早年求學
明熹宗天(tian)啟四年(nian)正月(yue)十三日(1624年(nian)3月(yue)2日)魏禧(xi)出生在江西(xi)省寧(ning)都縣(xian)城(cheng)的(de)一(yi)個富(fu)有(you)家庭。父親魏兆(zhao)鳳,字圣期,號天(tian)民。為(wei)(wei)人樂善(shan)好施,急人之(zhi)(zhi)難(nan)。崇禎初,學(xue)使陳懋德推薦兆(zhao)鳳,詔舉孝友廉(lian)潔。不久,又推舉他(ta)為(wei)(wei)師儒,通過巡撫葉成(cheng)章(zhang)上奏朝廷,天(tian)子(zi)遂下(xia)(xia)詔征(zheng)聘。兆(zhao)鳳“以(yi)時(shi)方重資(zi)格(ge),朝廷多黨人,雖出,志不得行(xing),俱不就”。當時(shi)學(xue)者稱兆(zhao)鳳為(wei)(wei)“征(zheng)君”。魏禧(xi)從(cong)小體(ti)弱,隨父讀書,就學(xue)鄉里,他(ta)聰穎(ying)好學(xue),博聞強記(ji),才氣(qi)過人,“十一(yi)歲補邑弟子(zi),冠其曹”。他(ta)性格(ge)慷慨自(zi)信(xin),樂于為(wei)(wei)人排憂(you)解難(nan),而(er)且(qie)還喜(xi)歡與人談論軍事(shi)。孫靜(jing)庵(an)在《明遺民錄》中(zhong)評價他(ta)“善(shan)擘畫(hua)理勢,事(shi)前決成(cheng)敗,懸策而(er)后驗者十常八九(jiu)”。他(ta)的(de)這種預見性和洞(dong)察力不僅(jin)贏得同伴的(de)信(xin)任和尊重,而(er)且(qie)為(wei)(wei)以(yi)后安身立命,謀劃隱居翠微峰打下(xia)(xia)基礎(chu)。少年(nian)時(shi)代的(de)魏禧(xi)有(you)過遠大(da)抱負,十四歲時(shi)求學(xue)于同里楊一(yi)水先(xian)(xian)生門下(xia)(xia),致力于科(ke)(ke)舉考試(shi),希望有(you)朝一(yi)日金榜(bang)題名,成(cheng)為(wei)(wei)國家有(you)用之(zhi)(zhi)才。據楊墓表記(ji)載(zai):先(xian)(xian)生諸弟子(zi)中(zhong),禧(xi)最晚進,事(shi)先(xian)(xian)生以(yi)諍子(zi)自(zi)任,常面諍先(xian)(xian)生,先(xian)(xian)生大(da)悅,奇(qi)之(zhi)(zhi),自(zi)是無(wu)大(da)小事(shi)必(bi)盡言。然而(er)1644年(nian)甲申之(zhi)(zhi)變使他(ta)的(de)科(ke)(ke)舉幻想(xiang)破滅,此(ci)時(shi)他(ta)年(nian)僅(jin)二十一(yi)歲。他(ta)深痛國亡,把甲申之(zhi)(zhi)變歸罪(zui)于科(ke)(ke)舉“不得實(shi)用之(zhi)(zhi)才,有(you)負朝廷”。于是棄科(ke)(ke)舉,跟從(cong)姐夫邱維屏(ping)研習古文,從(cong)此(ci)走上了另一(yi)條治學(xue)之(zhi)(zhi)路。
據山抗清
順(shun)治二年(1645)七月,由(you)于(yu)南(nan)明降清(qing)(qing)(qing)將領引(yin)兵進(jin)入江(jiang)西(xi),江(jiang)西(xi)人民(min)的(de)(de)抗(kang)清(qing)(qing)(qing)斗(dou)爭蜂擁而起。江(jiang)西(xi)北部(bu)早(zao)在北京陷落(luo)前即遭張獻(xian)忠部(bu)隊的(de)(de)劫掠(lve),因(yin)(yin)而軍(jun)事(shi)(shi)力量削弱(ruo),地(di)位動搖,在左良玉軍(jun)持續過境以(yi)及清(qing)(qing)(qing)軍(jun)自武昌(chang)進(jin)行追擊時(shi),則幾乎(hu)完全瓦解(jie)。順(shun)治三(san)年,江(jiang)西(xi)北部(bu)諸郡相繼被(bei)清(qing)(qing)(qing)軍(jun)攻破,戰事(shi)(shi)移(yi)到贛(gan)南(nan)地(di)區。