謝(xie)(xie)安(an)出(chu)身(shen)于名門世家,其父謝(xie)(xie)裒,官至太常(chang)。謝(xie)(xie)安(an)四歲時(shi),名士桓彝(yi)見到他,大為贊(zan)賞,說:“這孩子風(feng)(feng)采神態(tai)清秀(xiu)明達(da),將來不會比王東海(即(ji)東晉初(chu)年的名士王承(cheng))差。”他在童年時(shi),便(bian)神態(tai)沉著,思維敏(min)捷,風(feng)(feng)度條(tiao)暢,工于行書(shu)。
謝(xie)安(an)少年時,得到名士王濛及宰相王導的器重,已在上(shang)層社(she)會中享有(you)(you)較高的聲(sheng)譽(yu)。然而謝(xie)安(an)并不想憑借出身、名望去獵取高官厚祿。朝廷最初(chu)征召謝(xie)安(an)入司徒府(fu),授任他(ta)佐著作郎之職,都被(bei)謝(xie)安(an)以有(you)(you)病為借口推辭(ci)了。
后(hou)來,拒(ju)絕(jue)(jue)應召(zhao)的(de)謝(xie)安(an)(an)干脆隱居(ju)到會稽郡(jun)的(de)東(dong)山(shan),與王羲之(zhi)、許(xu)詢、支道林等(deng)名士、名僧頻繁交游,出(chu)門便捕(bu)魚(yu)打獵(lie),回屋就吟(yin)詩(shi)作(zuo)文,就是(shi)不(bu)愿當(dang)官(guan)。當(dang)時的(de)揚州刺史(shi)庾冰仰(yang)慕(mu)謝(xie)安(an)(an)的(de)名聲,幾次三(san)番地(di)命郡(jun)縣官(guan)吏(li)督促逼迫,謝(xie)安(an)(an)不(bu)得已,勉強(qiang)赴召(zhao)。僅隔一個(ge)多(duo)月,他(ta)又(you)辭(ci)職回到了會稽。后(hou)來,朝廷又(you)征召(zhao)他(ta)為尚書(shu)郎、瑯(lang)玡王友(you),謝(xie)安(an)(an)一概推辭(ci)。吏(li)部(bu)尚書(shu)范汪舉薦謝(xie)安(an)(an)為吏(li)部(bu)郎,也被他(ta)寫信拒(ju)絕(jue)(jue)。有關(guan)官(guan)員上疏認為謝(xie)安(an)(an)被朝廷征召(zhao),歷年不(bu)應,應該禁錮終身,謝(xie)安(an)(an)便放浪于東(dong)部(bu)的(de)名勝(sheng)之(zhi)地(di)。
謝(xie)(xie)(xie)安(an)(an)(an)曾到臨安(an)(an)(an)山,坐在(zai)石洞里,面對深(shen)谷(gu),悠然嘆道:“此般(ban)情致與伯夷有(you)何(he)區別!”又曾與名(ming)士孫綽等人泛舟大(da)海,風(feng)起浪(lang)涌,眾人十(shi)分(fen)驚恐,謝(xie)(xie)(xie)安(an)(an)(an)卻吟嘯自(zi)若。船(chuan)夫因為謝(xie)(xie)(xie)安(an)(an)(an)高興(xing),照舊駕船(chuan)漫游(you)。風(feng)浪(lang)轉大(da),謝(xie)(xie)(xie)安(an)(an)(an)慢慢說:“如此大(da)風(feng)我們(men)將如何(he)返回呢?”船(chuan)夫聽從(cong)吩咐立即(ji)駕船(chuan)返航。眾人無不欽佩謝(xie)(xie)(xie)安(an)(an)(an)寬宏鎮定的氣(qi)度(du)。謝(xie)(xie)(xie)安(an)(an)(an)雖(sui)然縱(zong)情于山水,但每次游(you)賞,總是攜(xie)帶歌女同(tong)行。
謝安(an)雖然(ran)屢屢不(bu)愿出山,但(dan)(dan)當(dang)時(shi)執政的(de)會稽王(wang)司馬昱說:“安(an)石(謝安(an)字)既然(ran)能與人(ren)(ren)同樂,也必定能與人(ren)(ren)同憂,再征召他(ta)(ta),他(ta)(ta)肯(ken)定會應召。”當(dang)時(shi),謝安(an)的(de)弟(di)弟(di)謝萬任(ren)西中郎將(jiang)、豫州(zhou)刺史,擔(dan)負守邊的(de)重任(ren)。謝安(an)雖然(ran)隱遁山林,但(dan)(dan)其名聲超過了(le)謝萬,有任(ren)宰輔的(de)聲望。他(ta)(ta)平(ping)素常(chang)常(chang)用禮節來(lai)教導子弟(di)。
升平三年(nian)(nian)(359年(nian)(nian)),謝(xie)萬(wan)(wan)與(yu)北中郎(lang)將郗曇兵分兩路,北伐前燕。謝(xie)萬(wan)(wan)在(zai)北伐時不能撫(fu)慰將士(shi),又誤認為敵軍(jun)抵達,導致手下士(shi)卒驚擾奔潰(kui),謝(xie)萬(wan)(wan)也(ye)單(dan)騎狼狽逃還,軍(jun)士(shi)看在(zai)謝(xie)安的份上才沒有殺他(一說此時謝(xie)安并不在(zai)謝(xie)萬(wan)(wan)軍(jun)中)。不久后,謝(xie)萬(wan)(wan)被免為庶人。此事(shi)使謝(xie)氏的權(quan)勢受到(dao)了很大威脅,謝(xie)安自此才開始有做官的志趣(qu),他當時已經四十多(duo)歲了。
升平四年(nian)(360年(nian)),謝(xie)安(an)應(ying)征西大將軍桓(huan)(huan)(huan)溫之邀擔(dan)任他(ta)帳下(xia)的(de)司(si)馬,謝(xie)安(an)從(cong)新亭出發,百(bai)官(guan)(guan)都為他(ta)送行,御(yu)史中丞高崧對(dui)他(ta)開玩(wan)笑說(shuo)(shuo):“足下(xia)屢次違背(bei)朝廷旨意(yi),高臥東山,眾人常(chang)常(chang)議論說(shuo)(shuo),謝(xie)安(an)石不肯出山做官(guan)(guan),將怎樣面對(dui)江(jiang)東百(bai)姓(xing)!而今江(jiang)東百(bai)姓(xing)將怎樣面對(dui)出山做官(guan)(guan)的(de)謝(xie)安(an)石呢!”謝(xie)安(an)深有愧色(se)。他(ta)到桓(huan)(huan)(huan)溫的(de)府(fu)第,桓(huan)(huan)(huan)溫十(shi)分高興,二人暢(chang)談(tan)生平經歷,歡笑終日。離開后,桓(huan)(huan)(huan)溫對(dui)左(zuo)右說(shuo)(shuo):“你們是否見(jian)過我(wo)有這樣的(de)客(ke)人?”后來,桓(huan)(huan)(huan)溫去(qu)謝(xie)安(an)的(de)住(zhu)處(chu),正碰上謝(xie)安(an)整理頭發。謝(xie)安(an)性(xing)情遲緩,許(xu)久(jiu)才(cai)理罷,讓侍從(cong)取(qu)來頭巾。桓(huan)(huan)(huan)溫制止說(shuo)(shuo):“讓司(si)馬戴好帽(mao)子再相見(jian)。”桓(huan)(huan)(huan)溫就是如(ru)此器重謝(xie)安(an)。
