馬援是戰國名將、馬服(fu)君趙奢的后裔,本姓馬服(fu)氏,后簡化單姓馬。
馬(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)曾祖父馬(ma)(ma)(ma)(ma)通,是西漢武帝時的(de)大臣(chen)。馬(ma)(ma)(ma)(ma)通與(yu)其兄長(chang)馬(ma)(ma)(ma)(ma)何羅(luo)同寵臣(chen)江充關(guan)系(xi)友(you)好,并(bing)參(can)與(yu)巫蠱(gu)之亂。后來,武帝反(fan)思巫蠱(gu)之禍,開始對參(can)與(yu)制造(zao)巫蠱(gu)之亂者的(de)懲處。馬(ma)(ma)(ma)(ma)何羅(luo)憂懼不已,于是鋌而走險,與(yu)馬(ma)(ma)(ma)(ma)通、馬(ma)(ma)(ma)(ma)安(an)成合(he)謀(mou),企圖刺殺(sha)武帝。但其陰謀(mou)被金日磾發現并(bing)阻止,馬(ma)(ma)(ma)(ma)何羅(luo)兄弟宗族遂被誅殺(sha)。
馬(ma)(ma)通雖死,馬(ma)(ma)通之子(zi)馬(ma)(ma)實卻沒(mei)有(you)被處死。馬(ma)(ma)實于漢宣帝(di)時“以(yi)郎持節(jie),號使君”;馬(ma)(ma)實生馬(ma)(ma)仲,官至玄武司馬(ma)(ma);馬(ma)(ma)仲生四子(zi),第四子(zi)就是馬(ma)(ma)援。
馬(ma)(ma)援(yuan)十(shi)二歲時,父親(qin)馬(ma)(ma)仲(zhong)去世。馬(ma)(ma)援(yuan)年少(shao)而有(you)大志(zhi),幾個哥哥感到奇怪,曾教他(ta)學《齊詩》,但馬(ma)(ma)援(yuan)卻(que)不愿拘泥于(yu)章句之間,就辭(ci)別(bie)兄長(chang)馬(ma)(ma)況(kuang)(kuang),想到邊郡去耕作放牧。誰知沒等馬(ma)(ma)援(yuan)起身,馬(ma)(ma)況(kuang)(kuang)便去世了。馬(ma)(ma)援(yuan)只得(de)留在家(jia)中,為哥哥守孝一年。在此期(qi)間,他(ta)沒有(you)離開過馬(ma)(ma)況(kuang)(kuang)的墓地(di),對守寡(gua)的嫂嫂非常敬重,不整肅(su)衣冠,從不踏(ta)進家(jia)門。
后來馬援當了郡督郵。一次(ci),他(ta)(ta)(ta)(ta)奉命(ming)押送囚(qiu)犯到司命(ming)府。囚(qiu)犯身(shen)有重罪,馬援可(ke)憐(lian)他(ta)(ta)(ta)(ta),私自將他(ta)(ta)(ta)(ta)放掉,自己(ji)則逃往北地(di)郡。后天下(xia)大赦,馬援就在(zai)當地(di)畜養起牛羊(yang)來。時日一久,不斷(duan)有人從(cong)四方趕來依附(fu)他(ta)(ta)(ta)(ta),于是他(ta)(ta)(ta)(ta)手下(xia)就有了幾(ji)百戶人家,供他(ta)(ta)(ta)(ta)指揮役使(shi),他(ta)(ta)(ta)(ta)帶著(zhu)這些人游牧于隴漢之間(jian),但胸中之志并未稍減(jian)。他(ta)(ta)(ta)(ta)常對賓(bin)客(ke)們說:“大丈夫的志氣,應當在(zai)窮(qiong)困時更(geng)加(jia)堅(jian)定,年老時更(geng)加(jia)壯烈(lie)。”
馬援種(zhong)田放牧,能夠因地(di)制宜,多有良法,因而(er)收獲(huo)頗豐。當時,共有馬、牛(niu)、羊幾(ji)千頭,谷物數萬斛。對(dui)著這田牧所得(de),馬援慨然長嘆,說:“凡是(shi)(shi)從農牧商業中所獲(huo)得(de)的財(cai)產,貴在能施救濟(ji)于人,否則就不(bu)過是(shi)(shi)守(shou)財(cai)奴罷了(le)!”于是(shi)(shi),把所有的財(cai)產都分給兄弟朋友,自(zi)己則只(zhi)穿著羊裘皮(pi)褲,過著清簡(jian)的生(sheng)活。
初仕隗囂
新朝末年(nian),局勢動蕩。王莽的堂弟王林(lin)任衛將(jiang)軍,廣招天下豪杰,選拔馬援(yuan)為掾,并(bing)把他推(tui)薦給王莽。王莽于(yu)是任命馬援(yuan)為新城(cheng)大(da)尹(yin)。
更始二年(24年),新朝(chao)滅亡,馬援和哥哥增山連率(lv)馬員一起離開(kai)了各(ge)自(zi)的(de)任所,逃至(zhi)涼州(zhou)避難。
建(jian)武元年(25年),光武帝劉秀(xiu)建(jian)立東(dong)漢王朝后(hou),馬員到(dao)洛陽投(tou)奔劉秀(xiu)。馬援則羈留在西州,受到(dao)隴右(you)割據勢(shi)力(li)隗(wei)囂(xiao)(xiao)的(de)器重,被(bei)任命為(wei)綏德將軍(jun),參與隗(wei)囂(xiao)(xiao)的(de)決策定計。
出使蜀地
同年,公(gong)孫述在蜀地稱帝,隗囂派馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)去(qu)探(tan)聽(ting)虛(xu)實。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)跟公(gong)孫述本是老(lao)鄉,而(er)且交情很好,馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)本以為(wei)這次見(jian)面定會握手(shou)言(yan)歡,沒想到公(gong)孫述卻擺起皇帝的架子。公(gong)孫述先陳列衛士,然后(hou)才請馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)進(jin)見(jian),待(dai)剛見(jian)過(guo)禮,又馬(ma)(ma)上讓馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)出宮,住進(jin)賓館;接(jie)著(zhu)命人(ren)給馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)制作都布單衣(yi)、交讓冠。然后(hou)才在宗廟中聚集(ji)百官,設宴招待(dai)他。席間,公(gong)孫述表示要封馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)為(wei)侯爵,并授予他大將(jiang)軍的官位。
