諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮于漢(han)靈帝光和四年(nian)(181年(nian))出生在瑯琊(ya)(ya)郡(jun)陽都縣(xian)的(de)一個官吏之家,諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)氏是瑯琊(ya)(ya)的(de)望族,先(xian)祖諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)豐(feng)曾在西漢(han)元帝時做(zuo)過司(si)隸校尉,諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮的(de)父親諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)珪在東漢(han)末年(nian)做(zuo)過泰(tai)山(shan)郡(jun)丞(cheng)。諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮3歲(sui)時母(mu)親章(zhang)氏病逝,諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮8歲(sui)時喪父,與弟弟諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)均一起跟隨由(you)袁術任命為豫(yu)章(zhang)太守的(de)叔父諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)玄到豫(yu)章(zhang)(今江西南昌(chang))赴任,東漢(han)朝廷派朱皓取代(dai)了諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)玄職務(wu),諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)玄就去投奔(ben)荊州劉表。
建安二年(197年),諸(zhu)葛玄去世,諸(zhu)葛亮(liang)就在隆中隱居,平日(ri)喜歡吟(yin)誦《梁甫吟(yin)》,又(you)常以管仲(zhong)、樂毅自比,時人(ren)對(dui)他都(dou)是不屑(xie)一顧,只有好友徐庶(shu)、崔州(zhou)平等人(ren)相信他的才干。
建安六年(201年),劉備(bei)(bei)為曹操(cao)所敗(bai),投奔(ben)荊州劉表同時(shi),積極聯絡當(dang)(dang)地(di)的(de)豪杰(jie)。當(dang)(dang)時(shi),劉備(bei)(bei)依附(fu)于(yu)劉表,屯兵(bing)于(yu)新野(位于(yu)今河南南陽)。后(hou)來司馬徽與劉備(bei)(bei)會(hui)面(mian)時(shi),表示:“那(nei)些儒生(sheng)都是(shi)見(jian)識淺陋的(de)人,豈會(hui)了解當(dang)(dang)世(shi)的(de)事(shi)務局勢?能了解當(dang)(dang)世(shi)的(de)事(shi)務局勢才(cai)是(shi)俊杰(jie)。此(ci)(ci)時(shi)只有(you)臥龍(long)(諸葛亮)、鳳(feng)雛(龐統)。”諸葛亮又(you)受徐(xu)庶(shu)推薦,劉備(bei)(bei)希(xi)望徐(xu)庶(shu)引亮來見(jian),但徐(xu)庶(shu)卻建議:“這(zhe)人可以(yi)(yi)去(qu)見(jian),不可以(yi)(yi)令他屈就到此(ci)(ci)。將軍宜屈尊以(yi)(yi)相(xiang)訪”。劉備(bei)(bei)便親自前往拜訪,去(qu)了三(san)次才(cai)見(jian)到諸葛亮。與諸葛亮相(xiang)見(jian)后(hou),劉備(bei)(bei)便叫其他人避開,對他提問:“現今漢室衰(shuai)敗(bai),奸臣假借皇(huang)命(ming)做事(shi),皇(huang)上失去(qu)大(da)權。我沒(mei)有(you)衡量自己的(de)德行與能力,想以(yi)(yi)大(da)義重振天下,但自己的(de)智慧(hui)謀略不夠,所以(yi)(yi)時(shi)常失敗(bai),直至今日。不過我志向仍(reng)未平抑(yi),先(xian)生(sheng)有(you)沒(mei)有(you)計謀可以(yi)(yi)幫助我?”
