《周(zhou)易(yi)(yi)注》本費(fei)直之古文(wen)(wen)《易(yi)(yi)》,廓(kuo)清漢人繁瑣的(de)象數(shu)之學和讖緯迷(mi)信,不講互體、卦變、卦氣、納(na)甲(jia)等,以簡(jian)略易(yi)(yi)懂的(de)文(wen)(wen)字(zi),揭示《易(yi)(yi)》中所包含的(de)根本義(yi)理。《周(zhou)易(yi)(yi)注》還(huan)援《老(lao)》解《易(yi)(yi)》,注入玄學思想(xiang)(xiang),闡述了貴無的(de)本體論和“得意忘(wang)象”的(de)認識論,使《周(zhou)易(yi)(yi)》成為玄學理論的(de)基本思想(xiang)(xiang)資料之一(yi)。
王弼為義理派《易(yi)(yi)(yi)》學大(da)家。自(zi)幼聰慧過人,十余歲(sui)就博覽(lan)群書(shu),能言善(shan)辯,并對老莊之學極感興(xing)趣(qu)。長而好談論儒(ru)道,尚玄談,辭才(cai)辨(bian)逸。官(guan)至尚書(shu)郎,年二十四卒。著(zhu)(zhu)作有(you)《老子注》、《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)注》、《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)略例》、《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)窮微論》、《易(yi)(yi)(yi)辨(bian)》、《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)大(da)衍論》,后三種已佚。《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)》雖初為卜(bu)筮(shi)(shi)之書(shu),但(dan)其中(zhong)包含著(zhu)(zhu)豐富(fu)哲(zhe)學思想。孔子“贊《易(yi)(yi)(yi)》”,作“十翼(yi)”,對其哲(zhe)學內蘊有(you)所(suo)闡(chan)述,但(dan)并未完全消除(chu)《周(zhou)易(yi)(yi)(yi)》一(yi)書(shu)的迷信色彩(cai)。“及秦(qin)禁書(shu),《易(yi)(yi)(yi)》以卜(bu)筮(shi)(shi)之書(shu)獨不(bu)禁”(《漢書(shu)·儒(ru)林傳》)就說明了這一(yi)點。
漢代,象數學(xue)派興(xing)起,著名經學(xue)家(jia)京房(fang)、鄭玄、馬融(rong)、虞翻(fan)等(deng)創卦氣、納(na)甲、爻辰諸(zhu)說(shuo),又引災(zai)異緯(wei)候解說(shuo)《周易(yi)(yi)》,離(li)孔子之(zhi)學(xue)越(yue)來越(yue)遠,完(wan)全(quan)背離(li)《周易(yi)(yi)》的哲學(xue)思想(xiang),使《易(yi)(yi)》學(xue)發展誤入(ru)迷信(xin)岐途。王弼力(li)排諸(zhu)儒(ru)之(zhi)議,重倡義(yi)理之(zhi)學(xue),使《易(yi)(yi)》學(xue)研究風氣為(wei)之(zhi)一(yi)(yi)變。《經義(yi)考》卷十(shi)引黃宗炎說(shuo):“輔(fu)嗣(si)生當漢后(hou),見象占之(zhi)牽強拘泥,有(you)乖于圣(sheng)教,始一(yi)(yi)切掃除,暢以義(yi)理,天下之(zhi)耳目(mu)煥(huan)然(ran)一(yi)(yi)新,圣(sheng)道(dao)為(wei)之(zhi)復睹。”
王弼《周(zhou)易注(zhu)(zhu)》包括《經(jing)》的部分,即六十四卦(gua)的卦(gua)爻辭(ci)及《傳》的《文言》、《彖辭(ci)》、《象辭(ci)》等(deng)。晉(jin)韓康(kang)伯繼(ji)承王弼思想續注(zhu)(zhu)《系辭(ci)》、《說卦(gua)》、《序卦(gua)》、《雜(za)卦(gua)》等(deng)。唐修《五經(jing)正(zheng)義》時以(yi)韓注(zhu)(zhu)合于王注(zhu)(zhu)刊行。
王(wang)弼《周(zhou)易(yi)(yi)注(zhu)》版(ban)本很多,通行的(de)有《四部叢刊》影印宋(song)本、清阮(ruan)元校勘《十(shi)三經注(zhu)疏》本。1980年中華(hua)書局出版(ban)的(de)樓宇烈《王(wang)弼集校釋》收有《周(zhou)易(yi)(yi)注(zhu)》并作(zuo)了校勘簡釋。
