南(nan)宋淳熙九年(1182),臺州知府唐仲友為嚴(yan)蕊、王惠(hui)等4人落籍(ji),回黃巖與母居住。
同年,浙東常平使(shi)朱(zhu)熹(xi)巡行臺(tai)州,因唐(tang)仲友的(de)永康(kang)學(xue)派(pai)反對(dui)朱(zhu)熹(xi)的(de)理(li)學(xue),朱(zhu)熹(xi)連上六疏彈劾唐(tang)仲友,其(qi)中(zhong)第三(san)、第四狀論及唐(tang)與嚴(yan)蕊(rui)風化之(zhi)罪(zui),下令黃巖(yan)通(tong)判抓捕(bu)嚴(yan)蕊(rui),關押(ya)在臺(tai)州和紹(shao)興(xing),施(shi)以鞭笞,逼其(qi)招供,“兩月之(zhi)間,一再杖(zhang),幾死(si)。”嚴(yan)蕊(rui)寧死(si)不從,并道:“身為(wei)賤妓,縱合與太守有濫(lan),科亦(yi)不至死(si);然是(shi)非真偽,豈可妄言以污士大夫(fu),雖死(si)不可誣也。”
此(ci)事朝野議論,震(zhen)動宋孝宗,孝宗認為是(shi)“秀才爭閑氣”,將朱(zhu)熹調任,轉由岳(yue)飛后(hou)人岳(yue)霖任提(ti)點刑獄,釋放嚴(yan)(yan)蕊,問其歸(gui)宿。嚴(yan)(yan)蕊作《卜算(suan)子·不是(shi)愛風塵》:“不是(shi)愛風塵,似(si)被(bei)前緣誤。花(hua)落花(hua)開自(zi)有時,總(zong)賴東君主。去也(ye)(ye)終(zhong)須去,住也(ye)(ye)如何(he)住!若得(de)山花(hua)插滿頭,莫問奴歸(gui)處。”岳(yue)霖判令從良,后(hou)被(bei)趙(zhao)宋宗室納為妾。詞作多佚,僅存(cun)《如夢令》、《鵲橋(qiao)仙》、《卜算(suan)子》3首。據此(ci)改編的戲(xi)劇《莫問奴歸(gui)處》,久演不衰。
原文:
不(bu)是愛(ai)風塵,似(si)被前緣誤。花落(luo)花開自有時(shi),總賴東君主(zhu)。
去也(ye)終(zhong)須去,住(zhu)也(ye)如何住(zhu)!若(ruo)得山花插滿(man)頭,莫問奴歸處(chu)。
注釋:
①風塵:古代稱(cheng)妓女為墮(duo)落風塵。
②前緣:前世的因(yin)緣。
③東君(jun):司春之神(shen),借指主(zhu)管妓女的地(di)方官吏。
背景:
嚴(yan)說:“身為(wei)賤妓,縱(zong)合與太守有濫,科亦不至死(si);然是(shi)非真(zhen)偽,豈可妄言以污士大夫,雖(sui)死(si)不可誣也(ye)。”此(ci)事朝野議論,震(zhen)動孝宗。后朱(zhu)熹改(gai)官,岳霖任(ren)提點(dian)刑獄,釋放嚴(yan)蕊,問其歸宿。嚴(yan)蕊作這首《卜算子》。岳霖判令從良,被趙宋宗室納為(wei)妾。
賞析:
上闋抒(shu)寫自己淪落風(feng)塵(chen)、俯(fu)仰隨人(ren)的(de)無奈(nai)。“不是愛(ai)風(feng)塵(chen),似被前(qian)緣誤(wu)。”首句開門見山(shan),特(te)意聲明自己并不是生性(xing)喜好風(feng)塵(chen)生活。封建(jian)社會中,妓(ji)女(nv)被視為(wei)冶葉倡(chang)條(tiao),所謂“行云飛絮共輕狂(kuang)”,就代表(biao)了(le)一般(ban)人(ren)對(dui)她們(men)的(de)看(kan)法。作者因事關風(feng)化(hua)而入(ru)獄,自然更被視為(wei)生性(xing)淫(yin)蕩的(de)風(feng)塵(chen)女(nv)子(zi)了(le)。
