般若(Hannya mask)是日本傳統的能劇藝術中(zhong)的一(yi)種表演元素,象(xiang)征著嫉妒(du)兇惡(e)的女性妖怪。般若面具的來源一(yi)般有三種說法:
1.由(you)名匠般若(ruo)(ruo)坊制(zhi)作(zuo)(zuo),因此命名。傳說般若(ruo)(ruo)坊是室(shi)町時代(dai)十五世(shi)紀(ji)晚期至十六(liu)世(shi)紀(ji)的(de)能面師(shi),是奈良般若(ruo)(ruo)寺的(de)僧人(ren),根據《假(jia)面譜》的(de)記載,他是古假(jia)面制(zhi)作(zuo)(zuo)師(shi)的(de)八人(ren)之一,有認(ren)為他是最初制(zhi)作(zuo)(zuo)的(de)般若(ruo)(ruo)面的(de)人(ren)。
2.出自《源氏(shi)(shi)物語》。光源氏(shi)(shi)的妻子(zi)葵(kui)之上(葵(kui)姬)懷有(you)了身孕,一(yi)日乘(cheng)牛車出游參加加賀茂祭(ji)與(yu)光源氏(shi)(shi)的情人六條御息所(suo)(六條妃子(zi))發(fa)生爭執,之后(hou)生靈出竅糾(jiu)纏(chan)葵(kui)之上,為了退(tui)治怨(yuan)(yuan)靈,葵(kui)之上誦讀般(ban)若(ruo)(ruo)經、行御修法,然(ran)而在葵(kui)之上產下(xia)一(yi)子(zi)后(hou),被六條御息所(suo)生靈襲擊暴(bao)斃,六條御息所(suo)之后(hou)與(yu)源氏(shi)(shi)分(fen)開(kai),前往伊勢。般(ban)若(ruo)(ruo)面因此得名于用般(ban)若(ruo)(ruo)經退(tui)治嫉妒怨(yuan)(yuan)靈之事。
3.制作這種(zhong)面(mian)(mian)具(ju)(ju),需要面(mian)(mian)具(ju)(ju)制造(zao)者有智慧(hui),打開人們的眼睛,直面(mian)(mian)現實事物,這種(zhong)智慧(hui)在佛教中被稱為“般若”。
不管是哪一種(zhong)說法,都反映出了能(neng)劇中的“般若”與佛(fo)教文(wen)化的深遠聯系。
讀(du)作(zuo)(zuo)bō rě。網絡中曾誤傳“能面(mian)的(de)(de)(de)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)和佛(fo)經的(de)(de)(de)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)在(zai)(zai)日語(yu)(yu)中是兩(liang)種(zhong)讀(du)音,因此能面(mian)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)應該讀(du)作(zuo)(zuo)bānruò”,流傳甚廣,事實(shi)上這(zhe)(zhe)仲說(shuo)法屬于網民的(de)(de)(de)臆造(zao)。據日本權威辭書《大辭林》,般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)面(mian)的(de)(de)(de)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo),與佛(fo)教意義(yi)的(de)(de)(de)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo),都(dou)讀(du)作(zuo)(zuo)はんにゃ(hannya),并(bing)不(bu)存(cun)在(zai)(zai)所謂(wei)的(de)(de)(de)兩(liang)種(zhong)不(bu)同讀(du)音。并(bing)且,能面(mian)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)、妖怪般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)的(de)(de)(de)得名,不(bu)論哪(na)一(yi)種(zhong)傳說(shuo),都(dou)與佛(fo)教有清(qing)楚(chu)的(de)(de)(de)聯系(xi),并(bing)不(bu)是毫無關(guan)聯的(de)(de)(de)兩(liang)個(ge)義(yi)項。因此在(zai)(zai)翻譯(yi)這(zhe)(zhe)類詞語(yu)(yu)時,應當尊重(zhong)日本和中國共同的(de)(de)(de)佛(fo)教傳統,采用一(yi)致的(de)(de)(de)發音。當前(qian)佛(fo)教界的(de)(de)(de)習慣將般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)讀(du)作(zuo)(zuo)bō rě,因此能面(mian)般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)、妖怪般(ban)(ban)(ban)(ban)(ban)若(ruo)(ruo)在(zai)(zai)漢(han)語(yu)(yu)中也應該讀(du)作(zuo)(zuo)bō rě。