升平五年(nian)(nian)(361年(nian)(nian)),在桓溫即(ji)將北征(zheng)時,謝萬病逝(shi),謝安乘機投書請求奔喪,離(li)開(kai)了(le)桓溫。不久,被任(ren)命為吳興太守(shou),他在任(ren)上聲譽一般,但離(li)開(kai)后便為眾人(ren)所懷(huai)念。其后被征(zheng)召入朝,擔任(ren)侍中,又升任(ren)吏部尚(shang)書、中護軍。
咸安元年(nian)(371年(nian)),桓溫在北伐時(shi)于枋頭慘敗。為了(le)重立威名,桓溫聽從心腹郗(xi)超的建議,廢黜了(le)海西公司馬奕,另立丞相司馬昱為帝(di),即晉簡文帝(di)。
咸安(an)二(er)年(nian)(nian)(372年(nian)(nian)),即位不到一年(nian)(nian)的司(si)馬(ma)(ma)昱因受制于桓溫而憂憤非(fei)常,以致病(bing)重,桓溫上疏舉薦謝安(an)接受遺詔(zhao)。七月二(er)十八日(9月12日),司(si)馬(ma)(ma)昱駕(jia)崩。
寧康(kang)元年(373年),桓(huan)溫(wen)入京朝見孝武帝司馬曜,太后褚蒜子(zi)命(ming)(ming)謝(xie)(xie)安(an)及侍中王(wang)坦(tan)之(zhi)(zhi)到新亭迎(ying)接(jie)。當時,建康(kang)城里人(ren)(ren)心(xin)浮動,有人(ren)(ren)說(shuo)桓(huan)溫(wen)要殺王(wang)坦(tan)之(zhi)(zhi)、謝(xie)(xie)安(an),晉(jin)室的(de)天下(xia)(xia)要轉落他人(ren)(ren)之(zhi)(zhi)手(shou)。王(wang)坦(tan)之(zhi)(zhi)非常害怕,謝(xie)(xie)安(an)卻神色不(bu)變,說(shuo):“晉(jin)室的(de)存(cun)亡,就(jiu)取決(jue)于此行(xing)。”桓(huan)溫(wen)抵達后,百(bai)官夾道叩拜。桓(huan)溫(wen)部署重兵守衛,接(jie)待百(bai)官,當時有官位(wei)聲望(wang)的(de)人(ren)(ren)都驚慌失色。王(wang)坦(tan)之(zhi)(zhi)汗流浹背,連手(shou)版都拿倒(dao)了。只有謝(xie)(xie)安(an)從容(rong)就(jiu)座,他坐定以后,對桓(huan)溫(wen)說(shuo):“我聽說(shuo)諸侯有道,守衛在(zai)四鄰,明(ming)公哪里用得著在(zai)墻壁后面安(an)置人(ren)(ren)呀!”桓(huan)溫(wen)笑著說(shuo):“正是由(you)于不(bu)能不(bu)這樣做(zuo)。”于是就(jiu)命(ming)(ming)令(ling)左右的(de)人(ren)(ren)讓(rang)他們撤(che)走,與謝(xie)(xie)安(an)笑談良久。由(you)于謝(xie)(xie)安(an)的(de)機智和鎮定,桓(huan)溫(wen)始終沒敢對二人(ren)(ren)下(xia)(xia)手(shou),不(bu)久就(jiu)退回了姑孰。王(wang)坦(tan)之(zhi)(zhi)當初與謝(xie)(xie)安(an)齊名,眾人(ren)(ren)至(zhi)此才分出二人(ren)(ren)的(de)優劣(lie)。
當時(shi)孝武帝年幼力弱(ruo),在外又有強臣,謝(xie)安(an)與(yu)王坦(tan)之(zhi)竭盡(jin)忠(zhong)誠輔佐護衛,最終使(shi)晉室得以安(an)穩。同年三月(yue),桓(huan)溫病重,暗示朝廷對他加九錫(xi),讓袁(yuan)宏起草奏表。謝(xie)安(an)見后,動手(shou)修改原(yuan)稿(gao),十多天還未改好,等桓(huan)溫一死,加九錫(xi)之(zhi)事因此擱置。
桓溫(wen)死后(hou)兩個月(yue),謝(xie)安升任尚書仆射,總領(ling)吏(li)部事務,加后(hou)將軍,與尚書令王(wang)彪之一起執掌朝政。
太元元年(376年),謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an)打算讓(rang)外戚王蘊出鎮(zhen),于是讓(rang)桓(huan)溫之(zhi)弟桓(huan)沖解任(ren)(ren)徐州(zhou)刺史,由(you)王蘊接任(ren)(ren),朝廷命謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an)總領中(zhong)書(shu)事(shi)務(wu)。為了(le)緩和矛盾、穩定(ding)政(zheng)局,謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an)實行了(le)著眼于長遠(yuan)、以和諧安(an)(an)(an)(an)(an)(an)定(ding)為重的(de)執政(zheng)方(fang)針。當(dang)時(shi)桓(huan)沖也深明大義,認(ren)為自己(ji)的(de)德(de)望不及謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an),心(xin)(xin)甘情愿地以鎮(zhen)守四(si)方(fang)為己(ji)任(ren)(ren)。謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an)也用桓(huan)沖都(dou)督徐、豫、兗、青(qing)、揚五(wu)州(zhou)諸軍(jun)事(shi)和徐州(zhou)刺史,鎮(zhen)守京口(kou),后又(you)轉(zhuan)任(ren)(ren)都(dou)督七州(zhou)諸軍(jun)事(shi),兼任(ren)(ren)荊(jing)州(zhou)刺史。他(ta)對(dui)桓(huan)沖雖有(you)猜忌,但總體還是達到了(le)“荊(jing)揚相(xiang)衡(heng),則(ze)天下平”的(de)目的(de),共同(tong)(tong)對(dui)付北方(fang)的(de)前秦政(zheng)權。謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an)心(xin)(xin)存仁義,輔助(zhu)朝廷,勸導(dao)百官,即使是會(hui)稽(ji)王司馬(ma)道子(zi)也依賴于謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an)的(de)輔助(zhu)調和。當(dang)時(shi)前秦侵犯(fan)邊境,告急文(wen)書(shu)頻頻傳來,梁、益等州(zhou)先后失(shi)陷(xian)。他(ta)面對(dui)危機,鎮(zhen)定(ding)自若(ruo),作長久打算,以寬仁安(an)(an)(an)(an)(an)(an)定(ding)內外。廣行德(de)政(zheng),百官同(tong)(tong)心(xin)(xin)同(tong)(tong)德(de),不計小過,專心(xin)(xin)國事(shi),恩威流布(bu)廣遠(yuan),當(dang)時(shi)人贊揚謝(xie)安(an)(an)(an)(an)(an)(an),將他(ta)比(bi)作王導(dao),并(bing)認(ren)為他(ta)在文(wen)雅方(fang)面則(ze)更勝王導(dao)一籌。