江(jiang)西(xi)南(nan)部(bu)南(nan)安(an)、贛(gan)州二府是抗(kang)清(qing)(qing)(qing)斗(dou)爭最激烈的(de)(de)地(di)區。魏禧曾說:“贛(gan)州十(shi)二屬邑,皆負(fu)山依阻,地(di)迫閩粵,故(gu)昔稱多盜,而天下(xia)稍稍有事(shi)(shi),則蟻(yi)聚蜂起,揭竿假(jia)名義(yi)者,不可勝(sheng)數。”因(yin)(yin)此這一帶農(nong)(nong)民(min)具有強(qiang)烈的(de)(de)反抗(kang)精神。清(qing)(qing)(qing)軍(jun)進(jin)占江(jiang)西(xi)以(yi)后(hou),他們勇敢的(de)(de)擔負(fu)起抗(kang)清(qing)(qing)(qing)使命,組(zu)織各種武裝,抗(kang)清(qing)(qing)(qing)起義(yi)大(da)小(xiao)數十(shi)處,遍(bian)及瑞金、石城(cheng)、興國、龍南(nan)、贛(gan)州、寧都等地(di),這些隊伍同福建(jian)、廣東的(de)(de)農(nong)(nong)民(min)抗(kang)清(qing)(qing)(qing)斗(dou)爭遙相呼應(ying),聲(sheng)勢很大(da)。
順治三年十月,經過半年的圍城之后,贛(gan)州的戰事(shi)異常(chang)慘烈。清軍(jun)攻入贛(gan)州后,南明(ming)隆(long)武朝兵部尚書兼東閣大(da)學士楊廷麟督鄉勇(yong)巷戰,兵敗投塘自盡。寧都一帶饑民(min)和抗清武裝并起(qi),他們占據(ju)城鄉,斗爭激烈。
寧都地(di)(di)處贛南山(shan)區(qu),交通(tong)(tong)不(bu)便,信息閉塞。當明崇禎帝自縊(yi)的(de)(de)(de)(de)消(xiao)息傳到寧都時,魏(wei)氏(shi)父子“日往公庭(ting)哭臨,食不(bu)甘味,寢不(bu)安席”。隨后(hou),清(qing)兵入關奪取了北京政權(quan)。魏(wei)禧(xi)與原兵科(ke)給事中曾(ceng)應遴等當地(di)(di)官紳一道(dao),積極籌劃(hua)起(qi)兵勤王,其(qi)父魏(wei)兆鳳首先破產相助,招募兵丁維持寧都地(di)(di)方社會秩序。社會的(de)(de)(de)(de)動蕩(dang)不(bu)安,盜賊蜂擁(yong)而(er)起(qi),使許(xu)(xu)多(duo)有識(shi)之士希(xi)望通(tong)(tong)過團(tuan)結互助結寨(zhai)自保。寧都城(cheng)西郊四十里有座金(jin)精(jing)山(shan),周(zhou)圍數十里奇(qi)峰(feng)林立,著名(ming)的(de)(de)(de)(de)有十二座而(er)翠微峰(feng)居其(qi)首。翠微峰(feng)是由(you)許(xu)(xu)多(duo)壁立千(qian)仞的(de)(de)(de)(de)巨大石柱組成,由(you)于(yu)數千(qian)年的(de)(de)(de)(de)風化,四面懸崖絕壁“削起(qi)百十余丈”,山(shan)勢(shi)險(xian)峻(jun),易守難(nan)攻,是一個避世隱居的(de)(de)(de)(de)理想之地(di)(di)。于(yu)是“事會盤錯,指畫灼(zhuo)有經緯,思(si)患(huan)豫防,見(jian)幾于(yu)早”的(de)(de)(de)(de)魏(wei)禧(xi),選中了這遠離(li)塵囂(xiao)的(de)(de)(de)(de)“金(jin)精(jing)山(shan)第一峰(feng)”。變賣家產,雇人開鑿石級階(jie)梯,直通(tong)(tong)山(shan)頂,然后(hou)在山(shan)頂辟(pi)平地(di)(di)筑屋,挖池(chi)蓄水,種植蔬(shu)菜(cai)、谷(gu)物。他的(de)(de)(de)(de)同鄉曾(ceng)燦、邱維屏、李騰(teng)蛟(jiao)等人也(ye)出資相助。順治三年,清(qing)軍(jun)(jun)(jun)進攻贛南,寧都局勢(shi)陡然緊張(zhang)起(qi)來,為避戰亂,魏(wei)禧(xi)和幾位(wei)友人舉家隱居翠微峰(feng)。