范縝出生于(yu)南(nan)(nan)陽(yang)舞陰(今河(he)南(nan)(nan)省泌陽(yang)縣羊冊鎮古(gu)城一帶)的(de)一個(ge)士族家庭,先(xian)祖為西(xi)晉(jin)名臣范晷,至東晉(jin)安北(bei)將軍范汪,始移(yi)居江(jiang)南(nan)(nan)。南(nan)(nan)北(bei)朝(chao)后,南(nan)(nan)陽(yang)范氏家族開始衰落,幾乎無人有高(gao)官(guan)顯爵。
祖父范(fan)璩之,劉宋(song)時官至(zhi)中(zhong)書郎(lang)。父親(qin)范(fan)濛,劉宋(song)時奉朝請,在范(fan)縝生下(xia)后(hou)不久(jiu)就(jiu)病故,故范(fan)縝自幼(you)家境貧(pin)寒,與母親(qin)相依(yi)為命,并以(yi)孝謹聞名。
范縝(zhen)少孤(gu)貧而好學,十(shi)(shi)多歲(sui)時,到千里之外的沛郡相縣(今安(an)徽宿(su)縣)求學,拜名儒(ru)劉瓛(huan)為師。范縝(zhen)勤奮好學,善于獨(du)立(li)思考,成績(ji)遠超同門學友,劉瓛(huan)因而十(shi)(shi)分鍾(zhong)愛(ai)他(ta),并親自為他(ta)行(xing)加冠禮。
劉瓛學(xue)術地(di)位很高(gao),頗有聲望,門生大(da)多是“車馬貴(gui)游”的權貴(gui)子弟(di),錦衣玉食,狂妄自大(da)。范縝在從學(xue)的數年(nian)中(zhong),經常布衣草鞋,步行攻讀,但卻并(bing)未因此自卑自愧。相反,他(ta)生性倔強耿直,不(bu)肯向權貴(gui)低頭(tou),敢于發表(biao)“危言(yan)高(gao)論”,同窗(chuang)士友(you)都(dou)畏他(ta)三分,因而他(ta)也受到眾人的疏遠和冷落。
范(fan)縝成人(ren)后,博通(tong)經術(shu),對“三(san)禮”(《周(zhou)禮》、《儀禮》、《禮記》)造詣(yi)頗深。在諸多的士人(ren)中(zhong),他只與外弟蕭(xiao)(xiao)琛情投意合。蕭(xiao)(xiao)琛以能言善辯知名,也每(mei)(mei)每(mei)(mei)為范(fan)縝的言簡意明、通(tong)達要旨的議(yi)論(lun)所折服(fu)。
泰始三(san)年(nian)(467年(nian)),北(bei)魏大舉(ju)南(nan)侵,沛郡(jun)淪陷,北(bei)方人民紛紛南(nan)逃(tao),范縝也離開相縣前往建(jian)(jian)業(ye)(今南(nan)京)。范縝到建(jian)(jian)業(ye)以后,一(yi)度向當局提(ti)出過政(zheng)治(zhi)改(gai)革的建(jian)(jian)議,但未能(neng)得到回(hui)應。劉宋時期(qi),范縝很(hen)不得志(zhi),聰明才智(zhi)和滿腹經綸無處施展。懷才不遇使他未老先衰,二十九歲時已白(bai)發皤然,遂寫下了《傷暮(mu)詩》、《白(bai)發詠》,抒發內心的憤憤不平,寄托不屈服(fu)厄運之志(zhi)。
建(jian)元元年(479年),握有(you)軍政(zheng)實權(quan)的蕭道成奪取(qu)了劉宋政(zheng)權(quan),建(jian)立南齊。為(wei)鞏固統治,蕭齊政(zheng)權(quan)起用了一批(pi)新人,范縝(zhen)也由此踏上了仕途,仕齊任(ren)寧蠻主簿(bu),后遷為(wei)尚書殿中郎。
齊(qi)武帝永明年間(483年—493年),蕭齊(qi)與北魏和親通好,范縝作為使者出訪北魏,他淵博(bo)的知識(shi)和機敏(min)的智慧(hui),博(bo)得了北魏朝野的尊重和贊嘆(tan)。
