(ju)的(de)(de)講(jiang)(jiang)究很費心思。而不(bu)少人寫長調時,或(huo)是中間填上(shang)些麗藻充數,或(huo)前緊后(hou)松,或(huo)為了一兩句(ju)佳句(ju)而敷衍(yan)成篇(pian)。在(zai)這(zhe)方面,柳永的(de)(de)長處在(zai)善(shan)于井井有(you)條地展開鋪(pu)敘,蘇軾的(de)(de)長處在(zai)以奔放(fang)的(de)(de)情(qing)緒(xu)一脈(mo)貫(guan)穿,而周(zhou)邦彥要比他(ta)們更講(jiang)(jiang)究章法,能精心地把(ba)一首詞寫得有(you)張(zhang)有(you)弛,曲折(zhe)回(hui)環。
如《蘭陵(ling)王·柳》,這(zhe)首詞三(san)疊(die)三(san)換頭,聲韻(yun)格律極(ji)復(fu)雜;而周(zhou)邦彥(yan)寫來(lai)十分工穩妥切,所(suo)以(yi)尤(you)為樂(le)師(shi)所(suo)愛。據(ju)毛開《樵隱(yin)筆錄》稱,直到南(nan)宋初,還“都(dou)(dou)下(xia)盛行(xing)”,“西樓南(nan)瓦(wa)皆(jie)歌之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi),謂之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)‘渭城三(san)疊(die)’。”其內容只是寫客(ke)中送(song)別(bie)(bie),抒(shu)發倦游(you)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)情(qing)(qing)和惜別(bie)(bie)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)情(qing)(qing),而層次安排極(ji)富匠(jiang)心。第(di)(di)一節由(you)眼前之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)景引出(chu)回(hui)憶,再(zai)轉(zhuan)回(hui)自(zi)身,點明送(song)別(bie)(bie)主題,接(jie)(jie)著又翻(fan)回(hui)到屢屢折(zhe)柳送(song)客(ke)的(de)(de)(de)往事,開闔(he)變化之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間,寫足了(le)客(ke)居京華的(de)(de)(de)百無(wu)聊賴;第(di)(di)二節起筆宕開,追思舊游(you),很快以(yi)“又”字接(jie)(jie)上(shang)昨夜別(bie)(bie)宴場景,嘆息舊交(jiao)又少一人,然后借(jie)想象(xiang)寫朋友離去(qu)(qu)、彼此在(zai)相(xiang)隔中相(xiang)望的(de)(de)(de)情(qing)(qing)景;第(di)(di)三(san)節以(yi)二個短(duan)句起頭,在(zai)急促的(de)(de)(de)節奏中涌出(chu)一腔哀怨,隨后節奏放慢,描繪離舟去(qu)(qu)后斜陽日(ri)暮,自(zi)己猶徘徊不忍去(qu)(qu)的(de)(de)(de)情(qing)(qing)形(xing),再(zai)展開往日(ri)溫(wen)馨友情(qing)(qing)的(de)(de)(de)追思,最后用“淚(lei)暗滴”的(de)(de)(de)現(xian)實收束(shu)。這(zhe)種反復(fu)回(hui)環、層層渲染(ran)的(de)(de)(de)章法(fa),就像中國的(de)(de)(de)古(gu)典園林(lin)藝術,曲折(zhe)變化,避免(mian)了(le)一覽無(wu)余的(de)(de)(de)毛病。在(zai)周(zhou)詞中,如《瑞龍(long)吟·章臺(tai)路(lu)》、《六丑·薔薇謝后作》等(deng)許多長調詞,大抵都(dou)(dou)有這(zhe)樣的(de)(de)(de)特點。
重視語言的錘煉,做到既渾成自然,又精致工巧
這表現(xian)于幾個方面:
一(yi)是他善(shan)于化用典故和前人(ren)詞句,能(neng)把它們融化在全篇中,顯得天衣(yi)(yi)無縫,不留痕跡,所以(yi)張炎(yan)在《詞源》中說他“善(shan)于融化詩(shi)句”,“采唐詩(shi),融化如自己者,乃其(qi)所長”。這(zhe)種例子很多,甚(shen)至像《西(xi)河·金陵(ling)懷古》隱括了劉禹錫《石頭城(cheng)》、《烏衣(yi)(yi)巷》兩首七絕和古樂府《石城(cheng)樂》,卻也寫得非常完整(zheng)流貫,沒有讓人(ren)覺突兀不自然的地方。