魏(wei)禧(xi)還派人在險(xian)要處置(zhi)閘守望,并制訂(ding)了嚴格的(de)(de)(de)(de)入山(shan)規約,如陌生人須由(you)山(shan)寨(zhai)人員陪同且不(bu)得(de)帶(dai)刀上山(shan),黃昏(hun)后(hou)緊閉寨(zhai)門等,使山(shan)寨(zhai)更為安全(quan),不(bu)受戰亂兵災的(de)(de)(de)(de)侵擾。其(qi)后(hou)寧都數次遭受戰亂,1650年清(qing)軍(jun)(jun)(jun)攻下農民(min)軍(jun)(jun)(jun)占領的(de)(de)(de)(de)寧都縣城(cheng)后(hou),竟屠城(cheng),而(er)翠微峰(feng)得(de)以獨(du)完(wan)。營建翠微峰(feng)一定(ding)程度上顯示出魏(wei)禧(xi)作為軍(jun)(jun)(jun)事謀(mou)略家遠見(jian)卓識(shi)的(de)(de)(de)(de)軍(jun)(jun)(jun)事才能,《贛州府志》評價其(qi)“最辨古今得(de)失(shi),指陳時事,廉利透聞,獨(du)出手眼”。
治學游歷
明(ming)(ming)末(mo)大(da)儒(ru)顧炎(yan)武曾說過:“獨學(xue)無友,則(ze)孤(gu)陋而難成(cheng),久(jiu)處一(yi)方,則(ze)習染而不自(zi)覺……若既不出戶,又不讀書,則(ze)是(shi)面墻之士(shi),無濟于(yu)天下”。“性慷慨,尚氣節”的(de)(de)(de)(de)(de)魏(wei)禧深知交(jiao)(jiao)友的(de)(de)(de)(de)(de)重要,他(ta)(ta)與兄祥、弟禮互(hu)(hu)為師友,三(san)兄弟以(yi)(yi)文章聞(wen)名海(hai)內,人(ren)稱(cheng)“寧(ning)都(dou)三(san)魏(wei)”。他(ta)(ta)姐夫邱(qiu)維屏(ping)學(xue)識淵博,尤其精通古文,無師自(zi)通西洋(yang)算術(shu)。除(chu)此之外,他(ta)(ta)在(zai)隱(yin)(yin)居前就已結(jie)交(jiao)(jiao)了一(yi)批志(zhi)趣相投人(ren)士(shi),像“有(you)儒(ru)者風,性誠厚愛人(ren)”的(de)(de)(de)(de)(de)李騰蛟;“性情豪邁,性命(ming)肺腑之交(jiao)(jiao)”的(de)(de)(de)(de)(de)同學(xue)曾燦;“重道義,有(you)膽識”的(de)(de)(de)(de)(de)彭(peng)任;政(zheng)治閱歷豐(feng)富,氣宇非凡,“遇(yu)事(shi)感慨激昂(ang)”的(de)(de)(de)(de)(de)南昌(chang)士(shi)人(ren)彭(peng)土望(wang);“結(jie)交(jiao)(jiao)甚廣(guang),慨然有(you)當(dang)世之志(zhi)”的(de)(de)(de)(de)(de)明(ming)(ming)宗(zong)室林(lin)時(shi)益(yi)(原名朱議滂,字確齋,明(ming)(ming)亡后(hou)更姓林(lin)),隱(yin)(yin)居翠微峰(feng)后(hou)他(ta)(ta)們經(jing)常圍坐在(zai)一(yi)起讀史,討論(lun)《易經(jing)》,并把讀書之地命(ming)名為“易堂”。人(ren)們稱(cheng)他(ta)(ta)們為“易堂九子”。魏(wei)禧所(suo)交(jiao)(jiao)的(de)(de)(de)(de)(de)契友,有(you)以(yi)(yi)謝文存為首(shou)的(de)(de)(de)(de)(de)程(cheng)山七子,宋之盛為首(shou)的(de)(de)(de)(de)(de)髻山七隱(yin)(yin),陳恭尹為首(shou)的(de)(de)(de)(de)(de)廣(guang)東北田五子,還(huan)有(you)方以(yi)(yi)智、屈大(da)均、姜宸(chen)英、惲日初(chu)、顧祖(zu)禹(yu)、施(shi)閏章、汪琬等。