馬援的隨從(cong)賓客以為受到了禮遇(yu),都愿意(yi)留下來(lai)。馬援則認(ren)為公孫(sun)述(shu)只(zhi)是是裝(zhuang)腔作勢(shi),不(bu)能久留天(tian)下士,于是毅(yi)然返回隴右,并(bing)對隗(wei)囂道:“公孫(sun)述(shu)井底之蛙,妄自尊(zun)大,您不(bu)如專意(yi)經營東方(劉秀)。”
盛贊光武
建武(wu)四年(28年),馬(ma)(ma)援(yuan)攜帶隗囂的書信到(dao)洛陽,在(zai)宣德殿面見劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)。劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)道(dao)(dao):“你(ni)周旋于二帝(di)之(zhi)間,現(xian)在(zai)見到(dao)你(ni),使人(ren)大感慚愧。”馬(ma)(ma)援(yuan)道(dao)(dao):“當今世道(dao)(dao),不(bu)只君主(zhu)(zhu)選擇(ze)臣子,臣子也選擇(ze)君主(zhu)(zhu)。臣如今遠來(lai),陛下(xia)怎么知道(dao)(dao)我不(bu)是(shi)(shi)刺客奸(jian)人(ren)?”劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)笑道(dao)(dao):“你(ni)不(bu)是(shi)(shi)刺客,不(bu)過(guo)是(shi)(shi)個說客。”馬(ma)(ma)援(yuan)道(dao)(dao):“天下(xia)反(fan)反(fan)復復,竊(qie)取名字(zi)的人(ren)多如牛(niu)毛,現(xian)在(zai)見到(dao)陛下(xia),寬(kuan)宏大量,與高祖一樣,就知道(dao)(dao)帝(di)王自然有(you)真的了。”劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)佩服他的膽識,認(ren)為(wei)他與眾不(bu)同(tong)。不(bu)久,馬(ma)(ma)援(yuan)隨(sui)劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)南(nan)(nan)巡,先到(dao)黎丘,后(hou)轉到(dao)東海。南(nan)(nan)巡歸(gui)來(lai),劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)又以馬(ma)(ma)援(yuan)為(wei)待(dai)詔(zhao),日備顧問(wen)。馬(ma)(ma)援(yuan)要回西州時,劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)派太中(zhong)大夫來(lai)歙持節(jie)相送。
馬(ma)援回(hui)來后,隗(wei)囂(xiao)(xiao)詢問東方(fang)的(de)(de)傳言(yan)和在(zai)京(jing)師的(de)(de)得失(shi)。馬(ma)援道:“前次(ci)到朝(chao)廷,陛(bi)下(xia)(xia)多次(ci)接見我(wo),每次(ci)與其在(zai)宴間談話(hua),從夜談到清晨,陛(bi)下(xia)(xia)的(de)(de)才能(neng)勇(yong)略,不(bu)是(shi)別人(ren)所能(neng)匹敵的(de)(de),且坦(tan)白誠懇,無(wu)所隱(yin)瞞。胸(xiong)懷闊達而(er)(er)(er)有大節,大抵與高帝(di)(劉邦)相同,而(er)(er)(er)其經學之(zhi)淵博,處理政事和文章辭辯,在(zai)前世無(wu)人(ren)可比。”隗(wei)囂(xiao)(xiao)又問:“陛(bi)下(xia)(xia)比高帝(di)怎樣?”馬(ma)援回(hui)答:“不(bu)如。高帝(di)上天入地,無(wu)所不(bu)能(neng)為;而(er)(er)(er)當今陛(bi)下(xia)(xia)喜愛政事,處理政務能(neng)恰(qia)如其份(fen),又不(bu)喜歡飲酒。”隗(wei)囂(xiao)(xiao)心里(li)不(bu)高興,說:“像你這樣說,陛(bi)下(xia)(xia)倒勝過高帝(di)了。”話(hua)雖如此說,隗(wei)囂(xiao)(xiao)到底(di)還是(shi)相信馬(ma)援。他同意(yi)歸漢,派長(chang)子隗(wei)恂到洛陽(yang)去做人(ren)質。
歸順光武
馬援攜家屬隨隗恂到洛陽,數(shu)月都沒有被任(ren)命職務(wu)。他發(fa)現(xian)三輔地區(qu)土(tu)地肥沃,原野(ye)寬廣(guang),而(er)自己帶來的(de)(de)賓客又不少,于是(shi)便(bian)上書劉(liu)秀,請(qing)求(qiu)率領賓客到上林苑去屯田(tian)。光武(wu)帝答應了(le)他的(de)(de)請(qing)求(qiu)。
此時,隗囂(xiao)聽信(xin)了(le)部將王(wang)元的挑撥,想占(zhan)據隴西,稱王(wang)稱霸,因而對漢朝(chao)存有二(er)心(xin),處事狐疑。馬援見狀,多次寫信(xin),好意相勸。隗囂(xiao)怨恨馬援,認為他背離自己(ji),見到信(xin)后愈發(fa)惱火(huo),后來竟起(qi)兵抗拒朝(chao)廷。馬援上(shang)書劉秀,陳(chen)述消滅隗囂(xiao)的計策(ce)。劉秀采納馬援的計策(ce),令他率突騎五千(qian),游說隗囂(xiao)的將領高峻、任(ren)禹等(deng)人(ren)以及羌豪(hao),陳(chen)述利害(hai)禍福,分化(hua)瓦解(jie)隗囂(xiao)集團(tuan)。