般(ban)若的(de)日(ri)文(wen)讀法(fa)是はんにゃ,是日(ri)本傳說(shuo)中(zhong)的(de)一種鬼怪,屬于怨靈(ling),來(lai)歷是人(ren)(通常是女(nv)人(ren))因為嫉妒(du)心,而導致自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)(ji)的(de)靈(ling)魂在自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)(ji)活(huo)著(zhu)的(de)情況下離(li)開自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)(ji)身體,并且(qie)靈(ling)魂能攻擊甚至殺(sha)死(si)自(zi)(zi)(zi)己(ji)(ji)(ji)嫉妒(du)的(de)人(ren)。此時如果靈(ling)魂能夠回(hui)歸體內,并且(qie)能夠恢復理性,這樣的(de)狀(zhuang)態叫做“生成”,當仇恨(hen)占據所有心智,無法(fa)恢復理性的(de)時候,此人(ren)就會轉化(hua)為鬼,即“般(ban)若”。
般若面鬼女(nv)起(qi)源于(yu)日(ri)本(ben)(ben)的(de)蛇(she)信仰,而所謂般若其實是(shi)蛇(she)女(nv)變(bian)(bian)(bian)化(hua)的(de)一(yi)個階段,由(you)生(sheng)成變(bian)(bian)(bian)化(hua)而來,被(bei)稱為中(zhong)成,女(nv)子(zi)怨靈因嫉妒、恨意會逐漸變(bian)(bian)(bian)化(hua),最終變(bian)(bian)(bian)成蛇(she)、乃至真蛇(she)。日(ri)本(ben)(ben)中(zhong)關于(yu)蛇(she)女(nv)傳說(shuo)(shuo)的(de)記載(zai)早可以追溯到《吾(wu)妻鏡》,其中(zhong)講到在文應元年北(bei)條政村之(zhi)女(nv)生(sheng)病(bing),這是(shi)由(you)于(yu)比企能員之(zhi)女(nv)讃岐局作祟,傳說(shuo)(shuo)中(zhong)北(bei)條政村之(zhi)女(nv)逐漸變(bian)(bian)(bian)化(hua)為蛇(she)形,頭(tou)生(sheng)一(yi)對角,這是(shi)目前日(ri)本(ben)(ben)早關于(yu)真蛇(she)、般若之(zhi)類蛇(she)女(nv)傳說(shuo)(shuo)的(de)記載(zai)。
日本能(neng)劇中,“般若”出現在《葵上》第(di)二部分,《道成寺》《黒(hei)冢(zhong)》《紅葉狩(shou)》中。
般若(ruo)也有其類別之分,基本上有笑般若(ruo)(わらいはんにゃ)、白般若(ruo)(しろはんにゃ)和(he)赤般若(ruo)(あかはんにゃ)三(san)大類。不(bu)同的(de)般若(ruo)在日(ri)本民間(jian)有著不(bu)同的(de)傳(chuan)說和(he)故事。
笑(xiao)般若(わらいはんにゃ)
笑(xiao)(xiao)般若是江戸時代的(de)《浮世絵》中描畫(hua)的(de)長野縣傳說中的(de)妖怪。通(tong)常以描畫(hua)了手持小(xiao)孩子的(de)頭(tou),長著彎(wan)角和獠牙(ya)的(de)狂笑(xiao)(xiao)不已的(de)女鬼形象。其將小(xiao)孩子的(de)頭(tou)像石榴一樣握在手中,給人以兇惡厭惡的(de)感覺。
但(dan)民間傳說卻是一(yi)位本分老實、在家(jia)操持家(jia)務、相夫教子的婦人,可惜她沒有一(yi)個(ge)老實本分的男(nan)人,常常在外拈(nian)花惹草,偷偷養(yang)著一(yi)個(ge)情人。
這無情(qing)的男人(ren)居然和情(qing)人(ren)密謀詭計逼得婦(fu)人(ren)離家(jia),并霸占了她娘家(jia)留給她的家(jia)產(chan)。
情人(ren)尚不(bu)罷休,因為婦(fu)人(ren)留下來的孩(hai)子她怎么(me)看也不(bu)順眼,逼著男人(ren)把(ba)孩(hai)子送到深山,最后(hou)孩(hai)子在山中迷路凍(dong)餓而死。
后來(lai),被逼離家(jia)的婦(fu)人得知消息,傷心欲絕(jue),發狂般(ban)奔向深山,從此再也沒有人見過她。
男(nan)人(ren)和情(qing)人(ren)過上快活的日子,而(er)且生(sheng)下(xia)了(le)一個男(nan)孩。小男(nan)孩十分可(ke)愛,總是喜(xi)歡瞇著眼睛咯(ge)咯(ge)咯(ge)地笑。
