真(zhen)(zhen)經(jing)(jing)(jing)劉向《七略》存(cun)《文(wen)(wen)(wen)子(zi)(zi)》九篇,《漢書(shu)·藝(yi)文(wen)(wen)(wen)志(zhi)(zhi)》錄(lu)九卷(juan)(juan)(juan)(juan)。梁(liang)阮孝(xiao)緒《七錄(lu)》作(zuo)十卷(juan)(juan)(juan)(juan),《隋書(shu)·經(jing)(jing)(jing)籍志(zhi)(zhi)》和《新唐(tang)(tang)書(shu)·藝(yi)文(wen)(wen)(wen)志(zhi)(zhi)》均(jun)為(wei)(wei)(wei)十二卷(juan)(juan)(juan)(juan)。唐(tang)(tang)柳宗元認為(wei)(wei)(wei)《文(wen)(wen)(wen)子(zi)(zi)》這本(ben)書(shu)是夾雜(za)抄襲了(le)(le)儒、墨、名、法諸(zhu)家(jia)(jia)語(yu)句,來解(jie)釋《道(dao)(dao)德(de)經(jing)(jing)(jing)》,故稱之為(wei)(wei)(wei)“駁書(shu)”。由于(yu)柳宗元的(de)影響前人皆認為(wei)(wei)(wei)今本(ben)系漢唐(tang)(tang)之間的(de)偽(wei)(wei)書(shu),或認為(wei)(wei)(wei)抄襲《淮(huai)南(nan)子(zi)(zi)》的(de)西漢后期作(zuo)品(pin),敢于(yu)發聲為(wei)(wei)(wei)文(wen)(wen)(wen)子(zi)(zi)翻案的(de)幾乎(hu)沒有。歷來被認作(zuo)偽(wei)(wei)書(shu)。1973年河北省定縣(xian)八角廊村40號漢墓出土大批竹簡,其中就包括《文(wen)(wen)(wen)子(zi)(zi)》一書(shu)。這段(duan)(duan)公案才告一段(duan)(duan)落。《文(wen)(wen)(wen)子(zi)(zi)》解(jie)說老子(zi)(zi)思想,繼承并發展了(le)(le)"道(dao)(dao)"的(de)學說,又(you)雜(za)揉名、法、儒、墨諸(zhu)家(jia)(jia),宋(song)濂《諸(zhu)子(zi)(zi)辨》稱其為(wei)(wei)(wei)《道(dao)(dao)德(de)經(jing)(jing)(jing)》的(de)義疏。現(xian)存(cun)唐(tang)(tang)徐靈府《通(tong)玄(xuan)真(zhen)(zhen)經(jing)(jing)(jing)注》十二卷(juan)(juan)(juan)(juan),宋(song)朱弁《通(tong)玄(xuan)真(zhen)(zhen)經(jing)(jing)(jing)注》七卷(juan)(juan)(juan)(juan),元杜(du)道(dao)(dao)堅《通(tong)玄(xuan)真(zhen)(zhen)經(jing)(jing)(jing)纘義》十二卷(juan)(juan)(juan)(juan),皆收入《正(zheng)統道(dao)(dao)藏(zang)》洞神部玉訣(jue)類。
《漢(han)書(shu)·藝文(wen)(wen)志》仍劉(liu)(liu)向《七略》之(zhi)舊(jiu),著錄(lu)《文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi)》九篇(pian),并(bing)注曰(yue)(yue)(yue):“老子(zi)(zi)(zi)弟(di)子(zi)(zi)(zi),與孔子(zi)(zi)(zi)并(bing)時,而稱周平(ping)王(wang)問(wen),似依托者(zhe)(zhe)也”。關于文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi)計然(ran)的事跡(ji),在秦漢(han)三國兩晉(jin)南北(bei)朝時期(qi)是廣為(wei)(wei)流傳(chuan)的,從秦漢(han)至宋(song)元,都有(you)史(shi)料可以(yi)證明。今天我們所(suo)(suo)能看到的最早相(xiang)關史(shi)料,當(dang)屬《太平(ping)御覽》卷404所(suo)(suo)引太史(shi)公(gong)《素王(wang)妙論》中的一段話:“計然(ran)者(zhe)(zhe),蔡(葵)丘(qiu)(qiu)濮(pu)上(shang)人(ren),其先晉(jin)國公(gong)子(zi)(zi)(zi)也,姓辛氏,字(zi)(zi)(zi)文(wen)(wen),嘗南游越,范蠡師事之(zhi)。”