諸葛亮遂向他(ta)(ta)陳說了(le)三(san)分(fen)天下之計(ji)。諸葛亮分(fen)析(xi)道:“自董卓擅政(zheng)以(yi)來(lai),各(ge)(ge)地(di)(di)(di)豪杰并(bing)起(qi),占(zhan)據州(zhou)、郡(jun)的(de)(de)數(shu)(shu)不(bu)勝數(shu)(shu)。曹(cao)操與袁紹相比,聲望(wang)少(shao)之又(you)少(shao),然而(er)曹(cao)操最終之所以(yi)能(neng)(neng)打敗袁紹,以(yi)弱勝強的(de)(de)原因,不(bu)僅依靠的(de)(de)是(shi)天時,而(er)且(qie)也是(shi)人(ren)(ren)(ren)的(de)(de)謀劃(hua)得(de)當。現在曹(cao)操已擁有(you)百萬大軍(jun),挾天子以(yi)令諸侯,這(zhe)(zhe)確實不(bu)能(neng)(neng)與他(ta)(ta)爭強。孫權占(zhan)據江(jiang)東(dong),已經歷三(san)世,地(di)(di)(di)勢險要,民眾歸(gui)附,又(you)任用(yong)了(le)有(you)才(cai)能(neng)(neng)的(de)(de)人(ren)(ren)(ren),只(zhi)可(ke)以(yi)把他(ta)(ta)作為外(wai)援(yuan),但是(shi)不(bu)可(ke)謀取(qu)他(ta)(ta)。荊州(zhou)北靠漢水、沔水,一直到(dao)(dao)南(nan)海的(de)(de)物資(zi)都(dou)能(neng)(neng)得(de)到(dao)(dao),東(dong)面和(he)(he)吳郡(jun)、會稽(ji)郡(jun)相連,西(xi)(xi)邊(bian)和(he)(he)巴郡(jun)、蜀郡(jun)相通,這(zhe)(zhe)是(shi)大家都(dou)要爭奪的(de)(de)地(di)(di)(di)方,但是(shi)它(ta)的(de)(de)主人(ren)(ren)(ren)卻(que)沒有(you)能(neng)(neng)力守住(zhu)它(ta)。益州(zhou)地(di)(di)(di)勢險要,有(you)廣(guang)闊肥沃(wo)的(de)(de)土地(di)(di)(di),自然條件優越,高祖憑借(jie)它(ta)建立了(le)帝業。劉璋(zhang)昏(hun)庸懦弱,張魯在北面占(zhan)據漢中,人(ren)(ren)(ren)民殷實富裕,物產豐富,劉璋(zhang)卻(que)不(bu)知道愛惜,有(you)才(cai)能(neng)(neng)的(de)(de)人(ren)(ren)(ren)都(dou)渴望(wang)得(de)到(dao)(dao)賢明的(de)(de)君(jun)主。將(jiang)軍(jun)是(shi)漢室宗親(qin),而(er)且(qie)聲望(wang)很高,聞名(ming)天下,廣(guang)泛(fan)地(di)(di)(di)羅致英雄(xiong),思慕賢才(cai),如(ru)饑似渴,如(ru)果能(neng)(neng)占(zhan)據荊、益兩州(zhou),守住(zhu)險要的(de)(de)地(di)(di)(di)方,和(he)(he)西(xi)(xi)邊(bian)的(de)(de)各(ge)(ge)個民族(zu)和(he)(he)好,又(you)安撫(fu)南(nan)邊(bian)的(de)(de)少(shao)數(shu)(shu)民族(zu),對外(wai)聯合孫權,對內革(ge)新政(zheng)治;一旦天下形勢發生了(le)變化,就派一員上將(jiang)率(lv)領(ling)荊州(zhou)的(de)(de)軍(jun)隊直指(zhi)中原一帶,將(jiang)軍(jun)您親(qin)自率(lv)領(ling)益州(zhou)的(de)(de)軍(jun)隊從(cong)秦川出擊(ji),老百姓誰敢不(bu)用(yong)竹籃盛著(zhu)飯(fan)食,用(yong)壺裝著(zhu)酒來(lai)歡(huan)迎將(jiang)軍(jun)您呢?如(ru)果真能(neng)(neng)這(zhe)(zhe)樣(yang)做,那么稱霸(ba)的(de)(de)事業就可(ke)以(yi)成功,漢室天下就可(ke)以(yi)復(fu)興(xing)了(le)。”
這篇論說后(hou)世(shi)稱之為《隆(long)中(zhong)對(dui)》。劉(liu)備(bei)聽后(hou)大贊,力邀諸葛(ge)亮相助,于是諸葛(ge)亮便(bian)出山入(ru)幕。劉(liu)備(bei)常常和(he)他議論,關(guan)系也日漸親(qin)密。關(guan)羽、張(zhang)飛等大感不悅(yue),劉(liu)備(bei)向他們解釋(shi)道:““我(wo)有(you)了(le)孔明,就像(xiang)魚得到水般,希望諸位不要再(zai)說了(le)。””關(guan)羽、張(zhang)飛等便(bian)不再(zai)抱怨。諸葛(ge)亮所提出的(de)(de)《隆(long)中(zhong)對(dui)》是此后(hou)數十年(nian)劉(liu)備(bei)和(he)蜀(shu)漢(han)的(de)(de)基本(ben)國策,諸葛(ge)亮時年(nian)27歲(sui)。