一天晚上,男(nan)人和情人在睡(shui)夢中(zhong)聽(ting)到隔壁(bi)房(fang)間傳來孩子(zi)(zi)的笑(xiao)(xiao)聲,而且越(yue)笑(xiao)(xiao)越(yue)開(kai)心,越(yue)笑(xiao)(xiao)聲音(yin)越(yue)大,嚇得兩人就(jiu)起身(shen)去看(kan)。待二(er)人推開(kai)隔壁(bi)房(fang)門,直接被屋內的景象嚇傻,只見(jian)一個披著(zhu)長發(fa),凸眼獠牙,額(e)頭還長著(zhu)長角的女人嘴(zui)里(li)不斷發(fa)出咯咯咯的笑(xiao)(xiao)聲,手里(li)像拋皮球一樣(yang)不斷拋甩著(zhu)正是孩子(zi)(zi)的頭,血(xue)從孩子(zi)(zi)的腔(qiang)子(zi)(zi)里(li)直往外噴,染紅(hong)了床和地。
情人嚇(xia)得尖叫(jiao)一聲不省人事,男人也為(wei)這事散(san)盡(jin)家財,窮(qiong)困潦(liao)倒,最(zui)后以瘋癲(dian)告終。這尋仇的(de)(de)“厲(li)鬼”便是婦人死(si)后意靈不滅幻化而(er)成的(de)(de)笑(xiao)般若。后來民(min)間(jian)相傳(chuan),笑(xiao)般若經常搶小孩的(de)(de)東西,每天搞惡(e)作劇(ju)弄(nong)哭(ku)小孩是她愛做(zuo)的(de)(de)事。
白般(ban)若(しろはんにゃ)
白般若(ruo)在日(ri)本(ben)有名,出自世(shi)界第一部(bu)(bu)長篇小說《源氏物(wu)語》,日(ri)本(ben)女作家(jia)紫式部(bu)(bu)的(de)(de)(de)(de)長篇小說,也是(shi)世(shi)界上(shang)早(zao)的(de)(de)(de)(de)長篇寫實小說,代(dai)表日(ri)本(ben)古典文學的(de)(de)(de)(de)高峰(feng),成書在長保三年至(zhi)寬(kuan)弘(hong)五年(1001年至(zhi)1008年)間。《源氏物(wu)語》以(yi)日(ri)本(ben)平(ping)安(an)時(shi)代(dai)為背景(jing)。而白般若(ruo)正是(shi)書中角色“六條御息所(suo)”的(de)(de)(de)(de)生靈所(suo)化(hua),很多人(ren)會認為“般若(ruo)”一詞便是(shi)這個出處。
六條御(yu)(yu)息所(suo)是(shi)(shi)(shi)《源(yuan)(yuan)氏(shi)物(wu)語》的(de)(de)角(jiao)色(se)。御(yu)(yu)息所(suo),是(shi)(shi)(shi)日(ri)本宮(gong)廷中專用來代稱誕下(xia)皇子皇女的(de)(de)妃嬪(pin),六條御(yu)(yu)息所(suo)十(shi)六歲(sui)時(shi)被選為東宮(gong)妃,但是(shi)(shi)(shi)二十(shi)歲(sui)時(shi),丈夫(fu)東宮(gong)未即(ji)位就過(guo)世了(le),兩人(ren)之間生有(you)一女。六條御(yu)(yu)息所(suo)氣質高(gao)貴,是(shi)(shi)(shi)個高(gao)雅風尚的(de)(de)美人(ren),不但有(you)教養,也很有(you)知識(shi),自從喪夫(fu)以來便一直不輕易(yi)與人(ren)交往,過(guo)著清淡(dan)順和的(de)(de)寡居生活。直至二十(shi)四歲(sui)那年,卻(que)與小(xiao)了(le)她八歲(sui)的(de)(de)光源(yuan)(yuan)氏(shi)熱(re)戀(lian)。她對(dui)源(yuan)(yuan)氏(shi)的(de)(de)愛情是(shi)(shi)(shi)全心(xin)全意的(de)(de),甚(shen)至把自己的(de)(de)一切(qie)都交給她。但她也只是(shi)(shi)(shi)光源(yuan)(yuan)氏(shi)的(de)(de)情人(ren)之一,后漸漸被源(yuan)(yuan)氏(shi)疏遠。
源(yuan)氏(shi)(shi)(shi)情人眾多,在(zai)精神折磨下(xia),六條御(yu)息(xi)所的(de)神魂在(zai)無(wu)意識中(zhong)于夜(ye)中(zhong)出(chu)(chu)竅,化成(cheng)凸(tu)眼(yan)獠牙尖角的(de)般(ban)若,殺死(si)了源(yuan)氏(shi)(shi)(shi)山(shan)上幽會的(de)情人夕顏,后(hou)(hou)害死(si)了源(yuan)氏(shi)(shi)(shi)正妻葵(kui)之(zhi)上。而(er)六條御(yu)息(xi)所也漸(jian)漸(jian)從源(yuan)氏(shi)(shi)(shi)的(de)美夢中(zhong)清(qing)醒。出(chu)(chu)家后(hou)(hou)得重病,死(si)前她拜托源(yuan)氏(shi)(shi)(shi)照顧自己(ji)的(de)女兒(er),并請求源(yuan)氏(shi)(shi)(shi)不要向她的(de)女兒(er)下(xia)手。