馬(ma)援又寫(xie)信(xin)給隗囂(xiao)部將(jiang)楊(yang)廣(guang),陳說(shuo)利害(hai),希望他能(neng)歸附漢(han)朝(chao)并勸諫隗囂(xiao)懸崖勒(le)馬(ma)。楊(yang)廣(guang)沒有答復。
建武(wu)(wu)八(ba)年(32年),劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)親征隗囂(xiao)(xiao)(xiao)。軍(jun)隊(dui)行進(jin)到漆縣,不(bu)少將領認為前(qian)途情況不(bu)明,勝(sheng)負難卜,不(bu)宜(yi)深入險(xian)阻(zu),劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)也猶(you)豫(yu)不(bu)定(ding),難下決心,正好馬(ma)援(yuan)(yuan)奉命趕(gan)來。劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)連夜接(jie)見(jian),并將將領們的(de)意(yi)(yi)見(jian)告訴馬(ma)援(yuan)(yuan),征詢他的(de)意(yi)(yi)見(jian)。于是,馬(ma)援(yuan)(yuan)說出了自己的(de)看法,他認為隗囂(xiao)(xiao)(xiao)的(de)將領已有分(fen)崩離析(xi)之(zhi)勢,如果乘機進(jin)攻,定(ding)獲全勝(sheng)。說著(zhu),他命人(ren)取(qu)些米來,當下在光武(wu)(wu)帝(di)面前(qian)用米堆成山(shan)谷溝(gou)壑等(deng)(deng)地形地物,然后(hou)指點山(shan)川形勢,標示各路(lu)部隊(dui)進(jin)退(tui)往來的(de)道(dao)路(lu),其中曲折深隱,無不(bu)畢(bi)現,對(dui)戰局的(de)分(fen)析(xi)也透徹明白。劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)大喜道(dao):“敵虜已在我(wo)眼中了。”遂決意(yi)(yi)進(jin)軍(jun)。第二天,光武(wu)(wu)帝(di)揮(hui)軍(jun)直進(jin),抵(di)達(da)高平第一城。當時(shi),涼州牧竇(dou)融率河西(xi)五郡(指敦煌、酒泉、張掖、武(wu)(wu)威、金(jin)城)太守及羌、小月氏等(deng)(deng)步騎(qi)數萬、輜重車五千輛與劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)會(hui)合,分(fen)數路(lu)攻隴。隗囂(xiao)(xiao)(xiao)大將十三人(ren)及部眾十萬余人(ren)不(bu)戰而(er)降,隗囂(xiao)(xiao)(xiao)逃至西(xi)城,援(yuan)(yuan)隴蜀軍(jun)李育、田弇逃至上(shang)邽(gui)。漢(han)軍(jun)占(zhan)領了天水的(de)16座屬縣,劉(liu)秀(xiu)(xiu)(xiu)派吳(wu)漢(han)、岑彭圍西(xi)城,派耿彝圍上(shang)邽(gui)。至此,隗囂(xiao)(xiao)(xiao)軍(jun)主力(li)基本上(shang)被漢(han)軍(jun)消滅(mie)。
此戰,馬援“堆米為山(shan)”是(shi)此戰取(qu)勝(sheng)的(de)重要原因,這在戰爭史上也(ye)是(shi)一個創舉,具有重要的(de)意義。
建(jian)武九年(33年),馬援被任命為太(tai)中大夫,作為來歙的副(fu)手,統(tong)領諸軍駐(zhu)守長安。從新朝末年開始,塞外羌(qiang)(qiang)族不(bu)斷(duan)侵擾邊境,不(bu)少羌(qiang)(qiang)族更趁中原混亂之(zhi)際入居塞內。金城一帶屬縣多為羌(qiang)(qiang)人所占據。來歙就此事上書,說隴西屢有(you)侵擾禍害,除(chu)馬援外,無(wu)人能平(ping)。
建武十一年(35年),劉秀(xiu)任命馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)為(wei)(wei)隴(long)西太守。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)派(pai)步騎三千(qian)在(zai)臨洮(tao)擊敗先(xian)零羌(qiang),斬首(shou)數(shu)百人(ren)(ren)(ren),獲馬(ma)(ma)牛羊一萬多(duo)頭(tou)。守塞羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)八千(qian)多(duo),望風歸(gui)降。當(dang)時,羌(qiang)族各個(ge)部落還(huan)有(you)幾萬人(ren)(ren)(ren)在(zai)浩亹占據要隘進(jin)行抵抗,馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)和(he)揚武將軍馬(ma)(ma)成(cheng)率兵(bing)進(jin)擊,羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)將其(qi)家小和(he)糧(liang)草輜重聚(ju)集(ji)起來(lai)在(zai)允吾谷(gu)阻擋漢軍。