因(yin)此(ci),這句詞中有(you)自(zi)(zi)(zi)辯,有(you)自(zi)(zi)(zi)傷(shang),也有(you)不平的(de)怨憤。次句卻出(chu)語和緩(huan),用不定之(zhi)(zhi)(zhi)詞,說自(zi)(zi)(zi)己(ji)之(zhi)(zhi)(zhi)所(suo)以淪(lun)落風塵,是為(wei)前生的(de)因(yin)緣(yuan)(即所(suo)謂宿命(ming))所(suo)致。作者既(ji)不認為(wei)自(zi)(zi)(zi)己(ji)貪戀風塵,又不可(ke)能認識使自(zi)(zi)(zi)己(ji)沉淪(lun)的(de)真正根源,無(wu)可(ke)奈何,之(zhi)(zhi)(zhi)后(hou)只好歸之(zhi)(zhi)(zhi)于(yu)冥(ming)冥(ming)不可(ke)知的(de)前緣(yuan)與命(ming)運。“似”字似字乍看若不經意若不經意,實耐尋味。它(ta)不自(zi)(zi)(zi)覺地反映出(chu)作者對“前緣(yuan)”似信非(fei)信,既(ji)不得不承認,又有(you)所(suo)懷疑的(de)迷(mi)惘心(xin)理,既(ji)自(zi)(zi)(zi)怨自(zi)(zi)(zi)艾,又自(zi)(zi)(zi)傷(shang)自(zi)(zi)(zi)憐的(de)復(fu)雜感情。
“花(hua)(hua)落花(hua)(hua)開自(zi)(zi)(zi)有時(shi),總賴東(dong)(dong)君主(zhu)。”兩句借自(zi)(zi)(zi)然現(xian)象喻自(zi)(zi)(zi)身命運,花(hua)(hua)落花(hua)(hua)開自(zi)(zi)(zi)有一定的(de)時(shi)候,可這一切都只能依(yi)靠司(si)其之神東(dong)(dong)君來作主(zhu),比(bi)喻象自(zi)(zi)(zi)己這類歌妓,俯仰隨人,不(bu)能自(zi)(zi)(zi)主(zhu),命運總是操在有權(quan)者(zhe)手中(zhong)。這是妓女命運的(de)真實寫照(zhao)。春中(zhong)既有深沉的(de)自(zi)(zi)(zi)傷,也隱(yin)含(han)著對主(zhu)管刑獄的(de)長官岳霖的(de)期望——希望他(ta)能成為護(hu)花(hua)(hua)的(de)東(dong)(dong)君。但話(hua)說(shuo)得很委婉含(han)蓄,祈求之意只于(yu)“賴”字中(zhong)隱(yin)隱(yin)傳出。
“去也(ye)終須(xu)去,住也(ye)如(ru)何(he)住!”下(xia)闋(que)承上不(bu)能自主(zhu)命(ming)運之意,轉寫自己在去住問(wen)題(ti)上的(de)不(bu)得自由(you)。去,指由(you)營(ying)妓隊伍中放出(chu);住,指仍留(liu)樂營(ying)為妓。離開風(feng)塵(chen)苦海,自然是(shi)她所渴想的(de),但卻(que)迂回其詞,用“終須(xu)去”這(zhe)種委婉的(de)語(yu)氣(qi)來(lai)表達。意思是(shi)說,以(yi)色藝事人的(de)生(sheng)活終究不(bu)能長久,將來(lai)總有一天須(xu)離此而去。言外之意是(shi),既(ji)“終須(xu)去”,何(he)不(bu)早日(ri)脫(tuo)離苦海呢?