六(liu)條御息所(suo)(suo)的(de)(de)故(gu)事在(zai)她(ta)死后(hou)并沒(mei)有完結。源(yuan)氏晚年(nian)娶了(le)已退位的(de)(de)朱雀院之(zhi)(zhi)女三宮(gong)做正室(shi),使紫(zi)(zi)之(zhi)(zhi)上(源(yuan)氏的(de)(de)另(ling)一個(ge)妃子)苦惱臥(wo)病不起。六(liu)條御息所(suo)(suo)的(de)(de)亡靈糾(jiu)纏紫(zi)(zi)之(zhi)(zhi)上,使紫(zi)(zi)之(zhi)(zhi)上一度斷氣(qi);后(hou)來亡靈也曾經纏上女三宮(gong),使她(ta)在(zai)病弱之(zhi)(zhi)余決心(xin)出家。民(min)間相傳,白般若是(shi)瘋狂嫉妒心(xin)和(he)怨(yuan)恨所(suo)(suo)化,寄于心(xin)胸狹隘的(de)(de)怨(yuan)婦身上,晚上出竅奪(duo)人性命(ming)。
赤般若(あかはんにゃ)
赤般(ban)若(ruo)是三(san)種般(ban)若(ruo)中兇殘的,她殺(sha)(sha)人沒有(you)原(yuan)因和理由,想殺(sha)(sha)就殺(sha)(sha),殺(sha)(sha)完就吃,手(shou)段極其殘忍。
傳說過去有(you)(you)一家子(zi),夫妻(qi)倆帶有(you)(you)一娃,還有(you)(you)個(ge)脾氣不(bu)好的(de)(de)(de)(de)惡(e)(e)(e)(e)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)。后來女人(ren)的(de)(de)(de)(de)丈(zhang)夫和(he)(he)兒(er)(er)(er)(er)(er)子(zi)都(dou)不(bu)幸去世,只剩下她和(he)(he)惡(e)(e)(e)(e)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)生(sheng)活在一起。舊社會(hui)的(de)(de)(de)(de)封建迷信,惡(e)(e)(e)(e)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)怨恨是兒(er)(er)(er)(er)(er)媳婦(fu)克死自己的(de)(de)(de)(de)兒(er)(er)(er)(er)(er)子(zi)和(he)(he)孫子(zi),總是想方設法虐待兒(er)(er)(er)(er)(er)媳婦(fu),所以這兒(er)(er)(er)(er)(er)媳婦(fu)的(de)(de)(de)(de)生(sheng)活過得(de)苦不(bu)堪言(yan)。有(you)(you)一天,兒(er)(er)(er)(er)(er)媳婦(fu)帶著(zhu)祭(ji)品去給丈(zhang)夫和(he)(he)孫子(zi)掃墓,婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)戴著(zhu)般(ban)若(ruo)面(mian)具(ju)(ju)突然從路旁竄出(chu)來,嚇得(de)兒(er)(er)(er)(er)(er)媳婦(fu)當(dang)場暈過去。達到目的(de)(de)(de)(de)的(de)(de)(de)(de)惡(e)(e)(e)(e)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)感到很滿(man)足,正打算摘掉(diao)面(mian)具(ju)(ju)的(de)(de)(de)(de)時候發現怎么都(dou)摘不(bu)下去,并且(qie)臉(lian)上灼痛難忍(ren)。不(bu)一會(hui)兒(er)(er)(er)(er)(er),面(mian)具(ju)(ju)就完全融在了惡(e)(e)(e)(e)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)臉(lian)上。無奈之下婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)只好坦(tan)誠地(di)向(xiang)媳婦(fu)說明了一切,心地(di)寬(kuan)厚的(de)(de)(de)(de)媳婦(fu)也沒有(you)(you)過多的(de)(de)(de)(de)計較,帶著(zhu)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)婆(po)(po)(po)(po)(po)(po)去了高僧(seng)那里 。念誦佛(fo)祖(zu)的(de)(de)(de)(de)名(ming)號后 ,鬼面(mian)具(ju)(ju)就摘掉(diao)了。這個(ge)故事在日(ri)本信佛(fo)的(de)(de)(de)(de)人(ren)中廣為(wei)流傳, 據說愿慶(qing)寺和(he)(he)西念寺也保存著(zhu)故事里的(de)(de)(de)(de)面(mian)具(ju)(ju)。