王弼(226-249),字(zi)輔嗣,山陽高平(今山東鄒城(cheng)、金鄉(xiang)一帶)人(ren),官尚書(shu)郎。韓康(kang)伯(332-380),名(ming)伯,字(zi)康(kang)伯,潁(ying)川長社(今河南長葛附近)人(ren),歷官豫章太(tai)守、吏部尚書(shu)、領(ling)軍(jun)將軍(jun)等。
王弼《周(zhou)易注(zhu)(zhu)》包括《易經(jing)》全部及《易傳》的(de)《文言》、《彖辭(ci)》、《象(xiang)辭(ci)》部分,共(gong)六卷(juan)。又另作(zuo)有《周(zhou)易略例》一(yi)卷(juan),發明宗旨。至(zhi)東晉,韓康伯承繼王弼補注(zhu)(zhu)《系辭(ci)》、《說卦》、《序卦》、《雜卦》,共(gong)三卷(juan)。王注(zhu)(zhu)與韓注(zhu)(zhu)原(yuan)本各為單(dan)行,至(zhi)唐始合為十卷(juan)。
①重(zhong)要的《周(zhou)易(yi)》注釋著(zhu)作,十卷,三國魏(wei)王弼(bi)、東晉韓康伯撰。
歸納起(qi)來,王(wang)弼對(dui)《易》學(xue)(xue)的貢(gong)獻(xian)主要(yao)有兩方(fang)面:第(di)一,對(dui)象數學(xue)(xue)的穿(chuan)鑿(zao)附會給(gei)予徹底批判(pan)。《周(zhou)易略例·明(ming)象》說(shuo):“觸(chu)類可(ke)為其(qi)象,合義(yi)(yi)可(ke)為其(qi)征(zheng)。義(yi)(yi)茍(gou)(gou)在(zai)健(jian),何(he)必(bi)(bi)馬(ma)(ma)乎(hu)?類茍(gou)(gou)在(zai)順(shun)(shun),何(he)必(bi)(bi)牛(niu)乎(hu)?爻茍(gou)(gou)合順(shun)(shun),何(he)必(bi)(bi)坤乃為牛(niu)?義(yi)(yi)茍(gou)(gou)應健(jian),何(he)必(bi)(bi)乾乃為馬(ma)(ma)?而(er)或(huo)者(zhe)定馬(ma)(ma)于(yu)乾,案文責(ze)卦,有馬(ma)(ma)無(wu)乾,則(ze)偽說(shuo)滋漫,難可(ke)紀矣。互體不(bu)足(zu),遂及(ji)卦變(bian);變(bian)又不(bu)足(zu),推致五行。一失其(qi)原(yuan),巧喻彌甚。”第(di)二,王(wang)弼對(dui)孔子《易》學(xue)(xue)有所發展。明(ming)確(que)提出“得象而(er)忘言”,“得意而(er)忘象”,“卦者(zhe),時也,爻者(zhe),適時之變(bian)者(zhe)也”(《周(zhou)易略例·明(ming)卦適變(bian)通爻》)等著名論斷(duan),豐富、完善了義(yi)(yi)理派《易》學(xue)(xue)的理論體系。
但總(zong)的說來,王弼重興義(yi)理(li)派《易》學(xue),對后世產(chan)生巨(ju)大(da)影響,功(gong)不可沒。《四庫全書(shu)總(zong)目提要》的評價至為(wei)公允:“平(ping)心而論,闡明義(yi)理(li),使(shi)《易》不雜于術(shu)數者,弼與康伯深為(wei)有功(gong);祖(zu)尚虛無(wu),使(shi)《易》竟入于《老(lao)》、《莊(zhuang)》,弼與康伯亦不能無(wu)過。瑕瑜不掩(yan),是其定評。”
韓康伯(bo)少聰慧,留心(xin)文(wen)藝。舉秀才(cai),征佐著作(zuo)郎,皆不(bu)就。簡(jian)文(wen)帝(di)居藩,引為談客,后曾為豫(yu)章(zhang)太守(shou)、吏部尚(shang)書、領軍(jun)將軍(jun)等(deng)職。年四十九(jiu)卒。韓康伯(bo)在王弼(bi)《周(zhou)易(yi)注》、《周(zhou)易(yi)略例》的(de)基礎(chu)上,進一步排斥象數學(xue),從義理角度(du)說(shuo)《易(yi)》,對《易(yi)》學(xue)發展作(zuo)出積(ji)極貢獻。其不(bu)足之處(chu),即《經義考》卷六十九(jiu)引王禕說(shuo):“疏(shu)略而無據”,但(dan)終(zhong)究瑕(xia)不(bu)掩瑜。