他(ta)(ta)交(jiao)(jiao)友的(de)(de)(de)(de)(de)宗(zong)旨(zhi),一(yi)是(shi)在(zai)治學(xue)上能(neng)“相互(hu)(hu)切(qie)磋”,以(yi)(yi)便(bian)采他(ta)(ta)人(ren)之長(chang),集思廣(guang)益(yi);二(er)是(shi)在(zai)政(zheng)治上還(huan)有(you)隱(yin)(yin)蔽深遠的(de)(de)(de)(de)(de)意圖,即多(duo)方結(jie)交(jiao)(jiao)那(nei)些“他(ta)(ta)日可為國家(jia)受大(da)任,為生(sheng)民匡(kuang)大(da)厄,足以(yi)(yi)濟天下事(shi)”的(de)(de)(de)(de)(de)朋友,一(yi)朝天下有(you)變,時(shi)機(ji)到(dao)來,便(bian)可團結(jie)起來實施(shi)復國的(de)(de)(de)(de)(de)大(da)業。魏(wei)禧把見(jian)到(dao)彭(peng)土望(wang)、林(lin)時(shi)益(yi)比作“發醯雞之覆而見(jian)天,取眢井之蛙而投之江河也。”而且他(ta)(ta)希望(wang)借助于(yu)林(lin)時(shi)益(yi)明(ming)(ming)室后(hou)裔的(de)(de)(de)(de)(de)影響力,以(yi)(yi)翠微峰(feng)為基(ji)地建立一(yi)個秘密(mi)的(de)(de)(de)(de)(de)反清復明(ming)(ming)團體。
念念不忘(wang)復明的(de)(de)(de)魏禧(xi)(xi)十分(fen)自然地將兵(bing)(bing)學作為(wei)(wei)(wei)其一(yi)(yi)生(sheng)治學中(zhong)不可或缺的(de)(de)(de)內(nei)容(rong),他留(liu)心軍事之(zhi)學,于(yu)康(kang)熙六(liu)年(1667)編成《兵(bing)(bing)謀(mou)》、《兵(bing)(bing)法(fa)》。魏禧(xi)(xi)在(zai)《兵(bing)(bing)謀(mou)》中(zhong)將《左(zuo)(zuo)傳》用(yong)兵(bing)(bing)謀(mou)略概(gai)括為(wei)(wei)(wei)32種,各用(yong)一(yi)(yi)個字命名(ming);在(zai)《兵(bing)(bing)法(fa)》中(zhong)將《左(zuo)(zuo)傳》用(yong)兵(bing)(bing)之(zhi)法(fa)歸(gui)納為(wei)(wei)(wei)22個字。他在(zai)對(dui)(dui)每一(yi)(yi)種兵(bing)(bing)謀(mou)、兵(bing)(bing)法(fa)作簡短的(de)(de)(de)解釋之(zhi)后,例舉(ju)《左(zuo)(zuo)傳》中(zhong)若干(gan)戰例逐(zhu)字加以說明,由于(yu)篇幅(fu)較短,沒有分(fen)篇、章詳細論(lun)述。魏禧(xi)(xi)軍事著作中(zhong)包含(han)一(yi)(yi)些樸素(su)的(de)(de)(de)軍事辯證法(fa)思想的(de)(de)(de)用(yong)兵(bing)(bing)之(zhi)道,與(yu)《孫子(zi)兵(bing)(bing)法(fa)》是一(yi)(yi)脈相承(cheng)的(de)(de)(de)。他把研究兵(bing)(bing)法(fa)和復興古(gu)文結(jie)合起(qi)來,主張(zhang)寫有用(yong)于(yu)世的(de)(de)(de)經(jing)世文章,魏禧(xi)(xi)寫出(chu)一(yi)(yi)批經(jing)濟世務(wu)的(de)(de)(de)政論(lun)性(xing)散(san)文,如《制(zhi)科策》、《限(xian)田策》、《奄(yan)宦策》對(dui)(dui)當時(shi)的(de)(de)(de)科舉(ju)、田畝、官宦制(zhi)度提出(chu)了改良(liang)主張(zhang)。當時(shi)天下(xia)講學,獨易堂(tang)以古(gu)人(ren)實(shi)學為(wei)(wei)(wei)宗旨,提倡讀(du)書經(jing)世風氣之(zhi)振,由禧(xi)(xi)為(wei)(wei)(wei)之(zhi)領袖(xiu)。明末(mo)四(si)公子(zi)之(zhi)一(yi)(yi)方以智到(dao)翠微峰時(shi)感嘆,“易堂(tang)真氣,天下(xia)無兩(liang)矣。”