以嚴蕊的(de)(de)色藝,解除監禁之后,假如重新(xin)為妓(ji),未始不(bu)(bu)能得(de)到有權者的(de)(de)賞愛(ai),但她實在不(bu)(bu)愿(yuan)再過這(zhe)種生活了,所以用“終須去(qu)(qu)”來(lai)曲(qu)(qu)折表達(da)離此風塵(chen)苦海的(de)(de)愿(yuan)望(wang)。下句“住也如何(he)住”從(cong)反(fan)面補(bu)足此意,說仍舊(jiu)留下來(lai)作營妓(ji)簡(jian)直不(bu)(bu)能想象如何(he)生活下去(qu)(qu)。兩(liang)句一(yi)(yi)去(qu)(qu)一(yi)(yi)住,一(yi)(yi)正(zheng)一(yi)(yi)反(fan),一(yi)(yi)曲(qu)(qu)一(yi)(yi)直,將自己(ji)不(bu)(bu)戀風塵(chen)、愿(yuan)離苦海的(de)(de)愿(yuan)望(wang)表達(da)得(de)既婉轉又明確。
歇拍(pai)單承“去”字集中表了他渴望自(zi)由的(de)(de)(de)(de)心情:“若得(de)(de)山花插(cha)滿(man)(man)頭,莫問(wen)奴歸處(chu)。”山花插(cha)滿(man)(man)頭,是(shi)(shi)(shi)到山野農村(cun)過自(zi)由自(zi)在生(sheng)活(huo)的(de)(de)(de)(de)一(yi)種借(jie)代性表述。兩句是(shi)(shi)(shi)說(shuo),如果(guo)有朝(chao)一(yi)日(ri),能(neng)夠將山花插(cha)滿(man)(man)頭鬢(bin),過著一(yi)般婦女的(de)(de)(de)(de)生(sheng)活(huo),那就(jiu)不(bu)必問(wen)她(ta)的(de)(de)(de)(de)歸宿(su)了。言(yan)外(wai)之(zhi)意(yi)是(shi)(shi)(shi):一(yi)般婦女的(de)(de)(de)(de)生(sheng)活(huo)就(jiu)是(shi)(shi)(shi)自(zi)己(ji)向往的(de)(de)(de)(de)目標,就(jiu)是(shi)(shi)(shi)自(zi)己(ji)的(de)(de)(de)(de)歸宿(su),別的(de)(de)(de)(de)什么(me)都(dou)不(bu)再考慮了。兩句回(hui)應篇首“不(bu)是(shi)(shi)(shi)愛風塵”清楚(chu)地,表明(ming)了對儉樸而(er)(er)自(zi)由生(sheng)活(huo)的(de)(de)(de)(de)向往,但仍(reng)可看出她(ta)出語留有余地。“若得(de)(de)”云云,就(jiu)是(shi)(shi)(shi)承上(shang)“總賴(lai)東(dong)君主(zhu)”而(er)(er)以祈求口吻出之(zhi)。
由于(yu)這(zhe)是(shi)一首在長(chang)官面(mian)前(qian)陳述(shu)衷曲的(de)(de)(de)詞,她在表明(ming)自(zi)己(ji)的(de)(de)(de)意(yi)愿時,不能不考慮(lv)到特定的(de)(de)(de)場合(he)、對象,采取比較(jiao)含(han)蓄方式,以期引起對方的(de)(de)(de)同(tong)情。但她并沒有(you)因此(ci)而(er)低聲下氣(qi),而(er)是(shi)不卑(bei)不亢,婉轉明(ming)確地(di)表達了自(zi)己(ji)的(de)(de)(de)意(yi)愿,這(zhe)是(shi)一位身處卑(bei)賤但尊重自(zi)己(ji)人(ren)格的(de)(de)(de)風塵女子的(de)(de)(de)一番婉而(er)有(you)骨的(de)(de)(de)自(zi)白。
原文:
道(dao)是(shi)梨花不是(shi)。道(dao)是(shi)杏花不是(shi)。白(bai)白(bai)與紅紅,別是(shi)東風(feng)情味。曾(ceng)記(ji),曾(ceng)記(ji),人在武陵(ling)微(wei)醉(zui)。
賞析:
對這首小令(ling),先且不談背(bei)景,直單微欣賞之,別有(you)逸(yi)趣。
“道是(shi)(shi)梨(li)(li)花(hua)(hua)(hua)(hua)不(bu)是(shi)(shi)。道是(shi)(shi)杏(xing)花(hua)(hua)(hua)(hua)不(bu)是(shi)(shi)。”發(fa)端二句飄然而至(zhi),雖(sui)明白(bai)如話(hua),但(dan)決非一覽(lan)無味,須(xu)細(xi)加玩(wan)味。詞人連用梨(li)(li)花(hua)(hua)(hua)(hua)、杏(xing)花(hua)(hua)(hua)(hua)比擬,可(ke)知(zhi)(zhi)所詠之(zhi)物為(wei)花(hua)(hua)(hua)(hua)。道是(shi)(shi)梨(li)(li)花(hua)(hua)(hua)(hua)——卻不(bu)是(shi)(shi),道是(shi)(shi)杏(xing)花(hua)(hua)(hua)(hua)——也不(bu)是(shi)(shi),則(ze)此(ci)花(hua)(hua)(hua)(hua)乍(zha)一看去,極易被(bei)誤認(ren)為(wei)梨(li)(li)花(hua)(hua)(hua)(hua),又極易被(bei)誤認(ren)為(wei)杏(xing)花(hua)(hua)(hua)(hua)。仔(zi)細(xi)一看,卻并非梨(li)(li)花(hua)(hua)(hua)(hua),也并非杏(xing)花(hua)(hua)(hua)(hua)。因此(ci)可(ke)知(zhi)(zhi)此(ci)花(hua)(hua)(hua)(hua)之(zhi)色,有如梨(li)(li)花(hua)(hua)(hua)(hua)之(zhi)白(bai),又有如杏(xing)花(hua)(hua)(hua)(hua)之(zhi)紅(hong)。
“白白與紅(hong)紅(hong)”緊承發端二句,點明此花之為紅(hong)、白二色(se)。連下兩組(zu)狀(zhuang)色(se)的疊字,極(ji)(ji)簡煉、極(ji)(ji)傳(chuan)神地寫(xie)出繁花似錦、二色(se)并妍的風采。一樹花分(fen)二色(se),確非(fei)常(chang)見,此花實在別致啊(a)!