《新唐書·藝(yi)文志》、《舊唐書·經(jing)(jing)籍(ji)志》皆著錄王(wang)(wang)弼(bi)(bi)《周(zhou)(zhou)易(yi)(yi)注(zhu)》七卷(juan),是合六(liu)卷(juan)《周(zhou)(zhou)易(yi)(yi)注(zhu)》與《周(zhou)(zhou)易(yi)(yi)略例》一卷(juan)。王(wang)(wang)儉《七志》稱王(wang)(wang)弼(bi)(bi)《周(zhou)(zhou)易(yi)(yi)注(zhu)》為十(shi)卷(juan),蓋并王(wang)(wang)、韓(han)之(zhi)書合為一書計。孔穎達合王(wang)(wang)、韓(han)之(zhi)注(zhu)作《周(zhou)(zhou)易(yi)(yi)正義》,該書大行,諸家皆廢(fei)。有(you)明(ming)趙藩味經(jing)(jing)堂刊本(ben)(ben),明(ming)閩刊本(ben)(ben),明(ming)葛鼐《十(shi)三經(jing)(jing)古(gu)注(zhu)》本(ben)(ben),清武英殿仿宋相臺岳(yue)氏本(ben)(ben),萬青選稽古(gu)樓十(shi)三經(jing)(jing)注(zhu)本(ben)(ben)。收入中華書局1980年(nian)版《王(wang)(wang)弼(bi)(bi)集校釋》。
②六卷。清李士軫撰。李士軫字嗣香(xiang),天津人。光(guang)緒庚辰(1880)進士。官至翰林院侍講學士。此書(shu)(shu)僅(jin)注上(shang)下經文,不(bu)及十翼。可(ke)能是佚書(shu)(shu)。書(shu)(shu)中依(yi)經立(li)注,明白曉暢,所引多宋人之(zhi)說,后附(fu)自己所得,皆成一家之(zhi)言。書(shu)(shu)未刊行,僅(jin)見(jian)于周馥《周易匯參》中。有家藏抄本。
《周易注》·十卷(浙江(jiang)巡撫采進本)
《上、下(xia)經》注(zhu)(zhu)及《略(lve)例(li)》,魏王弼(bi)撰。《系辭(ci)傳》、《說卦(gua)傳》、《序卦(gua)傳》、《雜卦(gua)傳》注(zhu)(zhu),晉韓康伯撰。《隋書(shu)·經籍(ji)志(zhi)(zhi)》以(yi)王、韓之(zhi)(zhi)(zhi)書(shu)各著錄(lu),故《易(yi)注(zhu)(zhu)》作(zuo)六卷(juan),《略(lve)例(li)》作(zuo)一(yi)卷(juan),《系辭(ci)注(zhu)(zhu)》作(zuo)三卷(juan)。《舊唐書(shu)·經籍(ji)志(zhi)(zhi)》、《新唐書(shu)·藝文(wen)志(zhi)(zhi)》皆載(zai)弼(bi)注(zhu)(zhu)七卷(juan),蓋合《略(lve)例(li)》計之(zhi)(zhi)(zhi)。今(jin)本作(zuo)十卷(juan),則并韓書(shu)計之(zhi)(zhi)(zhi)也(ye)。考王儉(jian)《七志(zhi)(zhi)》,已稱弼(bi)《易(yi)注(zhu)(zhu)》十卷(juan)(按(an)《七志(zhi)(zhi)》今(jin)不(bu)傳。此(ci)據陸德明《經典(dian)釋文(wen)》所引(yin)),則并王、韓為一(yi)書(shu),其來已久矣。自(zi)鄭玄傳費直之(zhi)(zhi)(zhi)學,始析《易(yi)傳》以(yi)附經,至弼(bi)又(you)更定(ding)之(zhi)(zhi)(zhi)。說者(zhe)謂(wei)鄭本如今(jin)之(zhi)(zhi)(zhi)《乾卦(gua)》,其《坤卦(gua)》以(yi)下(xia)又(you)弼(bi)所割(ge)裂。然鄭氏(shi)《易(yi)注(zhu)(zhu)》,至北宋尚存一(yi)卷(juan)。
《崇(chong)文(wen)(wen)(wen)總目(mu)》稱(cheng)存者為(wei)(wei)《文(wen)(wen)(wen)言》、《說卦》、《序(xu)卦》、《雜卦》四篇,則(ze)鄭(zheng)本(ben)尚以(yi)(yi)(yi)(yi)《文(wen)(wen)(wen)言》自為(wei)(wei)一傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan),所割以(yi)(yi)(yi)(yi)附經(jing)者,不過《彖傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》、《象傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》。今本(ben)《乾(qian)》、《坤》二卦各附《文(wen)(wen)(wen)言》,知全(quan)經(jing)皆弼(bi)所更(geng)定,非鄭(zheng)氏之(zhi)舊也(ye)。