清(qing)(qing)初變亂蜂起,清(qing)(qing)政(zheng)府于(yu)順(shun)治(zhi)二年下(xia)了“剃發(fa)令(ling)”,男子(zi)不剃發(fa)者(zhe),“殺(sha)無赦”。這時(shi)(shi)魏禧(xi)(xi)等易堂九子(zi)只(zhi)好隱(yin)居翠微(wei)峰自(zi)保,但時(shi)(shi)日一(yi)(yi)長,他(ta)們(men)醒悟到(dao)僻居贛南,終不為人所知,“閉戶自(zi)封(feng)”,難免會“封(feng)己自(zi)小”。魏禧(xi)(xi)認(ren)為學問(wen)必(bi)(bi)須通過閱歷和實(shi)(shi)踐,深感(gan)足不出(chu)戶,難以開拓視(shi)野增長見(jian)識,同時(shi)(shi)為了更廣泛地(di)(di)結(jie)(jie)納各地(di)(di)的(de)抗清(qing)(qing)志(zhi)(zhi)士(shi),考察(cha)江浙(zhe)一(yi)(yi)帶(dai)的(de)地(di)(di)理(li)形勢(shi),以謀求恢復(fu)(fu)明朝的(de)根據地(di)(di),進行深入隱(yin)蔽的(de)反(fan)清(qing)(qing)斗爭。魏禧(xi)(xi)在三十(shi)九歲后(hou)先后(hou)四次到(dao)吳越等地(di)(di)交游考察(cha)。他(ta)每到(dao)一(yi)(yi)地(di)(di)必(bi)(bi)定(ding)訪問(wen)名士(shi),拜謁忠(zhong)烈(lie)遺跡。與徐(xu)枋(fang)、金俊(jun)明、李天植、槁木等明遺民交結(jie)(jie)往來,頗(po)得海內學者(zhe)賞識,時(shi)(shi)稱其“有(you)古(gu)宰(zai)相(xiang)才度”。魏禧(xi)(xi)的(de)江淮吳越之(zhi)游既(ji)是(shi)為了向社會生活學習(xi)、向他(ta)人學習(xi),又是(shi)一(yi)(yi)種含有(you)隱(yin)蔽反(fan)清(qing)(qing)意圖的(de)舉動(dong)。經過一(yi)(yi)番游歷,魏禧(xi)(xi)慨嘆天下(xia)人才萎(wei)靡魯(lu)莽,潰散無成時(shi)(shi)指出(chu)“方(fang)今之(zhi)士(shi),志(zhi)(zhi)弱者(zhe)以天下(xia)事為難為,而吾非其人;志(zhi)(zhi)強者(zhe)易視(shi)天下(xia)之(zhi)事,不自(zi)知其不足。”魏禧(xi)(xi)以布衣交天下(xia)賢士(shi),他(ta)所處境遇是(shi)困難而復(fu)(fu)雜的(de)。康熙(xi)十(shi)七(qi)年(1677),嚴沆(hang)、余國柱(zhu)、李宗孔(kong)等舉薦(jian)魏禧(xi)(xi)上(shang)京應試為博學鴻儒,他(ta)堅辭不就,不肯仕(shi)清(qing)(qing)。由于(yu)清(qing)(qing)朝統治(zhi)趨(qu)于(yu)鞏固,民族矛盾(dun)已開始(shi)轉化,階級矛盾(dun)又在趨(qu)向緩(huan)和,全(quan)國反(fan)清(qing)(qing)形勢(shi)轉入低潮(chao),因此他(ta)的(de)活動(dong)沒有(you)取得實(shi)(shi)質性結(jie)(jie)果,魏禧(xi)(xi)于(yu)康熙(xi)二十(shi)一(yi)(yi)年十(shi)一(yi)(yi)月十(shi)七(qi)日病(bing)逝于(yu)江蘇儀(yi)征游歷途中,終年57歲。
散文