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)率部暗中抄小路襲(xi)擊羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)營地,羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)見(jian)漢軍突如其(qi)來(lai),大驚,遠(yuan)遠(yuan)地逃(tao)入唐翼(yi)谷(gu)中。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)揮師追(zhui)擊,羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)率精兵(bing)聚(ju)集(ji)北山堅守。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)對山擺開陣(zhen)勢佯(yang)攻,吸(xi)引敵人(ren)(ren)(ren),另(ling)派(pai)幾百名(ming)騎兵(bing)繞到(dao)羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)背(bei)后,乘夜放(fang)火,并(bing)擊鼓(gu)吶喊。羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)不知有(you)多(duo)少(shao)漢軍襲(xi)來(lai),紛紛潰逃(tao)。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)大獲全勝,斬首(shou)千(qian)余級。但(dan)因(yin)為(wei)(wei)兵(bing)少(shao),沒有(you)窮追(zhui)敵人(ren)(ren)(ren),只把(ba)羌(qiang)人(ren)(ren)(ren)的糧(liang)谷(gu)和(he)牲畜等財物收為(wei)(wei)漢軍所有(you)。此戰,馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)身先(xian)士卒,飛箭將其(qi)腿肚子都(dou)射穿了(le)。劉秀(xiu)得知后,派(pai)人(ren)(ren)(ren)前(qian)往慰問,并(bing)賜牛羊數(shu)千(qian)頭(tou)。馬(ma)(ma)援(yuan)(yuan)像(xiang)往常一樣,又把(ba)這些都(dou)分給了(le)部下(xia)。
當時,金城破(po)羌以(yi)西,離漢廷道途遙遠(yuan),又經常發生變亂,不好治理。朝廷大臣商議,要把該(gai)地(di)區舍棄。馬援(yuan)持不同意見,他提出了三條(tiao)理由:第(di)一,破(po)羌以(yi)西的城堡都還完整牢固,適于(yu)固守;第(di)二,那地(di)方土地(di)肥沃,灌溉便利;第(di)三,假如舍棄不管,任羌人占據(ju)湟中,那么,以(yi)后將有無窮的禍患。
劉秀聽(ting)從了他(ta)的(de)意見,命武威太(tai)守把從金城遷來(lai)的(de)三(san)千多客(ke)民(min)全都放(fang)回(hui)原籍。馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)又奏明(ming)朝廷,為他(ta)們安排官吏,修治城郭(guo).建造工(gong)事,開(kai)導水(shui)利。鼓勵人(ren)們發展(zhan)農牧業(ye)生(sheng)產,郡中百姓從此安居樂業(ye)。馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)還派羌(qiang)族(zu)豪強楊封說服塞外羌(qiang)人(ren),讓他(ta)們與(yu)塞內(nei)羌(qiang)族(zu)結好(hao),共同開(kai)發邊疆。另外,對武都地方背(bei)叛公孫述(shu)前(qian)來(lai)歸(gui)附的(de)氐人(ren),馬(ma)(ma)(ma)援(yuan)以禮相待,奏明(ming)朝廷,恢復他(ta)們的(de)侯王君長之位,賜給他(ta)們印緩,并撤回(hui)馬(ma)(ma)(ma)成的(de)軍隊。
建(jian)武(wu)十三年(nian)(37年(nian)),武(wu)都參狼羌(qiang)與塞外各部(bu)聯合,殺死官吏,發動(dong)叛(pan)亂。馬援率四千人(ren)前(qian)去征(zheng)剿,行至(zhi)氐道縣(xian)境(jing)時,發現羌(qiang)人(ren)占據了山頭。馬援命令部(bu)隊(dui)選擇(ze)適宜地(di)方(fang)駐扎,斷絕羌(qiang)人(ren)的水(shui)源,控制草地(di),并以逸待(dai)勞。羌(qiang)人(ren)水(shui)草乏絕,陷(xian)入困(kun)境(jing),首領們帶領幾十萬戶(hu)逃往塞外,剩下的一萬多人(ren)也全部(bu)投降。從(cong)此(ci),隴(long)右安定。
馬援在(zai)(zai)隴(long)(long)西(xi)太守任上六年(nian),恩威并施,使得隴(long)(long)西(xi)兵戈漸(jian)(jian)稀,人(ren)們也逐漸(jian)(jian)過上了和平(ping)安定的(de)(de)生活。一(yi)次,在(zai)(zai)靠近縣(xian)城的(de)(de)地方,鄉民們結伙械斗仇殺。人(ren)們誤認為羌人(ren)要造反(fan),驚慌失(shi)措(cuo),爭先恐后涌人(ren)城來。狄(di)道縣(xian)縣(xian)長聞變,趕到馬援府門,請示關(guan)閉城門,整(zheng)兵戒備。馬援當時正與賓(bin)客(ke)飲酒,得此消(xiao)息(xi),大(da)笑道:“燒羌怎敢再來進犯我(wo)。曉諭狄(di)道長回去守舍,膽小(xiao)怕死(si)的(de)(de),可躲到床下去。”不久(jiu),城中安定下來,才知是虛(xu)驚一(yi)場,大(da)家愈發佩服馬援。
建武(wu)十(shi)七年(nian)(41年(nian)),馬(ma)援被征入(ru)朝任虎賁(bi)中(zhong)郎將(jiang)。