建安(an)(an)十三年(nian)(208年(nian)),劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)表(biao)的長子劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)十分器重(zhong)諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)。劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)表(biao)之(zhi)(zhi)妻(qi)、劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)后(hou)母蔡氏屢進(jin)讒言(yan),劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)表(biao)寵(chong)愛(ai)少(shao)子劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琮(cong),對(dui)劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)漸漸不(bu)悅。劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)數(shu)次向(xiang)諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)請教自(zi)(zi)安(an)(an)之(zhi)(zhi)術,但諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)每每推辭,不(bu)為之(zhi)(zhi)謀(mou)劃。劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)便在(zai)一次飲宴時(shi)用上(shang)屋抽(chou)梯之(zhi)(zhi)計令諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)說出(chu)解決辦法。劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)對(dui)諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)說:“如今我們兩(liang)個(ge)向(xiang)上(shang)到不(bu)了(le)天,向(xiang)下接不(bu)到地,就(jiu)我們兩(liang)個(ge)人,話出(chu)自(zi)(zi)你口,進(jin)入我的耳朵,無他人知曉,現在(zai)可以(yi)說了(le)嗎?”諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)無奈之(zhi)(zhi)下對(dui)劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)說:“你難(nan)道看不(bu)見歷史上(shang)申生在(zai)國(guo)內(nei)導致禍患,重(zhong)耳逃亡在(zai)外(wai)而獲得生存嗎?”劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)意識(shi)到諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)讓他外(wai)出(chu)以(yi)自(zi)(zi)保。當時(shi)黃祖被東吳殺害,劉(liu)(liu)(liu)(liu)(liu)琦(qi)便上(shang)薦為江夏(xia)太守外(wai)求自(zi)(zi)保。
建安十三年(208年)八(ba)月,劉(liu)(liu)(liu)表病逝,其二子劉(liu)(liu)(liu)琮繼。當(dang)時托名(ming)為漢相的(de)曹(cao)(cao)(cao)操統(tong)一北方后,率(lv)(lv)20萬(wan)大軍(jun)(jun)南(nan)下荊(jing)楚,聽到曹(cao)(cao)(cao)操南(nan)下的(de)消息,遣使投降。諸葛亮勸說(shuo)劉(liu)(liu)(liu)備,及時攻(gong)打劉(liu)(liu)(liu)琮,可趁機占領(ling)荊(jing)州,劉(liu)(liu)(liu)備不忍。劉(liu)(liu)(liu)備在(zai)樊城知道曹(cao)(cao)(cao)操大軍(jun)(jun)南(nan)下后,率(lv)(lv)軍(jun)(jun)隊和百(bai)姓(xing)南(nan)逃(tao),曹(cao)(cao)(cao)軍(jun)(jun)在(zai)當(dang)陽長(chang)坂追上并大破劉(liu)(liu)(liu)軍(jun)(jun)。
同(tong)年,劉(liu)備敗走夏口,而孫(sun)權之(zhi)前(qian)又(you)派(pai)魯肅到來觀察情況,并(bing)向劉(liu)備建議向孫(sun)權求(qiu)救,諸葛亮(liang)便(bian)自薦到柴桑作說客,與魯肅結為朋(peng)友。
劉備率軍(jun)到(dao)(dao)了(le)夏口(今(jin)湖北漢(han)(han)口)之后(hou),諸葛(ge)亮說:“如(ru)今(jin)態勢(shi)緊急,我請求親(qin)赴江東(dong)求救于孫(sun)權。”當時孫(sun)權率領軍(jun)隊(dui)駐(zhu)扎(zha)在(zai)柴桑(sang)(今(jin)江西九江),觀望事態的發展。到(dao)(dao)達(da)柴桑(sang)后(hou),諸葛(ge)亮面(mian)見孫(sun)權。諸葛(ge)亮為孫(sun)權分析(xi)局勢(shi):“海內大亂,將軍(jun)起兵據有(you)江東(dong),劉豫州也把部眾聚(ju)集在(zai)漢(han)(han)水之南(nan),打算與曹操爭奪天(tian)下。如(ru)今(jin)曹操平(ping)定其他勢(shi)力,基本上占據了(le)北方,如(ru)今(jin)南(nan)下攻破荊州,威震四海。英雄(xiong)無(wu)所用(yong)武,所以劉豫州逃到(dao)(dao)了(le)這里(li)。