魏禧四(si)十(shi)(shi)歲始(shi)游歷大江南北,所至結交皆明(ming)遺民。康熙(xi)十(shi)(shi)八年詔舉(ju)博(bo)學鴻儒,禧以(yi)疾固辭。兩年后死去。禧早年有志仕進,且富謀略,論事縱橫排擠,策(ce)劃(hua)卓有經緯。甲申(shen)乙酉后,一(yi)變初(chu)衷,自(zi)以(yi)病(bing)放廢山中三(san)十(shi)(shi)余年,對清王朝(chao)始(shi)終持不合作態度,表現了對故(gu)國始(shi)終不渝的感情。
以歸隱(yin)和(he)游歷(li)為(wei)(wei)標(biao)志,魏(wei)(wei)禧散文(wen)(wen)(wen)創作(zuo)(zuo),可(ke)分三(san)個(ge)時期(qi),各(ge)有(you)(you)著不(bu)(bu)同(tong)的(de)特點。開始(shi),治四(si)書,則求(qiu)其意義(yi)廣博而喜議(yi)論(lun)。認為(wei)(wei)文(wen)(wen)(wen)旨惟經義(yi)可(ke)以無(wu)所不(bu)(bu)盡,致力(li)論(lun)策(ce)制科,并以余力(li)間為(wei)(wei)雜體,于(yu)經義(yi)外,搜覽諸(zhu)子(zi)史(shi)漢唐(tang)宋(song)大家(jia)(jia)及(ji)其他雜藝之(zhi)(zhi)文(wen)(wen)(wen),尤(you)好(hao)《左傳》和(he)蘇洵的(de)文(wen)(wen)(wen)章,為(wei)(wei)文(wen)(wen)(wen)崇尚雄健。其制藝不(bu)(bu)模仿先輩,多(duo)宏(hong)肆(si)浩瀚之(zhi)(zhi)文(wen)(wen)(wen),幾(ji)同(tong)于(yu)論(lun)策(ce)。同(tong)時,他又(you)認為(wei)(wei)文(wen)(wen)(wen)不(bu)(bu)必求(qiu)工,只求(qiu)不(bu)(bu)湮沒論(lun)點,“使無(wu)遁理而已”(清道光(guang)二十五年易(yi)堂版《寧都(dou)三(san)魏(wei)(wei)全(quan)集(ji).魏(wei)(wei)叔子(zi)文(wen)(wen)(wen)集(ji)》卷首《自敘》)。及(ji)至隱(yin)居后,盡棄時文(wen)(wen)(wen),為(wei)(wei)古文(wen)(wen)(wen)辭,方更講求(qiu)文(wen)(wen)(wen)章法度,于(yu)是能自削議(yi)論(lun)之(zhi)(zhi)繁博而精杰益出(chu)(chu)。游江淮吳越間,則多(duo)煙(yan)波嗚煙(yan)之(zhi)(zhi)作(zuo)(zuo),有(you)(you)一唱三(san)嘆之(zhi)(zhi)聲,又(you)幾(ji)近歐(ou)陽修(xiu)的(de)風格。然而精悍之(zhi)(zhi)氣(qi),逼出(chu)(chu)眉(mei)宇,仍不(bu)(bu)可(ke)馴(xun)伏。《四(si)庫全(quan)書總目提要》謂古文(wen)(wen)(wen)一脈(mo),至清初“學(xue)者始(shi)復講唐(tang)宋(song)以來之(zhi)(zhi)矩(ju)矩(ju)矯(jiao)”,而汪婉與(yu)“寧都(dou)魏(wei)(wei)禧、商(shang)丘侯方域(yu)稱為(wei)(wei)最工。然禧才(cai)縱橫,未歸于(yu)純粹”,雖(sui)對禧有(you)(you)微詞,但卻也(ye)精當地(di)指出(chu)(chu)了魏(wei)(wei)禧陶鑄百家(jia)(jia)、兼收并蓄的(de)文(wen)(wen)(wen)風。
魏禧(xi)長于見識議(yi)論(lun)及有(you)(you)意于用世的(de)(de)寫作特點,突出地表現(xian)在他的(de)(de)論(lun)說策議(yi)中。其短篇史(shi)論(lun),尤有(you)(you)特色,抓住一人一事(shi),覽古鑒(jian)今;筆力挺變,尺幅中如(ru)(ru)有(you)(you)龍(long)蛇不(bu)可控攫。如(ru)(ru)《留侯論(lun)》踔厲風發(fa),堪與蘇(su)軾相敵(di);《伊尹(yin)論(lun)》贊吊民伐罪而不(bu)拘君臣之序,洗發(fa)剴切,邏輯嚴(yan)密(mi);《陳勝論(lun)》馳驟頓挫,一語破的(de)(de);《晃錯(cuo)論(lun)》千委萬曲(qu),辨析精詳;皆各得其妙(miao)。