南北朝(chao)是佛教興盛的時(shi)代,輪回報應的宗教思(si)想,存在于(yu)社會的各(ge)個角(jiao)落。齊(qi)竟陵王蕭子良,精信(xin)佛教,常(chang)聚會名(ming)僧(seng),講(jiang)論佛典(dian);同(tong)時(shi)在京都雞籠山(shan)西(xi)邸官舍禮賢納士(shi),交游(you)賓客,聚會文學名(ming)士(shi)。蕭衍、沈約等“竟陵八友(you)”,以及(ji)范(fan)縝等仕人,都游(you)于(yu)其門。這些名(ming)士(shi)多為佛門信(xin)徒,篤信(xin)因果(guo)報應,唯有(you)范(fan)縝對這此嗤(chi)之以鼻(bi),大唱反調,盛稱(cheng)無佛。
永明七年(nian)(489年(nian)),以(yi)竟陵王蕭(xiao)子良為首的(de)佛(fo)門(men)信徒與范(fan)縝(zhen)展開了一場大論戰。蕭(xiao)子良問范(fan)縝(zhen)說:“你不(bu)(bu)信因果(guo)報應說,那(nei)么為什(shen)么會有(you)(you)富貴(gui)貧賤之分(fen)?”范(fan)縝(zhen)答道:“人(ren)生(sheng)如(ru)同(tong)樹(shu)上(shang)的(de)花(hua)(hua)同(tong)時開放(fang),隨(sui)風(feng)(feng)飄落(luo),有(you)(you)的(de)花(hua)(hua)瓣(ban)(ban)由于風(feng)(feng)拂簾帷而(er)飄落(luo)在廳(ting)屋內(nei),留在茵席上(shang);有(you)(you)的(de)花(hua)(hua)瓣(ban)(ban)則因籬笆(ba)的(de)遮擋(dang)而(er)掉進糞坑中。殿下(xia)就猶如(ru)留在茵席上(shang)的(de)花(hua)(hua)瓣(ban)(ban),下(xia)官就是落(luo)于糞坑中的(de)花(hua)(hua)瓣(ban)(ban)。貴(gui)賤雖然不(bu)(bu)同(tong),但哪有(you)(you)什(shen)么因果(guo)報應呢?”蕭(xiao)子良不(bu)(bu)以(yi)為然,但駁不(bu)(bu)倒范(fan)縝(zhen)這番有(you)(you)理有(you)(you)據的(de)答辯,無言以(yi)對。
經(jing)過這次交鋒后,范(fan)縝認為有必要將(jiang)自己(ji)的觀(guan)點(dian)加(jia)以系統整(zheng)理和闡述(shu),于是(shi)寫(xie)出了(le)(le)《神(shen)滅(mie)論》一(yi)文,提出“形(xing)存神(shen)存,形(xing)謝神(shen)滅(mie)”的無神(shen)論觀(guan)點(dian)。《神(shen)滅(mie)論》抓住(zhu)了(le)(le)時弊(bi),擊中了(le)(le)佛(fo)教的痛處。甫(fu)一(yi)問(wen)世,士林爭相傳抄(chao),朝野一(yi)片嘩(hua)然。蕭子良調集(ji)眾僧名士,軟硬兼(jian)施,輪番圍攻(gong)范(fan)縝。
佛門信徒太原(yuan)名(ming)士王(wang)琰,借儒家孝(xiao)道(dao)為(wei)武器,撰文立著(zhu),企圖讓范(fan)(fan)縝(zhen)(zhen)無(wu)法回答,就帶著(zhu)嘲諷(feng)的(de)口吻(wen)說:“哎呀!范(fan)(fan)先(xian)生,你(ni)竟然(ran)不知道(dao)你(ni)祖先(xian)的(de)神(shen)靈在(zai)什(shen)么(me)地方!”范(fan)(fan)縝(zhen)(zhen)則反問:“哎呀!王(wang)先(xian)生,你(ni)既(ji)然(ran)知道(dao)你(ni)祖先(xian)的(de)神(shen)靈在(zai)什(shen)么(me)地方,怎么(me)不自殺去追隨(sui)祖先(xian)的(de)神(shen)靈呢?”這一反問,倒使王(wang)琰啞(ya)口無(wu)言,敗(bai)下陣來。由于難以辯倒范(fan)(fan)縝(zhen)(zhen),蕭子良便打算(suan)用權利(li)來拉攏,就派名(ming)士王(wang)融到范(fan)(fan)縝(zhen)(zhen)那兒,企圖用官位利(li)誘,范(fan)(fan)縝(zhen)(zhen)不為(wei)所動。