《史(shi)記·貨殖(zhi)列傳(chuan)》載(zai):“昔者(zhe)(zhe)越王(wang)勾踐困于會(hui)稽之(zhi)上(shang),乃用范蠡、計然(ran)。”劉(liu)(liu)宋(song)裴稟《史(shi)記集解(jie)》引徐(xu)廣曰(yue)(yue)(yue):“計然(ran)者(zhe)(zhe),范蠡之(zhi)師也,名研,故諺曰(yue)(yue)(yue)‘研、桑心(xin)稴’。”裴稟又引《范子(zi)(zi)(zi)》所(suo)(suo)載(zai)以(yi)為(wei)(wei)佐證:“計然(ran)者(zhe)(zhe),葵丘(qiu)(qiu)濮(pu)上(shang)人(ren),姓辛氏,字(zi)(zi)(zi)文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi),其先晉(jin)國亡公(gong)子(zi)(zi)(zi)也。嘗南游于越,范蠡師事之(zhi)。”北(bei)魏李暹作(zuo)《文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi)注》,傳(chuan)曰(yue)(yue)(yue):“姓辛,葵丘(qiu)(qiu)■上(shang)人(ren),號曰(yue)(yue)(yue)計然(ran)。范蠡師事之(zhi)。本受業于老子(zi)(zi)(zi),錄(lu)其遺言(yan)為(wei)(wei)十二篇(pian)。”宋(song)人(ren)南谷子(zi)(zi)(zi)杜道(dao)堅《通(tong)玄真經纘義(yi)序》則據此得出結論:“文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi),晉(jin)之(zhi)公(gong)孫,姓辛氏,名钘,字(zi)(zi)(zi)計然(ran),文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi)某(mou)號,家睢葵丘(qiu)(qiu),屬宋(song)地,一稱宋(song)钘(讀作(zuo)jian,平(ping)聲),師老子(zi)(zi)(zi)學,早聞(wen)大道(dao),著書(shu)十有(you)二篇(pian),曰(yue)(yue)(yue)《文(wen)(wen)子(zi)(zi)(zi)》。”
楚平(ping)王聘而問道,范(fan)蠡(li)從而師之(zhi),勾(gou)踐位(wei)以大夫,佐(zuo)越平(ping)吳,功成不有(you),退(tui)隱封禺(yu)之(zhi)地,登云仙去。”
今(jin)本(ben)《文(wen)子(zi)》與《隋書(shu)·經(jing)籍(ji)志(zhi)》《舊唐書(shu)·經(jing)籍(ji)志(zhi)》《新(xin)唐書(shu)·藝文(wen)志(zhi)》均作(zuo)十二卷(篇)。該書(shu)以(yi)(yi)(yi)老子(zi)之(zhi)(zhi)言(yan)為教(jiao),特別強調(diao)以(yi)(yi)(yi)老子(zi)之(zhi)(zhi)道(dao)德(de)(de)論治國。他在(zai)楚(chu)平王問及淫(yin)(yin)亂之(zhi)(zhi)世(shi)能否行老子(zi)之(zhi)(zhi)道(dao)時答稱:“夫道(dao)德(de)(de)者(zhe)匡邪(xie)以(yi)(yi)(yi)為正,振亂以(yi)(yi)(yi)為治,化淫(yin)(yin)敗以(yi)(yi)(yi)為樸,淳德(de)(de)復生,天(tian)下安寧(ning),要在(zai)一人(ren)。人(ren)主者(zhe),民之(zhi)(zhi)師也,上者(zhe),下之(zhi)(zhi)儀也,上美則下食之(zhi)(zhi),上有(you)道(dao)德(de)(de)則下有(you)仁義(yi),下有(you)仁義(yi)則無淫(yin)(yin)亂之(zhi)(zhi)世(shi)矣(yi)。”又曰:“故以(yi)(yi)(yi)道(dao)蒞天(tian)下,天(tian)下之(zhi)(zhi)德(de)(de)也;無道(dao)蒞天(tian)下,天(tian)下之(zhi)(zhi)賊也。以(yi)(yi)(yi)一人(ren)與天(tian)下為仇(chou),雖欲長久(jiu),不可得也,堯舜以(yi)(yi)(yi)是(shi)昌,桀紂(zhou)以(yi)(yi)(yi)是(shi)亡”。據(ju)說,“平王信其言(yan)而用之(zhi)(zhi),時天(tian)下治”道(dao)教(jiao)對《文(wen)子(zi)》一書(shu)評價頗(po)高。