二是他(ta)在善于運用典(dian)雅語(yu)言(yan)的同(tong)時,也善于運用淺俗的口(kou)語(yu)和(he)民間(jian)俚語(yu),如《萬(wan)里春》:
千紅萬翠,簇定清(qing)(qing)明天氣(qi)。為憐他(ta)、種種清(qing)(qing)香,好難(nan)為不醉。
我愛(ai)深如你,我心(xin)在(zai)、個(ge)人心(xin)里(li)。便相看、老卻春(chun)風,莫(mo)無些歡(huan)意(yi)。
而(er)最(zui)難得的,是周邦(bang)彥無論用雅語還是俗語,都能夠化(hua)(hua)雅為(wei)(wei)俗,化(hua)(hua)俗為(wei)(wei)雅,使(shi)它(ta)們在一(yi)首詞中(zhong)融為(wei)(wei)一(yi)個整(zheng)體,不顯得突出礙眼。
三是他對事物(wu)的(de)觀察很(hen)細膩,對意(yi)象的(de)選擇很(hen)講究,所以語言的(de)表現(xian)力(li)很(hen)強,如《蘇幕遮·燎沉(chen)香》上(shang)闕:
燎(liao)沉香(xiang),消溽暑。鳥雀呼晴(qing),侵曉窺(kui)檐語(yu)。葉(xie)上初陽干宿雨,水(shui)面(mian)清圓,一一風荷(he)舉。
后(hou)(hou)三句歷來(lai)受人推(tui)(tui)崇(chong),因為(wei)它傳神地描摹(mo)出(chu)了(le)(le)雨后(hou)(hou)初晴的(de)(de)(de)(de)清晨荷(he)(he)葉在(zai)(zai)水(shui)面(mian)迎風(feng)(feng)挺立那種(zhong)動態的(de)(de)(de)(de)、疏朗而秀拔(ba)的(de)(de)(de)(de)風(feng)(feng)姿。“一(yi)一(yi)風(feng)(feng)荷(he)(he)舉”讀起來(lai)是(shi)很淺(qian)的(de)(de)(de)(de)句子,實(shi)際每個字經(jing)過了(le)(le)細心的(de)(de)(de)(de)推(tui)(tui)敲(qiao)。再如(ru)《玉樓春·桃溪不作從(cong)容住(zhu)》中“煙中列岫青無數,雁背夕陽(yang)紅欲暮”,在(zai)(zai)色(se)彩(cai)的(de)(de)(de)(de)渲(xuan)染和空間(jian)的(de)(de)(de)(de)布列上,可(ke)謂極工致精巧。總之,周(zhou)(zhou)(zhou)邦(bang)彥的(de)(de)(de)(de)詞(ci)(ci)(ci)雖說在(zai)(zai)題材(cai)和情感內涵方(fang)面(mian)沒(mei)有(you)提(ti)供更多的(de)(de)(de)(de)新東西,但在(zai)(zai)藝術(shu)形式(shi)、技巧方(fang)面(mian)都堪(kan)稱北宋詞(ci)(ci)(ci)的(de)(de)(de)(de)又(you)一(yi)個集大成者(zhe),為(wei)后(hou)(hou)人提(ti)供了(le)(le)許多經(jing)驗(yan)。因此,南宋以后(hou)(hou)的(de)(de)(de)(de)姜夔(kui)、張炎、周(zhou)(zhou)(zhou)密、吳文英等(deng)人都十(shi)分推(tui)(tui)重(zhong)周(zhou)(zhou)(zhou)邦(bang)彥,有(you)人甚至稱他(ta)為(wei)“二百年來(lai)以樂府獨步”(陳郁《藏一(yi)話(hua)腴》)。直到(dao)清代的(de)(de)(de)(de)常(chang)州詞(ci)(ci)(ci)派,還奉他(ta)為(wei)詞(ci)(ci)(ci)之“集大成者(zhe)”,認為(wei)學(xue)詞(ci)(ci)(ci)的(de)(de)(de)(de)最(zui)高境(jing)界,就是(shi)到(dao)達他(ta)的(de)(de)(de)(de)“渾化”(周(zhou)(zhou)(zhou)濟《宋四家詞(ci)(ci)(ci)選序(xu)》)。就連(lian)近(jin)代學(xue)者(zhe)王國(guo)維,也把周(zhou)(zhou)(zhou)邦(bang)彥比作“詞(ci)(ci)(ci)中老(lao)杜”(《清真(zhen)先生遺事》)。這說明(ming)在(zai)(zai)詞(ci)(ci)(ci)的(de)(de)(de)(de)藝術(shu)形式(shi)和語言技巧上,周(zhou)(zhou)(zhou)邦(bang)彥確(que)有(you)出(chu)色(se)的(de)(de)(de)(de)貢獻與深遠的(de)(de)(de)(de)影響。