齊(qi)明帝建武中(zhong)葉(494年—498年),范(fan)縝(zhen)出尚書省,遷(qian)領(ling)軍長(chang)史,改任宜(yi)都太守,仍堅持神(shen)(shen)滅論,不信(xin)鬼神(shen)(shen)。轄(xia)境夷陵(ling)(今(jin)湖北(bei)宜(yi)昌)有伍相廟、唐漢(han)三神(shen)(shen)廟、胡里神(shen)(shen)廟,當(dang)地人篤信(xin)三廟有神(shen)(shen)靈,經(jing)常(chang)祭(ji)祀。范(fan)縝(zhen)在(zai)任期間,下令(ling)斷其香火,嚴禁祭(ji)祀活動。其后不久,因母親去世,范(fan)縝(zhen)辭官守喪,自此至梁初(chu),他(ta)一直(zhi)未(wei)出仕(shi)任官,居住(zhu)在(zai)南州。
永元三年(501年),梁武帝(di)蕭(xiao)衍(yan)(yan)乘南齊政(zheng)局極端混亂,自(zi)襄陽舉兵東下,至南州,范(fan)(fan)(fan)縝喪(sang)服出迎。蕭(xiao)衍(yan)(yan)與(yu)范(fan)(fan)(fan)縝有(you)同(tong)在蕭(xiao)子良西邸共事的舊情,見范(fan)(fan)(fan)縝迎接非(fei)常高興,平定建康后,便委任范(fan)(fan)(fan)縝為(wei)晉安太守(shou)。范(fan)(fan)(fan)縝在任四年,清廉節(jie)儉,除(chu)俸祿以(yi)外一(yi)無所取。
天監三年(504年),梁武(wu)帝(di)下(xia)詔(zhao)尊佛,南朝(chao)佛教進入了(le)全(quan)盛(sheng)時(shi)期。天監四年(505年),朝(chao)廷(ting)任命范縝(zhen)(zhen)為尚書左丞。范縝(zhen)(zhen)離任回(hui)京前(qian),將(jiang)所有(you)財產都贈與了(le)前(qian)尚書令王亮。王亮是(shi)王導六世孫(sun),南齊時(shi),與范縝(zhen)(zhen)曾同為尚書殿中郎,二人(ren)結為好友,后(hou)因對武(wu)帝(di)不敬,被削為庶人(ren)。范縝(zhen)(zhen)亦因此(ci)事被牽連,謫徙廣州。流放期間(jian)(jian),范縝(zhen)(zhen)不顧處(chu)境危險,再次(ci)將(jiang)《神滅論》充實完善,修訂成稿,并(bing)在親(qin)友間(jian)(jian)傳播。
天(tian)監六年(nian)(507年(nian)),范(fan)縝(zhen)被調回京師,任(ren)中書郎、國(guo)子(zi)博士。范(fan)縝(zhen)返京后(hou),因反佛一事(shi)再次被推(tui)到風口(kou)浪尖。梁武(wu)帝(di)頒發《敕答臣下神滅論(lun)》,大僧正法云將(jiang)武(wu)帝(di)敕旨(zhi)傳抄(chao)王公朝貴,并(bing)作《與王公朝貴書》,響應者有臨(lin)川王蕭宏(hong)等(deng)六十(shi)四人。蕭琛、曹(cao)思文、沈約(yue)亦著文反駁。范(fan)縝(zhen)對此毫不示弱,遂將(jiang)《神滅論(lun)》改(gai)寫成(cheng)賓(bin)主問答體,共設三(san)十(shi)一個問答,同時(shi)沉著應戰(zhan),據理駁斥。在這場論(lun)戰(zhan)中,范(fan)縝(zhen)“辯摧眾口(kou),日(ri)服千人”,最(zui)終以勝(sheng)利(li)者的姿態出現。