馬(ma)援關心國(guo)事。遇(yu)到(dao)該說的話,從不(bu)隱飾回避。他(ta)在隴西(xi)時(shi),發(fa)現幣制混亂,使用不(bu)便,就(jiu)(jiu)上書給朝廷(ting),提出應(ying)該像過去一樣鑄造(zao)五銖錢。朝廷(ting)把他(ta)的建議(yi)提交三府審議(yi)。三府奏明劉秀,認為馬(ma)援的建議(yi)不(bu)可(ke)行,這事就(jiu)(jiu)擱置起來了(le)。
后(hou)來,馬援回(hui)朝,馬上就(jiu)去(qu)找回(hui)了自己的(de)奏章(zhang)。見奏章(zhang)上批(pi)有十幾條非(fei)難意見,便(bian)依據(ju)情(qing)理加以駁正解釋(shi),重新寫成(cheng)表(biao)章(zhang)上奏。劉秀(xiu)見他言之有理,采納(na)了他的(de)意見,天下從此得益(yi)很多。
同年,維汜(曾蠱惑百姓,后被殺)的弟子李廣(guang)(guang)糾集(ji)徒黨,攻下皖城(cheng),殺皖侯劉閔,自稱(cheng)“南(nan)岳(yue)大師”。朝廷(ting)派謁者(zhe)張宗率兵(bing)數千人討(tao)伐,又(you)被李廣(guang)(guang)打(da)敗(bai),于(yu)是派出馬(ma)(ma)援。馬(ma)(ma)援組織(zhi)諸郡兵(bing)馬(ma)(ma)一萬余,擊斬李廣(guang)(guang)等人。
不久,交阯(zhi)女(nv)子征(zheng)(zheng)側(ce)、征(zheng)(zheng)貳(er)舉兵造反,占領交阯(zhi)郡,九(jiu)真、日南(nan)、合(he)浦等地紛紛響應。征(zheng)(zheng)側(ce)便在麊泠趁機自(zi)立為(wei)王,公開與東漢(han)朝廷決裂。劉(liu)秀(xiu)(xiu)任命馬援(yuan)(yuan)為(wei)伏波將(jiang)軍(jun),扶樂侯劉(liu)隆為(wei)副(fu)將(jiang),率領樓(lou)船將(jiang)軍(jun)段志等南(nan)擊交趾。部(bu)隊(dui)到(dao)合(he)浦時,段志去(qu)世,劉(liu)秀(xiu)(xiu)命馬援(yuan)(yuan)兼(jian)領其軍(jun)。于是,馬援(yuan)(yuan)統軍(jun)沿海開進,隨山開路,長驅直入千余里。
建武十八(ba)年(42年),馬(ma)援率軍到(dao)達浪泊,大破反(fan)軍,斬首(shou)數千(qian)級,降(jiang)者萬余人。馬(ma)援乘勝(sheng)進擊,在禁溪一帶數敗征側,敵眾四散奔逃。
建武(wu)十(shi)九年(nian)(nian)(43年(nian)(nian))正月(yue),馬援斬(zhan)殺征側、征貳,傳(chuan)首洛陽(yang)。朝廷封(feng)馬援為新息(xi)侯,食邑三(san)千戶。馬援犒賞三(san)軍,大發感(gan)慨,三(san)軍將士齊(qi)呼(hu)萬歲(sui)。
接著,馬援率大小樓船兩千(qian)(qian)多艘(sou),戰士兩萬(wan)多人,進(jin)擊(ji)征側余(yu)黨都羊等,從(cong)無功一直打到巨風,斬俘五(wu)千(qian)(qian)多人,平定了(le)嶺南。馬援見西于縣轄地(di)(di)遼闊(kuo),有三萬(wan)二千(qian)(qian)多戶,邊遠地(di)(di)方離(li)治所一千(qian)(qian)多里,管理不便,就上書劉秀(xiu),請求將西于分成封溪(xi)、望(wang)海(hai)二縣。馬援每到一處,都組織人力,為郡縣修(xiu)治城(cheng)郭,并開渠引水,灌(guan)溉田地(di)(di),便利(li)百姓。馬援還參照漢(han)代法律(lv),對越律(lv)進(jin)行(xing)了(le)整理,修(xiu)正了(le)越律(lv)與漢(han)律(lv)相(xiang)互矛(mao)盾的地(di)(di)方,并向當地(di)(di)人申明,以便約束(shu)。從(cong)此之(zhi)后,當地(di)(di)始終(zhong)遵行(xing)馬援所申法律(lv),所謂“奉行(xing)馬將軍故事。”
建(jian)武二十年(44年),馬援率部(bu)凱(kai)旋(xuan)回京(jing)。劉秀賜馬援兵(bing)車(che),朝見時位次九(jiu)卿。
馬(ma)援回到(dao)(dao)京(jing)城(cheng)一(yi)個多(duo)月,正值匈(xiong)奴、烏(wu)桓進(jin)犯(fan)扶風(feng),馬(ma)援見三輔地區受到(dao)(dao)侵掠、皇家陵園不能(neng)保(bao)全,就自愿請求(qiu)率兵出(chu)征,劉秀同意了。
建武二十一年(45年),馬援(yuan)率領三千騎兵出(chu)高柳,先(xian)后(hou)巡行(xing)雁門、代郡、上谷等(deng)地。烏桓哨兵發現(xian)漢軍到來,部眾紛紛散去,馬援(yuan)無所得(de)而(er)還(huan)師。
馬(ma)(ma)援曾經患病,而梁松(song)(song)前(qian)往(wang)看望,在床邊向馬(ma)(ma)援行禮(li),馬(ma)(ma)援沒有(you)回禮(li)。梁松(song)(song)走后,馬(ma)(ma)援的兒子說(shuo):“梁松(song)(song)是(shi)(shi)陛下(xia)的女婿,貴重朝廷,公卿以(yi)下(xia)莫不害怕,大人為何獨不答禮(li)他?”馬(ma)(ma)援說(shuo):“我(wo)是(shi)(shi)梁松(song)(song)父親(qin)的朋友,就算他顯貴,怎能(neng)失(shi)掉(diao)長幼的輩份呢?”梁松(song)(song)因此記恨馬(ma)(ma)援。