每卷所題《乾(qian)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》第(di)一、《泰(tai)(tai)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》第(di)二、《噬(shi)嗑(ke)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》第(di)三、《咸傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》第(di)四、《夬(guai)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》第(di)五、《豐傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》第(di)六,各以(yi)(yi)(yi)(yi)卷首第(di)一卦為(wei)(wei)名(ming)。據王應麟《玉(yu)海》,此(ci)目(mu)亦弼(bi)增標。蓋因毛氏《詩傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》之(zhi)體例,相沿既久,今亦仍舊文(wen)(wen)(wen)錄之(zhi)。惟《經(jing)典釋文(wen)(wen)(wen)》以(yi)(yi)(yi)(yi)《泰(tai)(tai)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》為(wei)(wei)《需傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》,以(yi)(yi)(yi)(yi)《噬(shi)嗑(ke)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》為(wei)(wei)《隨傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》,與今本(ben)不同。證以(yi)(yi)(yi)(yi)《開成石經(jing)》,一一與陸氏所述合。當由后人以(yi)(yi)(yi)(yi)篇頁不均為(wei)(wei)之(zhi)移并,以(yi)(yi)(yi)(yi)非宏(hong)旨(zhi)之(zhi)所系,今亦不復追改焉。其(qi)《略例》之(zhi)注(zhu),為(wei)(wei)唐邢璹(shu)(shu)撰(zhuan)。璹(shu)(shu)里籍無考,其(qi)結銜稱(cheng)“四門助教”。案《唐書·王鉷(hong)傳(chuan)(chuan)(chuan)(chuan)》稱(cheng)為(wei)(wei)“鴻臚(lu)少(shao)(shao)卿(qing)邢璹(shu)(shu)”,子縡,以(yi)(yi)(yi)(yi)謀反誅。則(ze)終(zhong)於(wu)鴻臚(lu)少(shao)(shao)卿(qing)也(ye)。
《太平廣記》載(zai)其(qi)(qi)(qi)奉(feng)使(shi)新羅(luo),賊殺賈客百馀人,掠(lve)其(qi)(qi)(qi)珍貨貢於朝。其(qi)(qi)(qi)人殊(shu)不(bu)足(zu)道(dao),其(qi)(qi)(qi)注則至今(jin)附弼(bi)(bi)書(shu)以行(xing)。陳振孫(sun)《書(shu)錄解題》稱(cheng):“蜀本略(lve)例有(you)璹所注,止有(you)篇(pian)首釋(shi)‘略(lve)例’二字(zi),文與此同,馀皆不(bu)然(ran)。”是宋代尚(shang)有(you)一別本。今(jin)則惟此本存,所謂蜀本者(zhe)(zhe)已久佚(yi)矣(yi)。弼(bi)(bi)之說(shuo)《易(yi)(yi)》,源出費直。直《易(yi)(yi)》今(jin)不(bu)可見,然(ran)荀爽《易(yi)(yi)》即費氏(shi)學,李鼎祚書(shu)尚(shang)頗載(zai)其(qi)(qi)(qi)遺說(shuo)。大抵究(jiu)爻位之上下(xia),辨卦德之剛柔,已與弼(bi)(bi)注略(lve)近。但弼(bi)(bi)全廢(fei)象(xiang)數,又(you)變本加厲耳。平心而論,闡明義理,使(shi)《易(yi)(yi)》不(bu)雜於術數者(zhe)(zhe),弼(bi)(bi)與康(kang)伯(bo)深為有(you)功。祖尚(shang)虛(xu)無,使(shi)《易(yi)(yi)》竟入於老莊者(zhe)(zhe),弼(bi)(bi)與康(kang)伯(bo)亦不(bu)能無過。瑕瑜不(bu)掩(yan),是其(qi)(qi)(qi)定評。諸儒(ru)偏(pian)好(hao)偏(pian)惡,皆門戶之見,不(bu)足(zu)據也(ye)。