天監十四年左右(515年),范(fan)縝病逝,壽約六十五歲。
《南史(shi)》載(zai)范縝(zhen)有文(wen)集十五卷,《梁(liang)書》則記為(wei)十卷,大都(dou)散(san)佚(yi)。存世有《神(shen)滅論》、《答(da)曹舍(she)人(ren)》(《答(da)曹思文(wen)難神(shen)滅神(shen)》)等四(si)篇,收(shou)于《弘明集》與《全梁(liang)文(wen)》中(zhong)。
形神相即
在(zai)形神(shen)關系問題上,范縝抓住了“即(ji)”與“異(yi)”的(de)對(dui)立。“異(yi)”是(shi)指“分(fen)離(li)(li)”,佛教徒講(jiang)“形神(shen)相異(yi)”、“形神(shen)非一(yi)”,稱人(ren)的(de)靈魂可以脫(tuo)離(li)(li)形體而獨(du)立存在(zai),人(ren)死以后形亡而“神(shen)游”,精(jing)神(shen)(魂魄(po))跑到佛國或依附于別(bie)的(de)形體,靈魂、精(jing)神(shen)就成(cheng)為三世輪(lun)回的(de)主體、因果報(bao)應的(de)對(dui)象(xiang)。強(qiang)調形神(shen)分(fen)離(li)(li),是(shi)佛教徒論證“神(shen)不滅”的(de)主要根據。
對(dui)此,范縝提出“形(xing)(xing)神(shen)(shen)相即(ji)(ji)”,他說:“神(shen)(shen)即(ji)(ji)形(xing)(xing)也(ye),形(xing)(xing)即(ji)(ji)神(shen)(shen)也(ye)。是(shi)以形(xing)(xing)存則神(shen)(shen)存,形(xing)(xing)謝則神(shen)(shen)滅(mie)也(ye)。”所謂“形(xing)(xing)”是(shi)形(xing)(xing)體(ti),“神(shen)(shen)”是(shi)精神(shen)(shen),“即(ji)(ji)”就是(shi)密不可(ke)分。范縝認為二(er)者之間的關(guan)系是(shi)“名殊而體(ti)一”、“形(xing)(xing)神(shen)(shen)不二(er)”,不可(ke)分離,形(xing)(xing)體(ti)存在,精神(shen)(shen)才存在;形(xing)(xing)體(ti)衰亡(wang),精神(shen)(shen)也(ye)就歸于消滅(mie)。
形質神用
范縝(zhen)在(zai)(zai)“形(xing)神(shen)(shen)(shen)相即(ji)”,“不得(de)相異”的(de)(de)基(ji)礎上,進一步(bu)提出了(le)“形(xing)質神(shen)(shen)(shen)用(yong)”的(de)(de)著名論(lun)點,即(ji)形(xing)體(ti)是(shi)精神(shen)(shen)(shen)的(de)(de)質體(ti),精神(shen)(shen)(shen)是(shi)形(xing)體(ti)的(de)(de)作(zuo)用(yong),是(shi)由(you)形(xing)派生出來(lai)的(de)(de)東西,決(jue)不能脫離(li)形(xing)這個主體(ti)而單獨存在(zai)(zai)。這就克服了(le)以往神(shen)(shen)(shen)滅(mie)論(lun)者把精神(shen)(shen)(shen)看作(zuo)是(shi)一種(zhong)精氣,不了(le)解(jie)精神(shen)(shen)(shen)是(shi)物質的(de)(de)屬性,由(you)物質派生的(de)(de)局限。