陳匪(fei)石(shi):周邦(bang)彥集(ji)詞學(xue)之(zhi)大成,前無古(gu)人,后無來者,凡兩宋(song)之(zhi)千門萬戶,清(qing)真一集(ji),幾擅其全,世間早有(you)定(ding)論(lun)矣。(《宋(song)詞舉》)
陳廷焯:詞(ci)(ci)至美成,乃有大宗。前收蘇、秦之(zhi)終,后開(kai)姜、史之(zhi)始,自有詞(ci)(ci)人以來,不得不推為巨擘。(《白雨(yu)齋詞(ci)(ci)話》)
陳振(zhen)孫(sun):清真詞多用唐人(ren)詩語,檃括入律,渾然天成;長調尤(you)善鋪敘,富(fu)艷精工,詞人(ren)之(zhi)甲乙也。(《直齋(zhai)書錄解題》卷二十)
陳郁:美(mei)成(cheng)自(zi)號清真,二百年來,以樂(le)府獨步。貴人、學士(shi)、市儇(xuan)、妓女,皆知美(mei)成(cheng)詞為可愛(ai)。(《藏一話腴》)
劉肅:周美成以旁(pang)搜遠紹之(zhi)才,寄情(qing)長(chang)短(duan)句,縝密(mi)典麗,流風可仰。其征(zheng)辭引類,推古夸今(jin),或借字(zi)用意,言言皆(jie)有來歷,真足冠冕詞林,歡筵歌席,率知崇愛。(陳元龍集(ji)注本《片玉(yu)集(ji)序》)
張(zhang)炎:古之(zhi)樂(le)章、樂(le)府、樂(le)歌(ge)、樂(le)曲,皆出于(yu)雅(ya)正。粵自隋、唐以來,聲(sheng)詩閑(xian)為長(chang)短句,至(zhi)唐人則(ze)有《尊(zun)前》、《花間》集。迄于(yu)崇寧,立大晟府,命(ming)周美成諸人討論古音,審定古調。淪落(luo)之(zhi)后,少得存者,由此(ci)八十四調之(zhi)聲(sheng)稍(shao)傳。而(er)美成諸人又復(fu)增演慢曲、引、近,或移宮(gong)換羽,為三犯、四犯之(zhi)曲,按月律為之(zhi),其(qi)(qi)曲遂繁。美成負一代(dai)詞(ci)(ci)名,所作之(zhi)詞(ci)(ci),渾厚和雅(ya),善于(yu)融(rong)化詩句,而(er)于(yu)音譜且(qie)閑(xian)有未諧,可見其(qi)(qi)難(nan)矣(yi)。(《詞(ci)(ci)源》卷(juan)下)
沈義父(fu):凡作(zuo)詞當以清真(zhen)為主。蓋清真(zhen)最為知音,而(er)無(wu)一(yi)點市井氣,下字運意,皆(jie)有(you)法度,往(wang)往(wang)自唐、宋(song)諸賢(xian)詩句中來,而(er)不用經、史中生硬字面(mian),此(ci)所以為冠絕也。(《樂(le)府指迷》)
彭孫遹(yu):美成詞如十三女子,玉艷(yan)珠鮮,政未可以(yi)其軟媚而少之也。(《金粟詞話》)
周濟:美成思力,獨絕(jue)千古(gu),如(ru)(ru)顏平原書,雖(sui)未臻兩晉(jin),而唐(tang)初之法,至此大備(bei)。后有作者,莫能出其范(fan)圍矣。讀得清真詞多,覺(jue)他人(ren)之作,都不(bu)十分(fen)經意。鉤勒(le)(le)之妙,無如(ru)(ru)清真。他人(ren)一(yi)鉤勒(le)(le)便薄,清真愈鉤勒(le)(le)愈渾厚。(《介(jie)存(cun)齋論詞雜著》)
戈(ge)載:清真之詞(ci)(ci),其(qi)(qi)意(yi)淡(dan)遠,其(qi)(qi)氣渾(hun)厚,其(qi)(qi)音節又(you)復精妍和雅,最為詞(ci)(ci)家(jia)之正宗。(《宋七家(jia)詞(ci)(ci)選(xuan)》)
劉熙載:周(zhou)美(mei)成詞(ci)(ci),或稱其無(wu)美(mei)不備(bei)。余(yu)謂論詞(ci)(ci)莫先論品。美(mei)成詞(ci)(ci)信富艷精工,只是(shi)當不得一個(ge)貞字。是(shi)以士大夫(fu)不肯學之,學之則不知終日意(yi)縈何處矣。周(zhou)美(mei)成律(lv)最精審(shen),史邦卿句(ju)最警煉(lian),然未得為君(jun)子之詞(ci)(ci)者(zhe),周(zhou)旨蕩而(er)史意(yi)貪也。(《藝概》卷四)