默希(xi)子曰:“其書上述皇(huang)王(wang)帝霸興(xing)亡之兆,次(ci)敘(xu)道德禮義衰殺之由,莫不上極玄機,旁通庶品,其旨博(bo)而奧,其辭文(wen)而真。故有國者(zhe)雖淫敗之俗可返樸于太素(su),有身者(zhe)而患累之質(zhi)可復(fu)至命于自然(ran)。”被認為是(shi)治(zhi)國治(zhi)身的重要典籍。
杜(du)道(dao)(dao)堅(jian)亦稱:“《文(wen)子(zi)》歸本《老子(zi)》之言(yan),歷陳天(tian)人之道(dao)(dao),時(shi)變之宜,萃萬古為一(yi)(yi)(yi)編,誠(cheng)經世(shi)之樞(shu)要也。”《正統道(dao)(dao)藏》所收注本有:唐默希子(zi)《通玄真(zhen)經注》十(shi)(shi)二卷,宋(song)朱弁《通玄真(zhen)經注》七卷(缺《自然》《下德》《上(shang)(shang)仁》《上(shang)(shang)義(yi)》《上(shang)(shang)禮(li)》五篇),元杜(du)道(dao)(dao)堅(jian)《通玄真(zhen)經纘(zuan)義(yi)》十(shi)(shi)二卷,其自注云:《文(wen)子(zi)》十(shi)(shi)二篇,凡一(yi)(yi)(yi)百八(ba)十(shi)(shi)八(ba)章,道(dao)(dao)堅(jian)隨義(yi)析(xi)之,增八(ba)十(shi)(shi)一(yi)(yi)(yi)章,章別其旨,題曰(yue)《纘(zuan)義(yi)》,以便(bian)觀覽(lan)云。
《文(wen)子》(《通玄(xuan)真經》)中有很(hen)多名言名句(ju),被后世(shi)的著作所(suo)吸收(shou)承(cheng)襲,從而對中國文(wen)化產生了很(hen)大(da)的影響。
人莫鑒于(yu)流潦而(er)鑒于(yu)止水,以其清且靜也。
《莊子·德充符》:“人莫鑒于流水,而鑒于止(zhi)水,唯止(zhi)能止(zhi)眾止(zhi)。”
故仁(ren)莫大于愛人(ren),智莫大于知人(ren)。
《論(lun)語》:“仁(ren)者(zhe)愛(ai)人(ren)。”文(wen)子(zi)(zi)(zi)是(shi)老子(zi)(zi)(zi)弟子(zi)(zi)(zi),當(dang)與(yu)孔子(zi)(zi)(zi)同時(shi)(shi),而(er)《論(lun)語》是(shi)孔子(zi)(zi)(zi)弟子(zi)(zi)(zi)集孔子(zi)(zi)(zi)語而(er)成(cheng),若《文(wen)子(zi)(zi)(zi)》為文(wen)子(zi)(zi)(zi)本人(ren)所(suo)著,則“仁(ren)莫大于愛(ai)人(ren)”早于《論(lun)語》“仁(ren)者(zhe)愛(ai)人(ren)”。按,漢(han)墓中與(yu)《文(wen)子(zi)(zi)(zi)》同時(shi)(shi)出(chu)土(tu)亦有《論(lun)語》殘簡。
善游者溺,善騎(qi)者墜,各以所好,反自為禍。
《淮南子(zi)·原道訓(xun)》:“夫善(shan)游者溺,善(shan)騎者墮(duo),各以(yi)其所好,反自(zi)為禍(huo)。”
凡人之道(dao),心欲(yu)(yu)小,志欲(yu)(yu)大;智欲(yu)(yu)圓,行欲(yu)(yu)方(fang);能欲(yu)(yu)多(duo),事欲(yu)(yu)少。
孫思邈《千金要方(fang)》轉用(yong)為:“行欲(yu)方(fang)而(er)智欲(yu)圓,心欲(yu)小(xiao)而(er)膽(dan)欲(yu)大。”
狡兔(tu)得而獵犬(quan)烹,高鳥盡而良弓藏,功成名(ming)遂身退,天道然也(ye)。
《史記(ji)·越王句踐世家》:范蠡遂(sui)去,自齊遺大夫種書曰:“蜚鳥盡,良弓(gong)藏(zang);狡(jiao)兔死,走狗(gou)烹。越王為人長頸鳥喙,可(ke)(ke)與共(gong)患難,不(bu)可(ke)(ke)與共(gong)樂。子(zi)何(he)不(bu)去?”