當時,建康的(de)宮(gong)殿毀壞(huai),謝(xie)安(an)(an)打算整修(xiu)宮(gong)殿。王彪之等人以(yi)外(wai)敵入侵為(wei)由諫阻謝(xie)安(an)(an),謝(xie)安(an)(an)不聽,竟獨自(zi)決定修(xiu)宮(gong)。宮(gong)室設(she)計(ji),都依照天象,合(he)符北極星的(de)方位,而役夫也(ye)沒(mei)有什么怨恨。
同年(nian),謝安兼(jian)任揚州(zhou)刺史,朝廷允許謝安可帶甲仗百(bai)人入(ru)殿(dian)。當時,孝武帝開始親政,升(sheng)謝安為中書(shu)監、驃(piao)騎(qi)將(jiang)(jiang)軍(jun)、錄(lu)尚書(shu)事,謝安堅決辭讓了驃(piao)騎(qi)將(jiang)(jiang)軍(jun)之職(zhi)。當時天象失(shi)常,大旱(han)連年(nian),謝安上(shang)書(shu)主(zhu)張復興(xing)衰敗滅亡(wang)的侯(hou)國和貴族世家(jia),尋找晉初開國功(gong)臣(chen)的后代加以封賞(shang)。
太(tai)元二年(377年)七(qi)月(yue),朝廷加謝(xie)(xie)安(an)為司徒,他所(suo)統(tong)轄的(de)(de)(de)后軍文武官(guan)員都配(pei)上(shang)高(gao)級府(fu)第(di),謝(xie)(xie)安(an)辭讓不(bu)受(shou)。朝廷又加任(ren)謝(xie)(xie)安(an)為侍中、都督(du)揚、豫(yu)、徐、兗(yan)、青(qing)五州及幽州的(de)(de)(de)燕(yan)國諸軍事、假節。當(dang)時(shi),前(qian)秦在(zai)其君主苻(fu)堅(jian)的(de)(de)(de)治理(li)下(xia)日益強(qiang)盛,晉軍在(zai)與前(qian)秦的(de)(de)(de)交戰中處(chu)于劣勢。同年,因廣(guang)陵(ling)缺乏良(liang)將防(fang)守(shou),謝(xie)(xie)安(an)便不(bu)顧他人議論,極力舉薦(jian)自己的(de)(de)(de)侄子謝(xie)(xie)玄(xuan)(xuan)出任(ren)兗(yan)州刺(ci)史,鎮守(shou)廣(guang)陵(ling),負(fu)責長(chang)江(jiang)下(xia)游(you)江(jiang)北一(yi)線(xian)的(de)(de)(de)軍事防(fang)守(shou)。謝(xie)(xie)安(an)則自己都督(du)揚、豫(yu)、徐、兗(yan)、青(qing)五州軍事,總管(guan)長(chang)江(jiang)下(xia)游(you)。謝(xie)(xie)玄(xuan)(xuan)不(bu)負(fu)叔父重托,在(zai)廣(guang)陵(ling)挑選良(liang)將,訓練精兵(bing),選拔了(le)劉牢(lao)之(zhi)、何謙等人,并訓練出了(le)北府(fu)兵(bing)。
太元三年(378年),前秦征南大將(jiang)軍苻(fu)(fu)丕率步兵、騎兵七萬人(ren)進(jin)攻襄(xiang)陽。苻(fu)(fu)堅又另派十萬多(duo)人(ren),分三路(lu)合圍襄(xiang)陽。襄(xiang)陽守(shou)將(jiang)朱序死守(shou)近一年。
太元四年(379年),襄陽城破(po),朱(zhu)序被俘。苻堅又派彭超圍攻(gong)彭城,秦晉淮南之戰爆發。謝(xie)(xie)安(an)在建康布防,又令謝(xie)(xie)玄(xuan)率五萬北府兵,自廣(guang)陵起兵應敵(di)。謝(xie)(xie)玄(xuan)四戰四勝,全(quan)殲秦軍。
太元五(wu)年(380年)五(wu)月(yue),謝安(an)因功被任命為衛將軍(jun)、開府儀同三司,進(jin)封(feng)建昌(chang)縣(xian)公。
太元(yuan)八年(383年),苻(fu)堅率領著號稱(cheng)百萬的(de)大(da)軍(jun)南下(xia),志在吞滅東晉,統一(yi)(yi)天下(xia)。當時軍(jun)情危急,建康一(yi)(yi)片震恐(kong),可(ke)是謝(xie)安(an)依舊鎮定自若,以征討大(da)都督的(de)身份(fen)負(fu)責軍(jun)事,并(bing)派(pai)謝(xie)石、謝(xie)玄(xuan)(xuan)(xuan)、謝(xie)琰和桓伊等(deng)率兵八萬前(qian)去(qu)抵御(yu)。謝(xie)玄(xuan)(xuan)(xuan)手下(xia)的(de)北府兵雖然勇猛。但是前(qian)秦的(de)兵力(li)是東晉的(de)十倍多,謝(xie)玄(xuan)(xuan)(xuan)心里到(dao)(dao)底有(you)(you)點緊張(zhang)。出發之前(qian),謝(xie)玄(xuan)(xuan)(xuan)特地到(dao)(dao)謝(xie)安(an)家去(qu)告別(bie),請示(shi)一(yi)(yi)下(xia)這個仗怎么打。但謝(xie)安(an)神情泰(tai)然,毫無(wu)懼(ju)色,回答道:“朝(chao)廷已另有(you)(you)安(an)排。”過后(hou)默(mo)默(mo)不(bu)語(yu)。謝(xie)玄(xuan)(xuan)(xuan)不(bu)敢再問,便派(pai)好(hao)友張(zhang)玄(xuan)(xuan)(xuan)再去(qu)請示(shi)。謝(xie)安(an)于(yu)是駕車去(qu)山(shan)中別(bie)墅(shu),與親(qin)朋好(hao)友聚會(hui),然后(hou)才與張(zhang)玄(xuan)(xuan)(xuan)坐下(xia)來下(xia)圍棋賭別(bie)墅(shu)。謝(xie)安(an)平常(chang)棋藝不(bu)及張(zhang)玄(xuan)(xuan)(xuan),這一(yi)(yi)天張(zhang)玄(xuan)(xuan)(xuan)心慌,反而(er)敗給(gei)了(le)謝(xie)安(an)。謝(xie)安(an)回頭對外甥羊曇說:“別(bie)墅(shu)給(gei)你啦。”說罷(ba)便登山(shan)游玩,到(dao)(dao)晚上才返回,把謝(xie)石、謝(xie)玄(xuan)(xuan)(xuan)等(deng)將領,都召集起來,當面交代機宜事務(wu)。