魏(wei)禧散文中更(geng)著名的(de)是傳(chuan)記文,通過(guo)作傳(chuan)涉及到社會生活(huo)許(xu)多(duo)方面。他(ta)描繪過(guo)明(ming)季酷(ku)烈的(de)朝政;對(dui)大吏貪(tan)縱、小(xiao)吏肥俊削(xue)、細民無依、官逼民反(fan)的(de)階級矛盾(dun)有著清醒(xing)的(de)認識。而(er)主要是他(ta)深抱亡國(guo)之痛,為抗敵殉國(guo)和堅持志節之士(shi)作傳(chuan),如《江(jiang)天一傳(chuan)》、《明(ming)御史(shi)何公(gong)家傳(chuan)》。
有(you)些傳記(ji)(ji)寫山林隱逸、俠客(ke)壯士的(de)(de)義行異事(shi)。如《高士汪風傳》、《大鐵椎(zhui)傳》,題材不(bu)(bu)同,一系(xi)行蹤飄(piao)忽,清高磊落的(de)(de)隱士,一系(xi)勇武非凡,不(bu)(bu)為世(shi)用的(de)(de)力士。魏(wei)禧(xi)既推崇前者(zhe)(zhe)恥于事(shi)清的(de)(de)操守,復將(jiang)后者(zhe)(zhe)比之博浪(lang)沙椎(zhui)擊秦皇(huang)的(de)(de)俠客(ke)。其寫作用意是顯而(er)易見(jian)的(de)(de)。他(ta)如《賣酒(jiu)者(zhe)(zhe)傳》、《瓶庵小傳》、《獨奕先生(sheng)傳》、《謝廷(ting)詔(zhao)傳》等,記(ji)(ji)述某些市井奇人(ren)的(de)(de)所作所為,寓意精深,饒(rao)有(you)情趣。總之,他(ta)的(de)(de)傳記(ji)(ji)文(wen)風格多(duo)樣(yang),章法(fa)不(bu)(bu)一,最(zui)能表現他(ta)師承古人(ren)而(er)不(bu)(bu)依(yi)傍古人(ren)、文(wen)隨(sui)意盡、善變為法(fa)的(de)(de)創(chuang)作態度。
魏禧的(de)敘(xu)(xu)記(ji)(ji)(ji)文(wen)也常(chang)(chang)寫(xie)(xie)遺民志士,哀“賢(xian)人凋喪,同(tong)志寂寥(liao)”,感(gan)慨激昂而(er)(er)(er)又(you)低回往復,兼有歐、蘇(su)之長。他(ta)于(yu)(yu)哀情(qing)(qing)文(wen)主張文(wen)貴質樸,不(bu)(bu)必以(yi)(yi)痛(tong)哭見哀;以(yi)(yi)為韓愈(yu)《祭十二郎文(wen)》工于(yu)(yu)文(wen)而(er)(er)(er)情(qing)(qing)以(yi)(yi)微(wei)。因而(er)(er)(er)他(ta)以(yi)(yi)敘(xu)(xu)事為抒情(qing)(qing),如《哭萊陽(yang)姜(jiang)公昆山歸君文(wen)》,情(qing)(qing)事惝恍,纏綿(mian)悲(bei)愴,即體現了這(zhe)一特點(dian)。魏禧敘(xu)(xu)記(ji)(ji)(ji)文(wen)無(wu)論狀(zhuang)物寫(xie)(xie)景,敘(xu)(xu)事記(ji)(ji)(ji)人,都顯得搖(yao)曳生姿,意(yi)味無(wu)窮(qiong)。他(ta)的(de)《吾(wu)廬飲酒記(ji)(ji)(ji)》、《白渡泛舟記(ji)(ji)(ji)》情(qing)(qing)景交融,清新(xin)委婉,旨趣瀟灑。《宛臬(nie)記(ji)(ji)(ji)》斑駁奧秀,酷似柳(liu)宗元山水(shui)記(ji)(ji)(ji)。《翠微(wei)峰記(ji)(ji)(ji)》以(yi)(yi)敘(xu)(xu)事為山靈添色(se)。《吾(wu)廬記(ji)(ji)(ji)》以(yi)(yi)記(ji)(ji)(ji)人使(shi)題旨生輝。魏禧還有大量畫(hua)(hua)記(ji)(ji)(ji),不(bu)(bu)僅描風鏤(lou)影,且以(yi)(yi)議(yi)論畫(hua)(hua)意(yi)取(qu)勝。《燎衣圖記(ji)(ji)(ji)》細碎敘(xu)(xu)寫(xie)(xie)而(er)(er)(er)鉤連繩貫,筆(bi)筆(bi)變(bian)化,無(wu)一雷同(tong)。