混(hun)混(hun)之水濁,可(ke)以(yi)濯吾足乎(hu)?泠(ling)泠(ling)之水清,可(ke)以(yi)濯吾纓乎(hu)?
《史(shi)記》載屈原(yuan)遇漁父(fu),有歌(ge)曰:“漁父(fu)莞爾(er)而(er)(er)笑(xiao),鼓枻而(er)(er)去,乃(nai)歌(ge)曰:‘滄浪(lang)之(zhi)(zhi)水清兮,可(ke)以濯吾(wu)(wu)纓。滄浪(lang)之(zhi)(zhi)水濁兮,可(ke)以濯吾(wu)(wu)足。’”矢之(zhi)(zhi)疾,不(bu)過二(er)里(li);跬(kui)步不(bu)休,跛(bo)鱉千里(li);累塊(kuai)不(bu)止,丘山從(cong)成;臨河(he)欲(yu)魚,不(bu)若歸而(er)(er)結網……
山致其(qi)高而(er)云(yun)雨(yu)起焉,水致其(qi)深而(er)蛟龍生焉,君子(zi)致其(qi)道而(er)德澤流焉。
荀子《勸學》:“積(ji)土成(cheng)山(shan),風雨(yu)興焉(yan);積(ji)水(shui)成(cheng)淵,蛟龍生(sheng)焉(yan);積(ji)善成(cheng)德(de),而(er)神明(ming)自得(de),圣心備焉(yan)。故不積(ji)跬步,無(wu)以至千里(li);不積(ji)小流,無(wu)以成(cheng)江海。騏驥一躍,不能十步;駑馬十駕,功在不舍。鍥而(er)舍之,朽木不折;鍥而(er)不舍,金石可鏤。”《漢書》:“臨淵羨魚,不如(ru)退(tui)而(er)結(jie)網”。皆(jie)出其后(hou)。
古往今來(lai)謂之(zhi)(zhi)宙,上(shang)下四方(fang)謂之(zhi)(zhi)宇。
據(ju)出土竹簡,改“老子(zi)曰”為“文(wen)(wen)子(zi)曰”,則此語出自文(wen)(wen)子(zi)本人(ren),而(er)世(shi)傳《尸(shi)子(zi)》有“上下(xia)四方(fang)謂之(zhi)宇(yu)(yu)(yu),古往今來謂之(zhi)宙(zhou)”之(zhi)語。尸(shi)子(zi)為戰(zhan)國時人(ren),晚于文(wen)(wen)子(zi)。則最早闡述“宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)”者,當為文(wen)(wen)子(zi)。另外與尸(shi)子(zi)同時并且早于尸(shi)子(zi)的還有莊子(zi),亦有“有實而(er)無(wu)乎處者,宇(yu)(yu)(yu)也。有長而(er)無(wu)本剽者,宙(zhou)也。”(《莊子(zi)·齊物論(lun)》:“奚(xi)旁日月,挾宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)?”最早使用了“宇(yu)(yu)(yu)宙(zhou)”一詞)《淮(huai)南子(zi)·齊俗(su)論(lun)》改為“往古來今謂之(zhi)宙(zhou),天地(di)上下(xia)謂之(zhi)宇(yu)(yu)(yu)”。
非淡漠無(wu)以(yi)明德,非寧靜無(wu)以(yi)致遠,非寬大無(wu)以(yi)并覆,非正平(ping)無(wu)以(yi)制斷。
《淮(huai)南子(zi)·主術訓》改為(wei)“是故(gu)非(fei)(fei)(fei)澹薄無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)明德(de),非(fei)(fei)(fei)寧靜(jing)無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)致(zhi)遠(yuan)(yuan),非(fei)(fei)(fei)寬大無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)兼覆,非(fei)(fei)(fei)慈(ci)厚(hou)無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)懷眾,非(fei)(fei)(fei)平正無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)制斷。”