建武二十四年(48年),南(nan)方武陵郡五溪蠻暴動,武威將軍(jun)劉(liu)尚前去征(zheng)剿,冒(mao)進深入(ru),結果全軍(jun)覆沒(mei)。馬(ma)(ma)援時(shi)年六十二歲,請(qing)(qing)命南(nan)征(zheng)。劉(liu)秀(xiu)考慮他年事已高,而出征(zheng)在外,親冒(mao)矢(shi)石,軍(jun)務煩(fan)劇,實非易事,沒(mei)有答(da)應他的(de)請(qing)(qing)求。馬(ma)(ma)援當面向(xiang)劉(liu)秀(xiu)請(qing)(qing)戰,說:“臣還能披(pi)甲(jia)上馬(ma)(ma)。”劉(liu)秀(xiu)讓他試試,馬(ma)(ma)援披(pi)甲(jia)持兵,飛身上馬(ma)(ma),手扶馬(ma)(ma)鞍,四方顧盼,一(yi)時(shi)須(xu)發飄飄,神采(cai)飛揚,真可謂烈(lie)士(shi)暮(mu)年,老(lao)當益壯。劉(liu)秀(xiu)見馬(ma)(ma)援豪氣不除,雄心未已,很受感動,笑道:“這個老(lao)頭好(hao)健康啊!”于是派馬(ma)(ma)援率領中郎(lang)將馬(ma)(ma)武、耿舒、劉(liu)匡(kuang)、孫(sun)永等人率四萬人遠征(zheng)武陵。
出(chu)征前,親友(you)來(lai)給馬援送行。馬援對(dui)老友(you)謁者(zhe)杜愔說:“我受國家厚恩,年齡緊迫余日已經不(bu)多(duo),時常以不(bu)能(neng)死(si)于國事而恐懼,現(xian)在(zai)獲得出(chu)征機會,死(si)了也心甘瞑目,害怕的是(shi)一些長者(zhe)家兒(er)或(huo)在(zai)左右,或(huo)參與后事,特別難以調遣,我獨為此耿(geng)耿(geng)于心啊。”
建武二十五年(49年),馬(ma)援(yuan)率部到達臨鄉,蠻(man)兵來(lai)攻(gong),馬(ma)援(yuan)迎擊,大敗蠻(man)兵,斬俘兩千(qian)余人(ren)(ren),蠻(man)兵逃(tao)入竹(zhu)林中(zhong)。此前,當部隊到下雋時(shi),有兩條(tiao)路可走,一(yi)是經(jing)壺頭山,一(yi)是經(jing)充縣(xian)(xian)(xian)。經(jing)壺頭山,路近,但(dan)山高水險,經(jing)充縣(xian)(xian)(xian),路遠,糧運不便(bian),但(dan)道途平坦。究(jiu)竟該(gai)從哪兒進(jin)發(fa),劉秀開(kai)始也拿不定主意。耿舒(shu),就是馬(ma)援(yuan)在出發(fa)時(shi)說的那些(xie)權貴子弟(di)中(zhong)的一(yi)個,想從充縣(xian)(xian)(xian)出發(fa),而馬(ma)援(yuan)則(ze)認為,進(jin)軍充縣(xian)(xian)(xian),耗日(ri)費(fei)糧,不如(ru)直進(jin)壺頭,扼其咽(yan)喉,充縣(xian)(xian)(xian)的蠻(man)兵定會不攻(gong)自破。兩個人(ren)(ren)意見不一(yi)致,便(bian)上表說明(ming)情(qing)況,請(qing)皇(huang)帝(di)裁(cai)決,皇(huang)帝(di)同意馬(ma)援(yuan)的意見。
三月,馬(ma)(ma)援率(lv)軍進(jin)(jin)駐壺(hu)頭。蠻兵據(ju)高憑險,緊守(shou)關隘。水勢(shi)湍急,漢(han)軍船只(zhi)難(nan)以前進(jin)(jin)。加上天(tian)氣(qi)(qi)酷熱(re)(re)難(nan)當,好多士(shi)兵得了暑(shu)疫(yi)等(deng)傳染(ran)病(bing)而死。馬(ma)(ma)援也(ye)身患(huan)重(zhong)病(bing),部隊陷入困境。馬(ma)(ma)援命(ming)令靠河岸(an)山邊鑿(zao)成(cheng)窟室,以避(bi)炎(yan)熱(re)(re)的暑(shu)氣(qi)(qi)。雖困難(nan)重(zhong)重(zhong),但馬(ma)(ma)援意氣(qi)(qi)自如,壯(zhuang)心不(bu)減。每當敵人登上高山、鼓(gu)噪示威,馬(ma)(ma)援都拖著重(zhong)病(bing)之軀出來觀察(cha)瞭(liao)望(wang)敵情。手下將(jiang)士(shi)深為(wei)其精神所(suo)感動,不(bu)少人熱(re)(re)淚橫流。
但耿舒卻在此時寫信給(gei)其兄好畤侯(hou)(hou)耿弇(yan),告(gao)了馬援一(yi)狀(zhuang):“前(qian)次(ci)我(wo)上書建議當(dang)(dang)(dang)先進攻充縣(xian),糧雖難運(yun)而兵(bing)馬得以展開使(shi)用(yong),軍人(ren)數萬爭先奮進。今困在壺頭不得進,大(da)眾(zhong)憂郁將(jiang)死,實(shi)可痛惜。前(qian)次(ci)到(dao)臨(lin)鄉,賊無故自己到(dao)來,當(dang)(dang)(dang)時如(ru)果乘夜攻擊(ji),就可消(xiao)滅掉。伏(fu)波用(yong)兵(bing)像西(xi)域(yu)的賈(jia)胡,到(dao)一(yi)處后就止步不前(qian),因此失(shi)利。今果然困于疾疫,都如(ru)我(wo)所預言的一(yi)樣。”耿弇(yan)收(shou)到(dao)此信,當(dang)(dang)(dang)即奏知劉秀。劉秀就派(pai)虎賁(bi)中郎將(jiang)梁松去(qu)責問(wen)馬援,并(bing)命(ming)他代監(jian)馬援的部隊。梁松到(dao)時,馬援已死。梁松舊恨(hen)難消(xiao),乘機誣陷馬援。劉秀大(da)怒,追收(shou)馬援新息(xi)侯(hou)(hou)印綬。
梁(liang)松(song)對馬援(yuan)素有怨恨,原因(yin)比(bi)較(jiao)復雜。一是馬援(yuan)寫信告誡晚輩,梁(liang)松(song)曾受到牽累。