當時(shi),桓(huan)沖在荊(jing)州聽說(shuo)形勢危急,打(da)算專(zhuan)門撥(bo)出(chu)三(san)千精(jing)兵到(dao)建康(kang)來(lai)保(bao)衛。謝(xie)安對派(pai)來(lai)的(de)將士(shi)說(shuo):“我這兒(er)已經(jing)安排好(hao)了,你們還(huan)是回去(qu)(qu)加強西面的(de)防守吧!”將士(shi)回到(dao)荊(jing)州告訴(su)桓(huan)沖,桓(huan)沖很擔心(xin)。他對將士(shi)說(shuo):“謝(xie)公的(de)氣度(du)確(que)實(shi)叫人(ren)欽佩(pei),但不(bu)懂得打(da)仗。眼(yan)看敵人(ren)就要到(dao)了,他還(huan)那樣悠(you)閑自在:兵力那么少,又派(pai)一些沒經(jing)驗的(de)年(nian)青人(ren)去(qu)(qu)指揮。我看我們都要失敗被(bei)俘(fu)了。”
同年十(shi)(shi)一(yi)月,謝(xie)(xie)玄遣部將劉牢之以五千精(jing)兵(bing)奇襲,取(qu)得洛澗大捷。十(shi)(shi)二月,雙(shuang)方決戰(zhan)淝水,謝(xie)(xie)玄、謝(xie)(xie)琰和桓(huan)伊率領晉(jin)軍七萬戰(zhan)勝了苻(fu)堅和苻(fu)融所統率的前秦十(shi)(shi)五萬大軍,并陣斬苻(fu)融。淝水之戰(zhan)以晉(jin)軍的全(quan)面勝利告終(zhong)。
當晉軍(jun)在(zai)淝水之(zhi)(zhi)戰中(zhong)大敗(bai)前(qian)秦的捷報送到時,謝安(an)(an)(an)正(zheng)在(zai)與客人(ren)下(xia)(xia)棋(qi)(qi)。他看(kan)完捷報,便放在(zai)座(zuo)位旁,不(bu)動聲(sheng)(sheng)色(se)地(di)繼續下(xia)(xia)棋(qi)(qi)。客人(ren)憋不(bu)住問他,謝安(an)(an)(an)淡淡地(di)說:“沒什么,孩子們已經打敗(bai)敵人(ren)了(le)(le)。”直到下(xia)(xia)完了(le)(le)棋(qi)(qi),客人(ren)告辭以后(hou),謝安(an)(an)(an)才抑制不(bu)住心頭的喜悅(yue),舞躍入室,把(ba)木屐底上的屐齒(chi)都碰(peng)斷了(le)(le)。淝水之(zhi)(zhi)戰的勝利,使謝安(an)(an)(an)的聲(sheng)(sheng)望達(da)到了(le)(le)頂點。以總統諸軍(jun)之(zhi)(zhi)功(gong),進拜太保。
戰后,謝(xie)(xie)安上疏請求北征,孝武(wu)帝于是(shi)以(yi)謝(xie)(xie)安都督揚、江、荊、司、豫(yu)、徐、兗、青(qing)、冀、幽、并、寧(ning)、益、雍、梁(liang)共十五州軍(jun)事,加假黃鉞(yue),其余(yu)官職如舊,又增設從事中(zhong)郎二(er)人。謝(xie)(xie)安上書辭讓太保之職及爵(jue)位,朝廷(ting)不許。
桓(huan)(huan)(huan)沖在淝水(shui)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)戰之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)后(hou)不久去(qu)世,謝(xie)安沒有(you)讓(rang)謝(xie)玄(xuan)任(ren)荊、江兩(liang)州(zhou)刺史,又擔心(xin)桓(huan)(huan)(huan)氏失去(qu)荊、江二州(zhou)的(de)職權(quan)會不服(fu),桓(huan)(huan)(huan)石虔有(you)沔陽的(de)戰功,謝(xie)安考(kao)慮到桓(huan)(huan)(huan)石虔驍猛善(shan)戰,據有(you)險(xian)勝(sheng)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)地(di),恐(kong)怕難以(yi)控制(zhi),于是任(ren)命(ming)(ming)桓(huan)(huan)(huan)石民為荊州(zhou)刺史,命(ming)(ming)桓(huan)(huan)(huan)伊改(gai)鎮江州(zhou),桓(huan)(huan)(huan)石虔鎮豫(yu)州(zhou),使三桓(huan)(huan)(huan)統轄三州(zhou),彼此(ci)無(wu)怨言(yan),各得其所,為接下來的(de)大規模北(bei)伐穩定了(le)后(hou)方。謝(xie)安執政,從長遠考(kao)慮,使部(bu)屬(shu)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)間無(wu)爭(zheng)無(wu)斗,大抵都是這樣。
太元九年(384年)八月,謝(xie)安起兵(bing)北伐。東(dong)路(lu)的(de)謝(xie)玄(xuan)率領北府兵(bing)自廣陵北上,一路(lu)收復了兗州(zhou)、青(qing)州(zhou)、司州(zhou)、豫州(zhou),中路(lu)和(he)西路(lu)的(de)桓氏則(ze)出兵(bing)攻(gong)克了魯陽和(he)洛陽,并(bing)收復了梁州(zhou)和(he)益州(zhou)。至此,淝水之戰前秦(qin)、東(dong)晉以(yi)淮(huai)河-漢水-長江一線為界(jie)(jie)的(de)局面改成了以(yi)黃(huang)河為界(jie)(jie),整個黃(huang)河以(yi)南地區重新歸(gui)入了東(dong)晉的(de)版圖(tu)。