“別(bie)是(shi)東(dong)風(feng)情味”上句才略從(cong)正(zheng)面點明(ming)花(hua)色,此(ci)句詞筆(bi)卻又輕靈(ling)地(di)宕(dang)開,不再從(cong)正(zheng)面著筆(bi),而從(cong)唱(chang)嘆(tan)之音贊美此(ci)花(hua)之風(feng)韻獨具一(yi)(yi)格(ge),超拔于春天眾芳之上。實在少此(ci)一(yi)(yi)筆(bi)不得。可是(shi),這究竟是(shi)一(yi)(yi)種什么花(hua)呢?
“曾(ceng)記(ji)。曾(ceng)記(ji)。人在(zai)武陵(ling)微醉。”結筆(bi)仍是空際著(zhu)筆(bi),不過,雖(sui)未直接點出花名(ming),卻已作了不管(guan)之答。“曾(ceng)記(ji)。曾(ceng)記(ji)”,二(er)(er)語甚妙,不但引起讀(du)(du)者的(de)注意,呼喚起讀(du)(du)者的(de)記(ji)憶(yi),且(qie)暗將詞境(jing)推遠(yuan)。“人在(zai)武陵(ling)微醉”,武陵(ling)二(er)(er)字(zi),暗示出此(ci)花之名(ming)。
陶(tao)淵明《桃(tao)(tao)花(hua)(hua)源記》云:武陵漁(yu)人曾“緣(yuan)溪行(xing),忘路之(zhi)遠近,忽(hu)逢桃(tao)(tao)花(hua)(hua)林,夾(jia)岸(an)數百步(bu),中(zhong)無(wu)雜樹,芳華鮮美(mei),落英繽紛(fen)。漁(yu)人甚異之(zhi),復前行(xing),欲窮其林”,終于來(lai)到(dao)世(shi)外桃(tao)(tao)源。原來(lai),此花(hua)(hua)屬桃(tao)(tao)源之(zhi)花(hua)(hua),花(hua)(hua)名就是桃(tao)(tao)花(hua)(hua)。句中(zhong)“醉”之(zhi)一字,寫出此花(hua)(hua)之(zhi)為人所迷戀的(de)(de)感(gan)受。詞境以(yi)桃(tao)(tao)花(hua)(hua)源結穴,馀味頗為深長。它可能(neng)意味著女詞人的(de)(de)身份(宋詞習以(yi)桃(tao)(tao)溪、桃(tao)(tao)源指妓女居處),也可能(neng)有取于桃(tao)(tao)花(hua)(hua)源凌越世(shi)俗之(zhi)意。
此詞所詠為紅(hong)白桃花(hua),這是(shi)桃花(hua)的一(yi)種,“桃品甚多……其花(hua)有(you)紅(hong)、紫、白、千葉、二色(se)之殊。”(明李(li)時珍《本草綱目·果部》)紅(hong)白桃花(hua),就是(shi)同樹(shu)花(hua)分二色(se)的桃花(hua)。北宋(song)邵雍有(you)《二色(se)桃》詩:“施(shi)朱施(shi)粉色(se)俱好,傾(qing)城傾(qing)國(guo)艷(yan)不同。疑是(shi)蕊宮雙姊妹,一(yi)時攜手嫁東風。”詩雖不及嚴蕊此詞含(han)蘊,但可(ke)借(jie)作為此詞的一(yi)個極(ji)好注(zhu)腳。