馬(ma)(ma)援當(dang)年南(nan)征交趾(zhi),在(zai)前線聽說侄兒馬(ma)(ma)嚴、馬(ma)(ma)敦到處(chu)亂(luan)發議論,譏刺別(bie)人,而且(qie)跟(gen)一些輕(qing)狂不羈的(de)人物結交往(wang)來(lai),便立即(ji)寫(xie)信(xin)(xin)(xin)勸誡他(ta)們。信(xin)(xin)(xin)中舉(ju)杜季良(liang)之例。杜季良(liang)當(dang)時正(zheng)任越騎(qi)司馬(ma)(ma),他(ta)的(de)仇人以(yi)馬(ma)(ma)援此信(xin)(xin)(xin)為據,上奏章控告他(ta),說他(ta):“行為輕(qing)薄(bo),亂(luan)群惑眾,伏波將(jiang)軍從(cong)萬里外(wai)寫(xie)信(xin)(xin)(xin)回來(lai)以(yi)他(ta)訓(xun)誡兄子,而梁松、竇固與之交往(wang),將(jiang)煽(shan)動輕(qing)佻(tiao)虛(xu)偽,敗亂(luan)我中華。”劉秀覽此奏章,把竇固、梁松召來(lai)嚴加(jia)責備,并且(qie)把奏章和馬(ma)(ma)援的(de)信(xin)(xin)(xin)給(gei)他(ta)們看(kan)。二(er)人叩頭流血,才免去罪(zui)過。結果杜季良(liang)被罷(ba)官,龍(long)伯高則被升任零陵(ling)太守。
當初南(nan)征交趾時(shi),馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)常吃一(yi)(yi)種叫(jiao)薏苡(yi)(yi)的(de)(de)植物(wu)果(guo)(guo)實。這(zhe)薏苡(yi)(yi)能治療(liao)筋骨風濕,避除邪風瘴氣。由于(yu)當地的(de)(de)薏苡(yi)(yi)果(guo)(guo)實碩大,馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)班師回京時(shi),就拉(la)(la)了(le)(le)滿滿一(yi)(yi)車(che),準(zhun)備用來做種子。當時(shi)人見馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)拉(la)(la)了(le)(le)一(yi)(yi)車(che)東西,以為肯定是南(nan)方出(chu)產的(de)(de)珍貴稀有(you)(you)之物(wu)。于(yu)是權貴們都希望能分(fen)一(yi)(yi)點(dian),分(fen)不(bu)到便紛(fen)紛(fen)議(yi)論(lun),說(shuo)馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)的(de)(de)壞話。但馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)那時(shi)正受劉(liu)秀寵信,所以沒(mei)人敢跟皇帝說(shuo)。馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)死后,有(you)(you)人上(shang)書說(shuo)馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)曾(ceng)(ceng)搜刮(gua)了(le)(le)一(yi)(yi)車(che)珍珠文(wen)犀運(yun)回。馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)武、侯昱等人也(ye)上(shang)表章,說(shuo)馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)確曾(ceng)(ceng)運(yun)回過一(yi)(yi)車(che)珍稀之物(wu)。劉(liu)秀更加(jia)憤怒。
馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)的(de)家人不知皇帝(di)為何如此震怒,不知馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)究(jiu)竟身犯何罪(zui),惶(huang)懼不安(an)。馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)的(de)尸體運回,不敢(gan)埋和原來的(de)墳(fen)地(di),只買(mai)了城西幾畝(mu)地(di),草草埋葬(zang)在(zai)那里。馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)的(de)賓朋故舊,也(ye)(ye)不敢(gan)到馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)家去吊唁,景況十分凄(qi)(qi)涼。葬(zang)完馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)后,馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)的(de)侄兒(er)(er)馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)嚴和馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)的(de)妻子兒(er)(er)女(nv)們(men)到朝廷請罪(zui)。劉秀拿(na)出梁松的(de)奏章給他們(men)看,馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)夫人知道(dao)事(shi)情原委后,先后六次向皇帝(di)上(shang)書,申訴冤情,言辭凄(qi)(qi)切。劉秀這才命令(ling)安(an)葬(zang)馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)。前(qian)任云陽令(ling)朱勃也(ye)(ye)上(shang)書為馬(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)(ma)援(yuan)(yuan)(yuan)鳴(ming)不平。