淝水之戰的(de)(de)(de)(de)(de)巨大勝(sheng)利,謝(xie)安(an)(an)的(de)(de)(de)(de)(de)事(shi)先籌劃(hua)功不(bu)可沒。而且謝(xie)安(an)(an)從戰前的(de)(de)(de)(de)(de)“圍棋(qi)賭墅”到戰后的(de)(de)(de)(de)(de)“小兒輩大破賊”,自始至(zhi)終一直采取極為(wei)冷靜的(de)(de)(de)(de)(de)態度,對于(yu)穩定當時建康(kang)的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)心(xin)起(qi)到了關鍵的(de)(de)(de)(de)(de)作用(yong)。此次戰爭使(shi)謝(xie)氏的(de)(de)(de)(de)(de)聲(sheng)望達(da)到頂峰(feng)。但當時會稽王司馬道子專(zhuan)權(quan),奸諂(chan)小人(ren)開始乘機(ji)煽風點火,捏造罪名陷害忠良(liang)。謝(xie)安(an)(an)與(yu)孝(xiao)(xiao)武(wu)帝(di)(di)之間漸生嫌隙,一日,孝(xiao)(xiao)武(wu)帝(di)(di)召(zhao)桓(huan)伊(yi)宴飲,謝(xie)安(an)(an)坐陪。孝(xiao)(xiao)武(wu)帝(di)(di)命桓(huan)伊(yi)吹(chui)笛,桓(huan)伊(yi)神(shen)色自若的(de)(de)(de)(de)(de)吹(chui)了一曲,然后放下笛子說(shuo)(shuo):“臣(chen)(chen)對于(yu)箏(zheng)的(de)(de)(de)(de)(de)情分不(bu)如笛,然而足以用(yong)來(lai)(lai)與(yu)歌(ge)管配合(he)(he),請允(yun)許臣(chen)(chen)奏箏(zheng)歌(ge)唱,并請求(qiu)來(lai)(lai)一個吹(chui)笛人(ren)為(wei)臣(chen)(chen)伴(ban)奏。”孝(xiao)(xiao)武(wu)帝(di)(di)認(ren)為(wei)他在(zai)音(yin)樂方面(mian)有才能,就(jiu)下令讓一個御妓(ji)奏笛。桓(huan)伊(yi)又說(shuo)(shuo):“御府的(de)(de)(de)(de)(de)人(ren)與(yu)臣(chen)(chen)必定配合(he)(he)不(bu)好(hao),臣(chen)(chen)有一奴,擅長與(yu)臣(chen)(chen)配合(he)(he)。”孝(xiao)(xiao)武(wu)帝(di)(di)更加(jia)賞識他的(de)(de)(de)(de)(de)放縱輕率,于(yu)是(shi)允(yun)許他把家奴召(zhao)來(lai)(lai)。家奴吹(chui)起(qi)笛子,桓(huan)伊(yi)就(jiu)撫箏(zheng)而歌(ge)唱怨詩說(shuo)(shuo):“為(wei)君既不(bu)易(yi),為(wei)臣(chen)(chen)良(liang)獨難。忠信事(shi)不(bu)顯,乃有見疑(yi)患(huan)。周(zhou)旦(dan)佐文武(wu),《金朦》功不(bu)刊。推心(xin)輔王政(zheng),二叔反流言(yan)。”他的(de)(de)(de)(de)(de)歌(ge)聲(sheng)慷慨激昂(ang),俯仰可觀。謝(xie)安(an)(an)為(wei)之落淚,眼淚將衣(yi)襟沾濕。一曲終了,謝(xie)安(an)(an)越席(xi)來(lai)(lai)到桓(huan)伊(yi)的(de)(de)(de)(de)(de)身邊(bian),捋著自己的(de)(de)(de)(de)(de)胡須說(shuo)(shuo):“使(shi)君在(zai)此表(biao)現得很(hen)不(bu)一般!”孝(xiao)(xiao)武(wu)帝(di)(di)面(mian)露愧色。
太元十(shi)(shi)年(nian)(385年(nian))四月(yue),謝(xie)安借(jie)口救援苻(fu)堅,主動交出手上(shang)權力,自(zi)請出鎮廣陵的步丘,建(jian)筑(zhu)新城(cheng)(cheng)來(lai)避禍(huo)。孝武帝在西(xi)池為謝(xie)安設筵餞行(xing),并敬(jing)酒賦(fu)詩。謝(xie)安雖受(shou)朝廷囑(zhu)托,但(dan)隱居東(dong)(dong)山的志趣(qu)始終未消失,每(mei)每(mei)露(lu)于形(xing)色。及至出鎮新城(cheng)(cheng),攜帶全家前(qian)往(wang),制造泛海的船只(zhi)和(he)裝備,打(da)算(suan)等到天下(xia)大體安定后,從(cong)水道回(hui)東(dong)(dong)山。但(dan)不久(jiu)后,謝(xie)安病重病。上(shang)書(shu)朝廷請求(qiu)估量(liang)時局停止進(jin)軍(jun),并召其子征虜(lu)將軍(jun)謝(xie)琰解甲(jia)息兵,命龍驤將軍(jun)朱(zhu)序進(jin)據(ju)洛陽,前(qian)鋒都督謝(xie)玄與彭(peng)城(cheng)(cheng)、沛縣之(zhi)敵(di)對(dui)峙,委任謝(xie)玄為督察。如(ru)(ru)果(guo)二城(cheng)(cheng)守敵(di)憑(ping)借(jie)地形(xing)頑抗,待來(lai)年(nian)漲水,東(dong)(dong)西(xi)夾(jia)攻(gong)。孝武帝詔令侍中赴新城(cheng)(cheng)慰勞,謝(xie)安獲準返回(hui)建(jian)康(kang)。聽(ting)說自(zi)己(ji)(ji)的車(che)駕已進(jin)入(ru)建(jian)康(kang)的西(xi)州門,自(zi)以為壯志不成,功(gong)業未就,因(yin)而感慨萬分,對(dui)所親近的人(ren)(ren)悵然(ran)道:“從(cong)前(qian)桓(huan)溫執政時,我(wo)常(chang)常(chang)擔心不能保全自(zi)身。忽然(ran)有(you)一(yi)天夢見自(zi)己(ji)(ji)乘(cheng)坐(zuo)(zuo)桓(huan)溫的車(che)駕走(zou)了(le)十(shi)(shi)六里(li)地,看見一(yi)只(zhi)白雞后停了(le)下(xia)來(lai)。乘(cheng)坐(zuo)(zuo)桓(huan)溫的車(che)駕,預兆(zhao)將代替他執掌朝政。十(shi)(shi)六里(li),從(cong)我(wo)執政到今(jin)天剛好十(shi)(shi)六年(nian)了(le)。白雞屬酉,如(ru)(ru)今(jin)太歲星(xing)在酉,是兇兆(zhao),我(wo)這(zhe)一(yi)病大概(gai)再也起不來(lai)了(le)!”于是上(shang)書(shu)遜位,孝武帝派侍中、尚書(shu)曉喻朝廷旨意。之(zhi)前(qian),謝(xie)安從(cong)石(shi)頭出發,金(jin)鼓忽然(ran)破碎(sui),又(you)加上(shang)謝(xie)安說話(hua)從(cong)不出差錯,這(zhe)一(yi)天忽然(ran)出現謬(miu)誤,眾人(ren)(ren)覺得十(shi)(shi)分奇(qi)怪。