馮煦(xu):陳氏子龍曰(yue):“以(yi)(yi)沉摯之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)思,而(er)(er)(er)(er)出之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)必淺近,使(shi)讀之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)者驟遇之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)如(ru)在(zai)(zai)(zai)(zai)耳目之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)前,久誦之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)而(er)(er)(er)(er)得雋永之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)趣,則(ze)(ze)(ze)用(yong)意難(nan)也。以(yi)(yi)儇利之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)詞(ci)(ci)(ci),而(er)(er)(er)(er)制之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)必工煉,使(shi)篇無(wu)(wu)累句,句無(wu)(wu)累字(zi),圓潤明密,言(yan)(yan)如(ru)貫珠(zhu),則(ze)(ze)(ze)鑄詞(ci)(ci)(ci)難(nan)也。其(qi)(qi)為體也纖弱,明珠(zhu)翠羽,猶嫌其(qi)(qi)重,何(he)況(kuang)龍鸞?必有(you)鮮妍之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)姿,而(er)(er)(er)(er)不藉粉澤,則(ze)(ze)(ze)設色難(nan)也。其(qi)(qi)為境也婉媚,雖(sui)以(yi)(yi)驚露取(qu)妍,實貴含蓄(xu)不盡,時在(zai)(zai)(zai)(zai)低回(hui)唱嘆之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)馀,則(ze)(ze)(ze)命篇難(nan)也。”張氏綱孫曰(yue):“結(jie)構天(tian)成(cheng),而(er)(er)(er)(er)中有(you)艷(yan)語、雋語、奇語、豪(hao)語、苦語、癡語、沒要(yao)緊語,如(ru)巧匠運斤,毫無(wu)(wu)痕(hen)跡。”毛先舒曰(yue):“北宋詞(ci)(ci)(ci)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)盛也,其(qi)(qi)妙處不在(zai)(zai)(zai)(zai)豪(hao)快(kuai)(kuai)而(er)(er)(er)(er)在(zai)(zai)(zai)(zai)高健(jian),不在(zai)(zai)(zai)(zai)艷(yan)冶(ye)而(er)(er)(er)(er)在(zai)(zai)(zai)(zai)幽(you)咽(yan)。豪(hao)快(kuai)(kuai)可(ke)(ke)以(yi)(yi)氣取(qu),艷(yan)冶(ye)可(ke)(ke)以(yi)(yi)言(yan)(yan)工,高健(jian)幽(you)咽(yan),則(ze)(ze)(ze)關乎神(shen)理,難(nan)可(ke)(ke)強(qiang)也。”又曰(yue):“言(yan)(yan)欲(yu)層深,語欲(yu)渾(hun)成(cheng)。”諸家(jia)所論(lun),未(wei)嘗(chang)專(zhuan)屬一(yi)人,而(er)(er)(er)(er)求之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)兩宋,惟片(pian)玉、梅溪(指(zhi)史達祖),足以(yi)(yi)備之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)。周之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勝史,則(ze)(ze)(ze)又在(zai)(zai)(zai)(zai)渾(hun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)一(yi)字(zi),詞(ci)(ci)(ci)至于(yu)渾(hun)而(er)(er)(er)(er)無(wu)(wu)可(ke)(ke)復(fu)進矣。(《宋六十一(yi)家(jia)詞(ci)(ci)(ci)選》例言(yan)(yan)) ?