為(wei)了(le)(le)進一步說明精神(shen)必(bi)須依(yi)賴于形體的(de)(de)道理,范縝用(yong)了(le)(le)一個(ge)十分通俗(su)的(de)(de)“刃(ren)”、“利”之喻(yu),把精神(shen)與(yu)肉體之間的(de)(de)關系(xi),比作(zuo)刀(dao)刃(ren)與(yu)刀(dao)刃(ren)的(de)(de)鋒利之間的(de)(de)關系(xi)。鋒利指的(de)(de)不是刀(dao)刃(ren),刀(dao)刃(ren)指的(de)(de)也(ye)不是鋒利。然而,離開刀(dao)刃(ren)也(ye)就無(wu)所謂鋒利,離開了(le)(le)鋒利也(ye)就無(wu)所謂刀(dao)刃(ren)。這個(ge)比喻(yu)恰(qia)當(dang)的(de)(de)說明了(le)(le)形神(shen)不可分離,又正確(que)地(di)處理了(le)(le)物質實體和(he)它的(de)(de)屬性的(de)(de)關系(xi),較徹底地(di)克服了(le)(le)形神(shen)平行(xing)、形神(shen)二元的(de)(de)缺陷,從(cong)理論上(shang)闡(chan)明了(le)(le)形神(shen)一元論。
心為慮本
范(fan)縝(zhen)對(dui)“質(zhi)”和(he)“用”的(de)范(fan)疇也給予了深(shen)入淺出(chu)的(de)論證。他(ta)提(ti)出(chu),不同的(de)“質(zhi)”有(you)不同的(de)“用”,而且精神作(zuo)用只是活人(ren)(ren)(ren)的(de)特有(you)屬性。他(ta)以(yi)樹(shu)和(he)人(ren)(ren)(ren)為例,把人(ren)(ren)(ren)質(zhi)和(he)木質(zhi)作(zuo)了區(qu)別。人(ren)(ren)(ren)質(zhi)有(you)知(zhi),木質(zhi)無知(zhi),有(you)知(zhi)和(he)無知(zhi)是由不同的(de)物質(zhi)實體(ti)決定(ding)的(de),從而肯定(ding)了不同的(de)質(zhi)有(you)不同的(de)作(zuo)用,精神是人(ren)(ren)(ren)這種(zhong)物質(zhi)實體(ti)特有(you)的(de)功能(neng)。
范縝不再將神(shen)當成氣,而是(shi)視為具體(ti)的生理(li)功(gong)能和心理(li)活動(dong),把(ba)人的生理(li)器(qi)官看作是(shi)精(jing)神(shen)活動(dong)的物質基礎,并將人的精(jing)神(shen)活動(dong)分為兩類(lei)(lei):一(yi)類(lei)(lei)是(shi)感覺(jue)痛癢的“知”(感知覺(jue)),一(yi)類(lei)(lei)是(shi)判斷(duan)是(shi)非的“慮”(思維(wei));并指出二(er)者(zhe)在程度(du)上的差別,“淺則為知,深(shen)則為慮”。
范(fan)縝(zhen)認(ren)為,口、眼、耳(er)、鼻、手足(zu)擔負著(zhu)不同(tong)的感知職能;但(dan)由于時(shi)代科學水平(ping)的限制,他(ta)還不了(le)解(jie)大腦的作用,錯誤地認(ren)為“是非之慮”由“心(xin)器所主”。
辯證思想
范縝還(huan)辯證地認為物(wu)體的(de)變化有(you)其內在的(de)規(gui)律(lv)性(xing),他認為事物(wu)的(de)變化有(you)突(tu)變和漸變兩種形(xing)式(shi)。突(tu)然發(fa)生(sheng)的(de)事物(wu),如(ru)暴風驟雨(yu),必(bi)然突(tu)然消(xiao)失;逐漸發(fa)生(sheng)的(de),如(ru)動植物(wu),必(bi)然逐漸消(xiao)滅(mie),這是事物(wu)發(fa)展的(de)規(gui)律(lv)。