同年八月二十二日(10月12日),謝(xie)安(an)(an)病逝于建康,享年六(liu)十六(liu)歲。孝武帝(di)聞訊后(hou),在(zai)朝堂里哭(ku)吊三天,賜棺木、朝服(fu)一(yi)(yi)具,衣一(yi)(yi)套,錢(qian)百萬,布千匹(pi),蠟五(wu)百斤,追(zhui)贈(zeng)太傅,謚號“文靖”。因為(wei)謝(xie)安(an)(an)沒有(you)私宅(zhai),孝武帝(di)于是詔令在(zai)其官府中備辦喪事儀式。到下葬時,其葬禮(li)規格與(yu)桓(huan)溫(wen)相同。又(you)因擊敗苻(fu)堅的功勛,被追(zhui)封為(wei)廬陵郡公(gong)。
永初元年六月十四日(420年7月10日),劉裕(yu)代晉(jin)稱帝,建立劉宋,當時前朝(chao)東晉(jin)的封(feng)爵(jue)中只有王導、謝安(an)、溫(wen)嶠、謝玄(xuan)與陶(tao)侃子孫的爵(jue)位未被(bei)廢除。謝安(an)的爵(jue)位廬陵郡公被(bei)降封(feng)為柴桑縣公,食(shi)邑一千戶。
晉(jin)簡文帝(di)逝(shi)世后,謝(xie)安與王坦(tan)之挫敗權臣桓溫(wen)篡(cuan)位的意圖。桓溫(wen)死(si)后,他更與王彪之等共(gong)同輔(fu)政。性情閑雅溫(wen)和,處事公允(yun)明斷,不(bu)專(zhuan)權樹私,不(bu)居(ju)功自(zi)傲(ao),有(you)宰相氣度。他治國以儒、道(dao)互補(bu),作為(wei)高門士族(zu),能顧全大局,以謝(xie)氏家族(zu)利益服從于(yu)晉(jin)室利益。張舜徽(hui)贊其為(wei)“中國歷(li)史(shi)上有(you)雅量有(you)膽識的大政治家。
淝水之戰中(zhong),謝安(an)坐鎮后方,派子弟謝玄等率領以八萬兵力打敗了號稱百萬的前秦軍隊,為東晉(jin)贏得數(shu)十年的和(he)平。
謝安(an)曾從(cong)王羲(xi)之(zhi)學行(xing)書(shu),他(ta)的書(shu)法非(fei)常(chang)出色,尤以行(xing)書(shu)為(wei)妙品(pin)。后世米芾(fei)曾稱贊(zan)他(ta)的書(shu)法“山林妙寄,巖廊英舉,不繇不羲(xi),自(zi)發(fa)淡古(gu)。”《宣(xuan)和書(shu)譜》稱其(qi)(qi)“初(chu)慕(mu)羲(xi)之(zhi)作草(cao)(cao)正字,而(er)羲(xi)之(zhi)有解書(shu)者。后之(zhi)評其(qi)(qi)字者,亦謂縱任自(zi)在(zai),若螭盤虎踞之(zhi)勢,要當人能品(pin)也。然其(qi)(qi)妙處,獨隸與行(xing)草(cao)(cao)耳。此所有惟(wei)行(xing)書(shu)為(wei)多。”收錄(lu)有其(qi)(qi)行(xing)書(shu)《近問帖(tie)(tie)》《善護帖(tie)(tie)》《中郎帖(tie)(tie)》。《淳(chun)化閣帖(tie)(tie)》有《凄悶帖(tie)(tie)》《六月(yue)帖(tie)(tie)》。《寶晉齋法帖(tie)(tie)》等叢帖(tie)(tie)中存其(qi)(qi)遺(yi)跡。
謝(xie)安逝世之后,民(min)間尊(zun)(zun)奉為(wei)神祇,稱(cheng)為(wei)“謝(xie)千歲”、“謝(xie)圣(sheng)王(wang)(wang)(wang)(wang)”、“謝(xie)王(wang)(wang)(wang)(wang)公”、“謝(xie)老元(yuan)帥”、“廣惠(hui)圣(sheng)王(wang)(wang)(wang)(wang)”、“廣惠(hui)尊(zun)(zun)王(wang)(wang)(wang)(wang)”、“廣應圣(sheng)王(wang)(wang)(wang)(wang)”、“廣應尊(zun)(zun)王(wang)(wang)(wang)(wang)”、“顯濟靈(ling)王(wang)(wang)(wang)(wang)”、“護國(guo)尊(zun)(zun)王(wang)(wang)(wang)(wang)”等(deng)。唐代陳元(yuan)光將(jiang)軍率部入漳州時,攜帶謝(xie)安之香火,并(bing)尊(zun)(zun)奉謝(xie)安為(wei)“廣惠(hui)王(wang)(wang)(wang)(wang)”。而(er)廣惠(hui)王(wang)(wang)(wang)(wang)的信仰(yang),也隨著漳州人(ren)來到南洋、中國(guo)臺灣等(deng)地。
時人語(yu):大才槃(pan)槃(pan)謝家(jia)安,江東獨步王文(wen)度(王坦之(zhi)),盛德(de)日新郗嘉賓(郗超)。
王獻之:故太傅臣安少振玄風,道(dao)譽洋溢。弱冠遐(xia)棲(qi),則契齊箕皓;應運釋(shi)褐,而王猷(you)允(yun)塞(sai)。及至載宣威靈,強(qiang)猾消殄。功勛(xun)既融,投(tou)韍高讓。且服事(shi)先(xian)帝,眷隆布衣。陛下踐阼,陽秋尚(shang)富,盡(jin)心竭(jie)智以輔(fu)圣明。考其(qi)潛躍(yue)始終(zhong),事(shi)情繾綣,實大晉(jin)之俊輔(fu),義篤(du)於曩臣矣(yi)。
竇臮:博哉四庾,茂矣(yi)六郗,三謝之(zhi)盛,八(ba)王之(zhi)奇……能(neng)事雅量,末歸(gui)安石。至夫蘊(yun)虛靜,善草正。方圓自窮,禮(li)法(fa)拘性(xing)。猶恒德(de)之(zhi)仁智,應物之(zhi)龜鏡。恨其心懼(ju)景興(郗超),書輕(qing)子敬(王獻之(zhi))。塞盟津而捧(peng)土(tu),損智力有余(yu)病(bing)。
李白:三川北虜亂如(ru)麻(ma),四海南奔似永嘉(jia)。但(dan)用(yong)東山謝安(an)石,為君談笑靜胡沙。
司(si)(si)馬(ma)(ma)光:晉室既(ji)衰,中原云(yun)擾,劉石(shi)慕容之(zhi)輩,彌漫河洛,蟠據岱(dai)華,宮(gong)闕蕪沒,陵廟(miao)隳焚。元帝(司(si)(si)馬(ma)(ma)睿)以宗室疎屬,遁居江表(biao),天下士(shi)民有思晉者(zhe),皆裹糧(liang)而(er)歸之(zhi),國(guo)于荊揚之(zhi)間,子孫相承(cheng)不(bu)(bu)絕如線。獨明帝(司(si)(si)馬(ma)(ma)紹(shao))英武,克清大憝(dui),不(bu)(bu)幸享國(guo)不(bu)(bu)永,自余孱弱(ruo)孤危,外陵內叛(pan),寄命于虎狼之(zhi)口,幾遇(yu)吞食(shi)(shi)者(zhe)數矣,然卒能(neng)保其位號宗廟(miao)血食(shi)(shi)百有余年,何者(zhe)?王導、卞壸、溫嶠、陶侃、謝(xie)(xie)安、謝(xie)(xie)幼度(謝(xie)(xie)玄)為之(zhi)臣也,群賢既(ji)沒,使道子(司(si)(si)馬(ma)(ma)道子)、元顯(司(si)(si)馬(ma)(ma)元顯)之(zhi)徒輔之(zhi),敗(bai)亡不(bu)(bu)亦宜(yi)乎?