王國維:①美(mei)成深遠之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)致,不(bu)(bu)及歐、秦(qin),唯言(yan)情體物(wu),窮極(ji)工巧,故不(bu)(bu)失為第一(yi)流之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)作者。但(dan)惟(wei)創(chuang)調之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)才多,創(chuang)意之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)才少耳。詞(ci)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)《雅》、《鄭》,在(zai)神不(bu)(bu)在(zai)貌。永叔、少游,雖(sui)(sui)作艷語,終有(you)品格,方(fang)(fang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)美(mei)成,便(bian)有(you)淑女與倡伎(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)別。(《人(ren)間(jian)詞(ci)話》卷上)②以宋(song)詞(ci)比(bi)唐(tang)詩(shi),則東坡似(si)太白,歐、秦(qin)似(si)摩詰,耆卿似(si)樂天,方(fang)(fang)回、叔原則大歷十子(zi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)流,南宋(song)惟(wei)一(yi)稼軒可比(bi)昌黎,而(er)詞(ci)中(zhong)老杜,非(fei)先(xian)(xian)(xian)生不(bu)(bu)可。讀先(xian)(xian)(xian)生之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)詞(ci),于文字之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)外,須(xu)更味其(qi)音律。今(jin)其(qi)聲雖(sui)(sui)亡,讀其(qi)詞(ci)者,猶覺拗怒之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)中(zhong),自(zi)饒和婉,曼聲促節,繁會相宣,清濁抑揚,轆轤交往(wang),兩宋(song)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間(jian),一(yi)人(ren)而(er)已。(《清真先(xian)(xian)(xian)生遺事》) ?
夏敬觀:耆卿(柳(liu)永)多(duo)平鋪直敘,清(qing)真特變(bian)其法,一篇之中(zhong),回環往復(fu),一唱三嘆。(《手評樂章集》)
夏孫桐(tong):清(qing)真詞(ci)平寫處與屯(tun)田(tian)(柳永)無異,至矯變處自開境界,其擇言之雅(ya),造句之妙,非屯(tun)田(tian)所及也!(《清(qing)真詞(ci)釋》引(yin))
王易(yi):殿(dian)北宋之末,而(er)(er)集其(qi)大(da)成(cheng)(cheng)(cheng),有二人焉:曰周邦彥、李(li)清照。……美成(cheng)(cheng)(cheng)詞,誠(cheng)能(neng)匯前此(ci)(ci)晏、歐、秦、柳(liu)之長,而(er)(er)成(cheng)(cheng)(cheng)一大(da)派;樹(shu)后(hou)此(ci)(ci)姜、史、吳、張之鵠,而(er)(er)開其(qi)大(da)宗。(《詞曲史》)
葉嘉瑩:周邦彥是(shi)個結北(bei)開(kai)南(nan)的人物(wu),他是(shi)集結了北(bei)宋(song)的大成,而開(kai)拓了南(nan)宋(song)先聲(sheng)的人物(wu)。……他不是(shi)以感(gan)發取勝,變成了以思(si)力(li)取勝了。(《唐(tang)宋(song)詞十七講之周邦彥》)