范縝駁斥了佛教徒對生(sheng)(sheng)與死、榮(rong)(rong)與枯(ku)(ku)之(zhi)間區別的故(gu)意(yi)混淆,指出(chu)二者的不(bu)同之(zhi)處。樹木是先(xian)榮(rong)(rong)后枯(ku)(ku),人(ren)則(ze)是先(xian)生(sheng)(sheng)后死,順序不(bu)可顛倒。他認為,人(ren)是漸(jian)漸(jian)生(sheng)(sheng)長的,所(suo)以(yi)(yi)人(ren)死后形(xing)體消(xiao)失得很慢(man);但盡管(guan)如(ru)此,死人(ren)的形(xing)體和活(huo)人(ren)的形(xing)體還是有質(zhi)(zhi)的區別的。死者的骨骼有如(ru)同木頭那樣(yang)的質(zhi)(zhi),所(suo)以(yi)(yi)沒有知覺;活(huo)著(zhu)的人(ren)之(zhi)所(suo)以(yi)(yi)有不(bu)同于木頭的知覺,那是因活(huo)人(ren)的質(zhi)(zhi)與木頭的質(zhi)(zhi)是不(bu)同的。所(suo)以(yi)(yi),隨著(zhu)人(ren)的死亡,精神活(huo)動(dong)也停止消(xiao)失了。
反佛理念
范縝(zhen)以“浮屠害(hai)政,桑門(men)蠢俗(su)”,揭(jie)露(lu)當(dang)朝宣(xuan)(xuan)揚神不(bu)滅的(de)危害(hai),闡明自(zi)己(ji)闡釋(shi)神滅的(de)目(mu)的(de)和良苦用(yong)心。范縝(zhen)指(zhi)出,提倡(chang)和宣(xuan)(xuan)傳(chuan)神不(bu)滅,不(bu)僅會敗(bai)壞民俗(su)、危害(hai)倫理(li)道德,還會損害(hai)國政、給國家(jia)(jia)造成(cheng)嚴重(zhong)(zhong)的(de)政治危機(ji),導(dao)致(zhi)人(ren)民重(zhong)(zhong)于利己(ji)而(er)輕于濟世,家(jia)(jia)家(jia)(jia)不(bu)講孝悌,人(ren)人(ren)不(bu)行慈愛,致(zhi)使兵源短缺,土(tu)地荒蕪,糧食乏匱。
范縝(zhen)秉承道家(jia)(jia)理念,主(zhu)張(zhang)人(ren)們應(ying)稟承天性,行自我修養,人(ren)人(ren)各(ge)守其職,各(ge)安(an)天命。這樣,種田打糧,糧食將取之不盡;養蠶織衣,衣服(fu)將用(yong)之不竭;百姓用(yong)衣食之余奉(feng)獻君主(zhu),君主(zhu)以(yi)無(wu)為(wei)而治天下(xia)。從而實現人(ren)民(min)昌盛(sheng),國家(jia)(jia)強(qiang)大(da)。
李延壽:縝婞(xing)直之節,著(zhu)于始終,其以(yi)王(wang)亮為尤(you),亦不足非也。
姚察:范縝墨绖僥幸(xing),不(bu)遂其志,宜哉。
鐘嶸:欣泰、子真(zhen),并希古(gu)勝文(wen),鄙薄俗制,賞心流亮,不失雅宗。
王夫之(zhi):范縝以(yi)貧(pin)賤為糞溷,韓(han)愈(yu)以(yi)送(song)窮為悲嘆,小人(ren)喻利之(zhi)心,不足(zu)以(yi)喻義,而(er)惡能立義?
錢謙益:何承天(tian)、范縝之(zhi)徒諍論神滅,要皆述祖桓(huan)玄,但得其少分(fen)粗義耳。
黃宗羲:范縝之神滅,傅奕之昌言,無與乎(hu)圣學之明(ming)晦也。
鐘泰:專(zhuan)主形質以為言,離形質則更無神。斯則大異(yi)于仲任(ren),而為前此儒、道兩家所絕(jue)未(wei)嘗道也。