呂(lv)祖謙:晉之(zhi)(zhi)(zhi)始也,敵國(guo)云擾,強臣(chen)專制(zhi),上(shang)下惴恐,如處積(ji)薪之(zhi)(zhi)(zhi)上(shang)而(er)火將(jiang)燃者,故(gu)君無驕泰之(zhi)(zhi)(zhi)失,而(er)臣(chen)下自以(yi)危亡為憂,是(shi)以(yi)內雖王敦、蘇峻反叛(pan)相(xiang)尋,桓(huan)溫(wen)擅(shan)權(quan)廢立(li),外則石氏之(zhi)(zhi)(zhi)兵三至江上(shang),苻堅淝水(shui)之(zhi)(zhi)(zhi)役(yi),江東幾至不保。然當(dang)時人主恐懼于(yu)上(shang),而(er)王導、溫(wen)嶠、陶侃(kan)、謝(xie)安(an)、謝(xie)玄(xuan)之(zhi)(zhi)(zhi)徒(tu)足以(yi)盡其力,故(gu)至危而(er)復(fu)安(an),將(jiang)亡而(er)復(fu)存也。
洪邁(mai):百年之(zhi)(zhi)(zhi)間,會稽王(wang)昱(yu)(司馬(ma)昱(yu))、道(dao)子(司馬(ma)道(dao)子)、元(yuan)顯(司馬(ma)元(yuan)顯)以宗室,王(wang)敦、二桓(huan)(桓(huan)溫、桓(huan)玄)以逆取,姑置勿言,卞壺、陸玩、郗鑒、陸曄、王(wang)彪之(zhi)(zhi)(zhi)、坦之(zhi)(zhi)(zhi)(王(wang)坦之(zhi)(zhi)(zhi))不任(ren)事,其真托國者,王(wang)導、庾(yu)亮(liang)、何充、庾(yu)冰、蔡謨、殷(yin)浩、謝安(an)、劉裕八(ba)人而已。
傅(fu)伯壽:尹吉(ji)甫之(zhi)(zhi)伐儼(yan)狁,召虎之(zhi)(zhi)平淮夷,皆為(wei)有周中興之(zhi)(zhi)名將;陳湯之(zhi)(zhi)斬單于(郅(zhi)支單于),傅(fu)介子之(zhi)(zhi)刺樓蘭,馮奉(feng)世之(zhi)(zhi)平莎車,班(ban)超之(zhi)(zhi)定西域,皆為(wei)有漢之(zhi)(zhi)雋功(gong)。在(zai)(zai)晉則謝(xie)安(an)宴(yan)衍以(yi)靖(jing)胡寇,祖逖擊楫暫清中原;在(zai)(zai)唐則王忠嗣(si)之(zhi)(zhi)撫眾守邊,張巡之(zhi)(zhi)百戰死(si)敵,忠義謀略,卓然冠(guan)于一(yi)時而(er)垂于后代。
洪邁:① 秦苻堅舉百萬(wan)之(zhi)師伐晉(jin),賴謝安(an)卻(que)之(zhi),而孝武(wu)(wu)帝聽王國(guo)寶之(zhi)饞,安(an)不(bu)能立(li)於朝廷(ting)之(zhi)上……自古昏主不(bu)明,輕棄功臣如此,真可嘆也!②臣立(li)社(she)稷大功,負海宇(yu)重望,久在君側,為所敬畏,其究必至(zhi)於招疑毀……謝安(an)卻(que)苻堅百萬(wan)之(zhi)眾,晉(jin)室復存,功名(ming)既盛,險诐求進之(zhi)徒,多毀短之(zhi),孝武(wu)(wu)稍以(yi)疏忌,又信會稽(ji)王道子之(zhi)奸扇(shan),至(zhi)使避位出外,終以(yi)至(zhi)亡(wang)。
朱(zhu)熹:謝安之(zhi)于(yu)桓溫(有誤作苻堅),如近世陳(chen)魯公(陳(chen)康伯)之(zhi)于(yu)完顏亮,幸而捱(ai)得它死(si)耳。
陳亮:晉有天下(xia)不二世而為江東,德之(zhi)(zhi)在人(ren)者尚淺也。而更成百(bai)年之(zhi)(zhi)業,有王導焉(yan)(yan)立之(zhi)(zhi)于其(qi)(qi)先(xian),有謝安焉(yan)(yan)扶之(zhi)(zhi)于其(qi)(qi)后。端靖寬簡,均能為一國之(zhi)(zhi)輕重有無者,故當(dang)時有謝安比王導之(zhi)(zhi)論……導、安相(xiang)望(wang)于數十年間,其(qi)(qi)端靜寬簡,彌縫輔贊,如出一人(ren),江左(zuo)百(bai)年之(zhi)(zhi)業實賴焉(yan)(yan)。
劉(liu)祁:南(nan)渡(du)之后(hou),非有王導、謝安輩稍務事業功名,其(qi)頹(tui)靡亦不可(ke)救矣(yi)。
王(wang)義山:某仰(yang)惟某官(guan)學(xue)通六藝,忠貫三精,其(qi)謀略則荀攸、賈詡之密,其(qi)經(jing)濟則周瑜、魯肅之英(ying),其(qi)吟嘯則謝安(an)、庾亮之雅,其(qi)牧(mu)御(yu)則羊祜、陸遜之仁。
商輅:江(jiang)左之(zhi)賢,粵惟安石。高臥東山,累辭(ci)征辟。出為蒼生,茂揚聲實。談笑(xiao)折奸(jian),從容(rong)勝敵。王室奠安,厥功誰比。簪組(zu)蟬聯,才華杰特。文武一(yi)門(men),有光(guang)載籍。遺(yi)像儼然,垂示無(wu)斁。
王世貞:謝(xie)安石格(ge)量弘濟,故是(shi)始興以上人,然大略能(neng)用事為(wei)功,矯情鎮物(wu)耳。
謝肇淛:謝太傅與桓宣武(桓溫)、會稽王(司馬(ma)昱)會于溧(li)江,狂風(feng)忽起,波(bo)浪鼓(gu)涌,諸人有懼色,惟謝怡然自(zi)若。頃間風(feng)止,桓問(wen)之,謝徐(xu)笑曰(yue):“何(he)有三(san)才同盡理?”此達者之言也。
林時對:國之(zhi)(zhi)任相,猶室之(zhi)(zhi)任棟;用匪其(qi)材,鮮不顛(dian)覆(fu)。雖云大廈將(jiang)傾,非一木能(neng)支;然轉(zhuan)亡為存、圖危于安,不乏斡旋補救(jiu)之(zhi)(zhi)術。如危而不持、顛(dian)而不扶,則將(jiang)焉用彼相矣。古來旁求爰立(li)、或(huo)取諸(zhu)夢卜、或(huo)起自屠(tu)釣,咸能(neng)光復啟宇,祀夏配天……即(ji)東晉偏(pian)安用謝安石(shi)、桓玄叔(桓沖),遂延典午之(zhi)(zhi)祚。北宋南渡,用李伯紀(李綱)、趙元鎮(zhen)(趙鼎(ding)),再奠(dian)藝(yi)祖之(zhi)(zhi)基。國以一人(ren)興,豈不誠然哉!