增(zeng)加(jia)了一句“非(fei)(fei)(fei)慈(ci)厚(hou)無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)懷眾”。到了三國時,諸葛(ge)亮在(zai)《誡子(zi)書(shu)》中改為(wei)“非(fei)(fei)(fei)淡泊無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)明志,非(fei)(fei)(fei)寧靜(jing)無(wu)(wu)(wu)(wu)以(yi)(yi)致(zhi)遠(yuan)(yuan)”。
夫乘輿馬者(zhe),不勞而致千里;乘舟楫者(zhe),不游(you)而濟江海。
荀子在(zai)《勸學》篇有“假輿馬者,非(fei)利足也,而致千里;假舟楫者,非(fei)能水也,而絕江河(he)。”而文子早(zao)于荀子。
食者民(min)之本也(ye),民(min)者國(guo)之基(ji)也(ye),故人君者,上因天(tian)時,下(xia)盡地理(li),中用人力(li)。
《淮南子·主術訓》略有(you)改動:“食(shi)者民之(zhi)本也,民者國之(zhi)本也,國者君之(zhi)本也。是故(gu)人(ren)君者,上因天時,下盡地財,中用人(ren)力(li)。”
是以圣(sheng)人(ren)之道,寬而栗(li),嚴而溫,柔而直,猛(meng)而仁。
《淮南子·氾論訓》。
學而(er)不(bu)厭,所以(yi)治身(shen)也;教而(er)不(bu)倦,所以(yi)治民也,賢師良友(you),舍而(er)為非者寡矣(yi)。
《論語·述而》有“學而不厭,誨人(ren)不倦”句(ju)。
茍利于(yu)民,不必法古;茍周于(yu)事,不必循俗。
《淮(huai)南子·氾(fan)論訓》為“茍(gou)(gou)利于民,不必法古(gu);茍(gou)(gou)周于事,不必循舊。”改(gai)“俗”為“舊”。
今(jin)為學者,循先襲業,握篇籍,守(shou)文法,欲以為治,猶持方(fang)枘而(er)內圓鑿(zao)也,欲得宜適亦難(nan)矣。
此(ci)乃成語“方枘圓鑿(zao)(zao)”最原(yuan)始出處。而(er)宋玉《九辨(bian)》:“圓鑿(zao)(zao)而(er)方枘兮,吾(wu)固知其齟齬而(er)難(nan)入(ru)。”晚于《文(wen)子》。
故揚湯止沸,沸乃益甚,知其本者(zhe),去火而已(yi)。此為成語(yu)“揚湯止沸”最早出處。
漢枚乘《上書(shu)諫吳王(wang)》:“欲湯之滄,一人(ren)炊(chui)之,百人(ren)揚(yang)之,無益(yi)也;不如(ru)絕薪止火而已。”《三國(guo)志(zhi)·魏書(shu)·劉廙傳(chuan)》:“揚(yang)湯止沸,使不焦爛。”
衰世之主(zhu)……構木為臺,焚林而畋(tian),竭(jie)澤而漁,積壤而丘處。
此即(ji)成語“竭澤(ze)而漁(yu)”最早出處。隨后有《呂(lv)氏春秋·卷十四·義賞》:“竭澤(ze)而漁(yu),豈不獲(huo)得?而明(ming)年無魚。”再后來有《淮南子·本經訓》。
現存重要注疏
(唐)魏徵《文子治要(yao)》(在《群書治要(yao)》內)
(唐)徐靈府(默希子)《通(tong)玄真經注》十(shi)二卷(juan)
(宋(song))朱(zhu)弁(bian)《通玄(xuan)真經注》七卷
(元)杜道堅《通玄真經纘(zuan)義》十二(er)卷(juan),附《釋(shi)音》一卷(juan)