著意(yi)處如畫(hua)(hua)龍點(dian)睛,不(bu)(bu)著意(yi)處似頰上(shang)三(san)毛,神態(tai)自(zi)現。《畫(hua)(hua)貓記(ji)(ji)(ji)》感(gan)而(er)(er)(er)諷(feng)之,取(qu)喻刻(ke)深而(er)(er)(er)轉折(zhe)無(wu)跡。魏禧敘(xu)(xu)記(ji)(ji)(ji)文(wen)能將(jiang)尋常(chang)(chang)題材寫(xie)(xie)得不(bu)(bu)落俗套,往往得益于(yu)(yu)議(yi)論,翻空出(chu)奇,令人耳(er)目一新(xin)。
魏禧散文(wen)(wen)創作,不(bu)斷取(qu)得(de)蜚(fei)聲文(wen)(wen)壇的成就,這(zhe)和他的日臻完善(shan)的古文(wen)(wen)理論是分(fen)不(bu)開的。其中有些觀(guan)點(dian),至今不(bu)失為真知灼見(jian)。他認為“文(wen)(wen)所以(yi)可傳,中必有物。”(《日錄.雜(za)說(shuo)》)他不(bu)僅批評為文(wen)(wen)不(bu)顧法(fa)(fa)(fa)度、師(shi)心(xin)自用(yong)(yong),如野(ye)戰無紀之(zhi)師(shi)。且(qie)又(you)反對(dui)株守古人之(zhi)法(fa)(fa)(fa)而“中無所有”,指出要合(he)古人之(zhi)法(fa)(fa)(fa)而不(bu)效優(you)孟衣(yi)冠,知文(wen)(wen)章之(zhi)法(fa)(fa)(fa)有常(chang)有變(bian)。“伏應斷續”是常(chang)法(fa)(fa)(fa);為文(wen)(wen)者“中有所得(de)”,興(xing)會所至,得(de)意疾書,不(bu)汲汲于(yu)常(chang)法(fa)(fa)(fa)而能自合(he)于(yu)法(fa)(fa)(fa)度,是以(yi)善(shan)變(bian)為法(fa)(fa)(fa)。法(fa)(fa)(fa)之(zhi)常(chang)可學(xue),法(fa)(fa)(fa)之(zhi)變(bian)須從“文(wen)(wen)外求法(fa)(fa)(fa)”,加強思想文(wen)(wen)化修養,方能“神而明之(zhi)”。為此,他依據(ju)明理適用(yong)(yong)的易堂學(xue)旨,提出“積理”、“練識”的辯證(zheng)主張,認為積“理”可使“識”不(bu)墮(duo)入(ru)嗜(shi)新逐(zhu)異(yi);“理”若未明,又(you)應著重(zhong)練“識”,其須考察“市儈優(you)介大(da)猾逆賊之(zhi)情狀”(《宗(zong)子發文(wen)(wen)集序》)。這(zhe)樣,“理”,才不(bu)致空疏無用(yong)(yong)。魏禧的觀(guan)點(dian)代(dai)表了清初文(wen)(wen)論中理識法(fa)(fa)(fa)相結合(he)的傾向,在當時有較大(da)的影響。
詩作
魏禧(xi)詩歌的(de)(de)成就不如(ru)散(san)文,然亦不乏(fa)可傳之作(zuo)。易(yi)堂諸子以其(qi)四(si)言為(wei)絕調,謂為(wei)奇(qi)峭古(gu)奧跳脫,不欲擬樂府而(er)干漢(han)魏。實則四(si)言擬古(gu)痕跡太露(lu),不及五七言。他的(de)(de)詩歌理論(lun)和(he)散(san)文一(yi)樣,主張興屬(shu)而(er)辭工,以理識(shi)為(wei)歸(gui);創(chuang)作(zuo)上取材廣泛,變化多端。其(qi)詩作(zuo)有沉郁雄(xiong)健之氣。如(ru)《讀〈水滸〉》,歌頌梁山英雄(xiong)能夠同(tong)饑寒、共(gong)生死,同(tong)時(shi)鞭撻以詩書道德掩(yan)其(qi)惡(e)的(de)(de)當世(shi)權貴;《賣薪行(xing)》、《出廓(kuo)行(xing)》、《入廓(kuo)行(xing)》、《從征行(xing)》、《孤女行(xing)》等篇則反(fan)映了(le)當時(shi)貧民的(de)(de)生活圖(tu)景,也(ye)顯示出作(zuo)者(zhe)對(dui)世(shi)事的(de)(de)沉痛感觸。