永平(ping)三年(nian)(60年(nian)),馬援(yuan)的女兒被立(li)為(wei)皇(huang)后。漢(han)明(ming)帝(di)在(zai)云臺(tai)圖畫建武(wu)年(nian)間的名臣列將,為(wei)了避(bi)椒(jiao)房(fang)之嫌,單(dan)單(dan)沒畫馬援(yuan)。東平(ping)王(wang)劉蒼觀(guan)看圖像時,問(wen)明(ming)帝(di)道:“為(wei)什么不畫伏波(bo)將軍的像呢?”明(ming)帝(di)笑而未答。
直至永平十(shi)七年(74年),馬援夫人(ren)去世,朝(chao)廷(ting)才為馬援聚(ju)土為墳,植樹(shu)為標記(ji),建筑(zhu)祠堂。
建初(chu)二年(78年),漢章帝派(pai)五官中郎將持節追(zhui)加策封,追(zhui)謚馬(ma)援(yuan)為“忠(zhong)成(cheng)”。
馬(ma)(ma)援(yuan)能文(wen),有詩《武(wu)溪(xi)深(shen)行》,據崔豹《今古注(zhu)》記載,《武(wu)溪(xi)深(shen)行》是馬(ma)(ma)援(yuan)南征交(jiao)趾(zhi)時(shi)所作(zuo)的。其門生(sheng)爰寄生(sheng)擅(shan)長吹(chui)笛,馬(ma)(ma)援(yuan)于(yu)是作(zuo)歌,令爰寄生(sheng)吹(chui)笛來(lai)應和,取(qu)名為(wei)《武(wu)溪(xi)深(shen)》。
馬(ma)援又善相馬(ma),曾師事(shi)于楊子阿(a),學習相馬(ma)骨法,著有《銅馬(ma)相法》。
《全后漢文》有《誡兄子嚴敦書(shu)(shu)》《上(shang)銅馬式(shi)表》《銅馬相法》《上(shang)疏言(yan)隗(wei)囂》《上(shang)疏言(yan)破羌以西(xi)不可棄》《上(shang)書(shu)(shu)請復鑄五(wu)銖錢》《擊尋陽山(shan)賊(zei)上(shang)書(shu)(shu)》《上(shang)書(shu)(shu)請正(zheng)印文》《至荔浦見(jian)冬筍名(ming)曰苞筍上(shang)言(yan)》《征(zheng)交(jiao)趾(zhi)(zhi)上(shang)言(yan)》《將(jiang)入九(jiu)真上(shang)言(yan)》《平交(jiao)趾(zhi)(zhi)上(shang)言(yan)》《奏(zou)請分西(xi)于縣》《與隗(wei)囂將(jiang)楊廣書(shu)(shu)》《銅柱銘》等。
建(jian)中(zhong)三年(782年),禮儀使顏真卿向唐(tang)德宗建(jian)議,追封古代名將(jiang)六十(shi)四人,并為他們(men)設廟享奠,當(dang)中(zhong)就包(bao)括“伏波將(jiang)軍新息(xi)侯馬援(yuan)”。
元豐六年(1083年),宋神宗追封馬援為(wei)忠顯王(wang)。
宣和(he)二年(1120年),宋徽(hui)宗加封馬(ma)援為忠顯佑順王。
宣和(he)五年(nian)(1123年(nian)),宋室依照唐代慣例,為古代名(ming)將設廟,七十二位名(ming)將中亦包括馬援。
北宋年間成書的(de)《十七史百將傳(chuan)》中(zhong),馬援位列(lie)其中(zhong)。另在明末成書的(de)《廣名將傳(chuan)》中(zhong),馬援亦位列(lie)其中(zhong)。
康(kang)熙(xi)六(liu)十一(yi)年(nian)(1722年(nian)),馬援與歷代功(gong)臣四十人從祀(si)歷代帝王廟(miao)。
劉秀:瞿鑠(shuo)哉是翁也(ye)!
孟冀:諒為烈(lie)士,當如此矣(yi)。
朱勃:惟援得(de)事朝廷二(er)十二(er)年,北(bei)出塞漠(mo),南度江海,觸(chu)冒害(hai)氣,僵死軍事,名滅(mie)爵(jue)絕,國土不傳。
呂(lv)種(zhong):馬將軍誠(cheng)神(shen)人也(ye)!
葛洪:鄧禹馬(ma)援田間諸生,而善於(wu)用(yong)兵;蕭(xiao)何(he)曹(cao)參不涉經誥,而優於(wu)宰(zai)輔,爾則知(zhi)人果未易也。
范曄:①馬援騰聲(sheng)三輔,遨(ao)游(you)二帝(di),及定節立(li)謀,以(yi)(yi)干時主(zhu),將(jiang)懷負(fu)鼎之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)愿,蓋為(wei)千(qian)載之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)遇焉。然(ran)其戒人之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)禍,智矣,而(er)不能自(zi)免于讒隙(xi)。豈功名之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)際,理固(gu)然(ran)乎(hu)?夫利(li)不在身,以(yi)(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)謀事則(ze)智;慮不私(si)己,以(yi)(yi)之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)斷義必厲。誠(cheng)能回觀物之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)智而(er)為(wei)反身之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)察,若施之(zhi)(zhi)(zhi)(zhi)于人則(ze)能恕,自(zi)鑒其情亦明(ming)矣。②伏波好(hao)功,爰自(zi)冀、隴。南靜(jing)駱越,西屠燒種。徂年已流,壯情方勇。明(ming)德(de)既(ji)升,家祚以(yi)(yi)興。