南宋(song)周密(mi)《齊東野語(yu)(yu)》卷二(er)十曾記嚴蕊其人及此詞:“天臺營妓嚴蕊,字(zi)幼芳,善(shan)琴弈歌舞,絲(si)竹書畫,色藝冠一時(shi)。間(jian)作(zuo)詩詞,有新(xin)語(yu)(yu),頗(po)通古(gu)今,善(shan)逢(feng)迎。四方聞其名(ming),有不遠千(qian)里而登門者(zhe)。唐與(yu)正守臺日,酒邊(bian)嘗命(ming)賦紅白桃花,即成(cheng)《如夢令》。與(yu)正賞之雙縑。”依據這(zhe)段記載來(lai)體(ti)味此詞,不難體(ti)會到這(zhe)位女詞人作(zuo)這(zhe)首詠物詞的一番蘊意。
詞(ci)(ci)(ci)顯(xian)然(ran)體現(xian)了作者的(de)(de)情(qing)感。道(dao)是(shi)(shi)(shi)(shi)梨花(hua)(hua)(hua)不(bu)是(shi)(shi)(shi)(shi)、道(dao)是(shi)(shi)(shi)(shi)杏花(hua)(hua)(hua)不(bu)是(shi)(shi)(shi)(shi)、別是(shi)(shi)(shi)(shi)東風(feng)(feng)(feng)情(qing)味的(de)(de)紅白(bai)桃(tao)花(hua)(hua)(hua),不(bu)正是(shi)(shi)(shi)(shi)這位色藝冠絕一時的(de)(de)女性自(zi)己(ji)(ji)的(de)(de)寫(xie)照嗎(ma)?而含蓄地(di)點明此(ci)花(hua)(hua)(hua)乃屬桃(tao)源之(zhi)花(hua)(hua)(hua),不(bu)正是(shi)(shi)(shi)(shi)她(ta)身陷風(feng)(feng)(feng)塵(chen)而心自(zi)高潔的(de)(de)象(xiang)征嗎(ma)?她(ta)的(de)(de)《卜算子》詞(ci)(ci)(ci),有“不(bu)是(shi)(shi)(shi)(shi)愛風(feng)(feng)(feng)塵(chen),似被前緣誤”之(zhi)句,正可(ke)詮釋(shi)此(ci)意。孫麟(lin)趾(zhi)《詞(ci)(ci)(ci)逕》云:“人(ren)之(zhi)品格高者,出筆必清。”此(ci)詞(ci)(ci)(ci)有清氣,有新意,正是(shi)(shi)(shi)(shi)詞(ci)(ci)(ci)人(ren)品格的(de)(de)自(zi)然(ran)流露(lu)。尤其這首詠物(wu)詞(ci)(ci)(ci)中(zhong),能巧妙地(di)借助(zhu)于典(dian)故(gu)的(de)(de)文化(hua)意義,表現(xian)詞(ci)(ci)(ci)人(ren)自(zi)己(ji)(ji)的(de)(de)高潔懷抱,似無(wu)寄托,而有寄托,就境界(jie)言,可(ke)以說(shuo)是(shi)(shi)(shi)(shi)詞(ci)(ci)(ci)中(zhong)的(de)(de)上品。
此詞(ci)(ci)絕不(bu)同(tong)于(yu)(yu)一(yi)般滯(zhi)于(yu)(yu)物(wu)象的詠物(wu)詞(ci)(ci),它純然(ran)從空際著(zhu)筆,空靈蕩漾,不(bu)即不(bu)離,寫(xie)出紅白(bai)桃花(hua)之高標逸韻,境界(jie)愈(yu)推愈(yu)高遠(yuan),令人玩味無極而神為之一(yi)旺。就藝術而言,可以說是詞(ci)(ci)中之逸品。
原文:
碧梧初出,桂花才吐,池(chi)上水(shui)花微(wei)謝(xie)。
穿(chuan)針(zhen)人在合(he)歡樓,正月露、玉盤高瀉。
蛛忙鵲懶,耕(geng)慵織倦,空(kong)做(zuo)古今佳話。
人間剛道隔年期,指天上、方才隔夜。