愛新覺羅·弘歷:晉(jin)氏君(jun)臣(chen),崇尚浮虛無用之詞,風俗既薄(bo),天下澆然。故王(wang)敦(dun)、蘇(su)峻(jun)、桓溫(wen)(wen)、王(wang)恭、殷(yin)仲堪輩(bei)迭起(qi)為亂,向非王(wang)導、溫(wen)(wen)嶠(jiao)、陶侃、謝安數君(jun)子(zi),則(ze)晉(jin)防乎(hu)不國矣(yi)。
阮(ruan)元:六朝數偉人,謝傅名獨震。破賊付兒輩(bei),風鶴走敵陣(zhen),高臥(wo)東(dong)山東(dong),勛名峙兩晉。
李慈銘:若羊祜之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)厚重,杜預之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)練(lian)習,劉(liu)(liu)毅之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勁直,王(wang)濬之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)武銳(rui),劉(liu)(liu)弘之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)識(shi)量,江(jiang)統(tong)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)志操,周處之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)忠挺(ting),周訪(fang)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)勇(yong)果(guo),卞壸(kun)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)風(feng)(feng)檢(jian),陶侃之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)干局,溫嶠之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)智節,祖(zu)逖(ti)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)伉慨,郭璞之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)博(bo)奧,賀循之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)儒素,劉(liu)(liu)超之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)貞烈,蔡謨之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)檢(jian)正,謝安之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)器度,王(wang)坦之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)風(feng)(feng)格(ge),孔愉之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)清正,王(wang)羲之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)高(gao)簡,皆庸(yong)中佼佼,足(zu)稱晉世第一流者,蓋二十(shi)人盡之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)矣。
蔡東(dong)藩:①謝(xie)安(an)放情(qing)山(shan)水,無心仕進,及弟萬被黜,即(ji)應溫召(zhao),可(ke)見(jian)當時之屢(lv)征不(bu)起(qi),無非(fei)矯情(qing),而(er)(er)益嘆富(fu)貴(gui)誤人,非(fei)真高尚者(zhe),固不(bu)能(neng)擺脫名韁也。高崧戲(xi)言(yan),可(ke)抵《北山(shan)移文》一(yi)篇,幸謝(xie)安(an)聰敏過(guo)人,借(jie)溫干進,旋(xuan)即(ji)辭溫告歸,不(bu)致連污逆名耳。②一(yi)生憂樂本常情(qing),露布傳來喜氣(qi)(qi)生;怪底當年(nian)謝(xie)太傅,欺人只是一(yi)棋枰。③秦苻堅大舉伐(fa)晉,而(er)(er)謝(xie)安(an)圍棋別墅,一(yi)若行所無事,譽安(an)者(zhe)稱其(qi)鎮定,毀安(an)者(zhe)譏其(qi)輕弛,此皆(jie)屬一(yi)偏之見(jian),未足垂為(wei)定評(ping)。典午東(dong)遷,積弱(ruo)已久,欲以八萬士卒,敵秦兵百萬之眾(zhong),雖(sui)有孫(sun)(sun)吳(孫(sun)(sun)武、吳起(qi)),亦難為(wei)謀,安(an)非(fei)全(quan)無心肝,寧(ning)不(bu)知軍情(qing)重大,成敗難料。不(bu)過(guo)因(yin)萬全(quan)無策,只可(ke)委心氣(qi)(qi)運(yun),與(yu)其(qi)張皇(huang)自擾,益亂人意,不(bu)若勉示(shi)鎮靜,稍(shao)定眾(zhong)心,此乃為(wei)安(an)之苦衷(zhong),不(bu)足與(yu)外人道也。
張舜徽(hui):謝安神識沉(chen)敏,而極有膽(dan)略(lve)...是中國歷史上有雅量有膽(dan)識的大政治(zhi)家。
毛澤東:謝安(an)文韜武(wu)略,又機智(zhi)又沉著(zhu),淝水之戰立了大(da)(da)功(gong),拖(tuo)住桓溫也立了大(da)(da)功(gong),兩次大(da)(da)功(gong)是(shi)對維(wei)護統(tong)一的(de)貢(gong)獻。
朱大渭:謝(xie)安對東晉(jin)來說,實為中流砥柱。
范文瀾:①東晉朝內部出(chu)現前(qian)所(suo)未有的(de)和(he)睦氣象,是和(he)謝安(an)完(wan)全繼承王導力求大族間勢力平衡的(de)作法分不開(kai)的(de)。②東晉朝建立以來,這是最大的(de)一次(ci)戰勝擴地。取(qu)勝的(de)重要原因之一就是內部和(he)睦,有些力量可以對(dui)外(wai)。
白壽(shou)彝:謝(xie)安(an)不僅有卓(zhuo)越的軍政(zheng)才(cai)能,而且風流儒雅,多才(cai)多藝,世稱“大(da)才(cai)疊疊謝(xie)安(an)”,這對于一個地(di)位僅次于皇帝的權臣來(lai)說(shuo),是很難(nan)得的。難(nan)怪(guai)后人以為“江左風流宰相唯謝(xie)安(an)耳”。
田(tian)余慶(qing):①謝(xie)氏(shi)(shi)門戶地位突出,始(shi)于簡文、孝(xiao)武之(zhi)際。其時士(shi)族(zu)王、謝(xie)并(bing)稱(cheng)。他們之(zhi)中,論人才則謝(xie)安(an)出眾,故桓溫(wen)薦顧命之(zhi)臣,以謝(xie)安(an)居(ju)首。②陳郡謝(xie)氏(shi)(shi)在東晉(jin)發(fa)展的三(san)個(ge)階(jie)段,分(fen)別以謝(xie)鯤、謝(xie)尚、謝(xie)安(an)三(san)個(ge)人物為(wei)代表。謝(xie)鯤躋身(shen)玄學(xue)名士(shi),謝(xie)尚取得方(fang)鎮實力,謝(xie)安(an)屢(lv)建內外事功(gong)。