接著,諸葛(ge)亮(liang)先用二(er)分法(fa)給孫(sun)(sun)(sun)權兩個選擇,“如(ru)(ru)果(guo)能以(yi)吳、越的軍(jun)(jun)力與中原之國抗(kang)衡,不(bu)(bu)如(ru)(ru)早和曹(cao)操(cao)斷交”;另(ling)一個選擇則(ze)是(shi)激(ji)將法(fa),“如(ru)(ru)果(guo)認為(wei)不(bu)(bu)能抵擋,為(wei)何(he)不(bu)(bu)停止軍(jun)(jun)事行動,向北(bei)方(fang)稱臣呢!”孫(sun)(sun)(sun)權卻反問諸葛(ge)亮(liang),劉(liu)備(bei)又為(wei)何(he)不(bu)(bu)投降。諸葛(ge)亮(liang)便提高劉(liu)備(bei)身價(jia),說(shuo)劉(liu)備(bei)有氣節,絕(jue)不(bu)(bu)投降,以(yi)向孫(sun)(sun)(sun)權顯示劉(liu)備(bei)的決(jue)心。孫(sun)(sun)(sun)權大怒,誓言不(bu)(bu)會(hui)向曹(cao)操(cao)投降,但(dan)卻有所擔心,劉(liu)備(bei)還有多(duo)少兵(bing)力戰(zhan)斗(dou)。諸葛(ge)亮(liang)最后才分析兩軍(jun)(jun)的情況,先說(shuo)出自軍(jun)(jun)散兵(bing)歸還和關(guan)羽水(shui)軍(jun)(jun)有萬(wan)人(ren),加(jia)上劉(liu)琦(qi)凡(fan)江夏士兵(bing)亦不(bu)(bu)下(xia)萬(wan)人(ren),再(zai)說(shuo)出曹(cao)軍(jun)(jun)遠來疲(pi)弊,追劉(liu)備(bei)時,又用輕騎(qi)一日(ri)一夜行了三(san)(san)百多(duo)里,正是(shi)“強弩之末,勢不(bu)(bu)能穿魯縞”;而且北(bei)方(fang)人(ren)不(bu)(bu)習水(shui)戰(zhan),荊州百姓又是(shi)被逼服從曹(cao)操(cao),不(bu)(bu)是(shi)心服;最后肯定地說(shuo)曹(cao)操(cao)必定可打敗。孫(sun)(sun)(sun)權十分高興,后又受(shou)到魯肅(su)、周瑜(yu)的游說(shuo),決(jue)定聯劉(liu)抗(kang)曹(cao),派(pai)周瑜(yu)、程普(pu)、魯肅(su)等(deng)率三(san)(san)萬(wan)水(shui)軍(jun)(jun),與曹(cao)操(cao)開戰(zhan)。
諸(zhu)葛亮隨軍回(hui)到(dao)劉備處;十一月,曹(cao)(cao)操(cao)(cao)大軍在赤壁(bi)遭(zao)遇(yu)孫劉聯軍火攻,曹(cao)(cao)操(cao)(cao)軍遭(zao)受了非(fei)常大的損(sun)失,而(er)此時(shi)曹(cao)(cao)操(cao)(cao)軍中又爆發瘟疫,曹(cao)(cao)操(cao)(cao)不得(de)已引軍北還。
建(jian)安十三年(nian)(nian)(208年(nian)(nian))十二月,劉(liu)備趁曹操北歸之機,聽從諸葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)之計,平定荊南(nan)四郡(jun),任命諸葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)為(wei)(wei)軍師中(zhong)郎(lang)將(jiang),督令零陵(ling)、桂陽、長(chang)沙(sha)三郡(jun),負責(ze)調整賦稅(shui),充(chong)實軍資。建(jian)安十五年(nian)(nian)(210年(nian)(nian)),劉(liu)備以龐統(tong)(tong)為(wei)(wei)耒陽令,龐統(tong)(tong)因沒有(you)(you)政績而被罷官。諸葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)向劉(liu)備進言,龐統(tong)(tong)有(you)(you)大(da)才,不(bu)可小用。于是劉(liu)備任命龐統(tong)(tong)為(wei)(wei)治(zhi)中(zhong),與(yu)諸葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)一樣被器重,與(yu)諸葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)并列為(wei)(wei)軍師中(zhong)郎(lang)將(jiang)。
建(jian)安十(shi)六年(nian)(211年(nian)),益(yi)(yi)州(zhou)(zhou)牧劉(liu)璋在張松(song)的(de)慫恿下(xia),派法正(zheng)到荊(jing)州(zhou)(zhou)請(qing)劉(liu)備(bei)率兵入,保護(hu)益(yi)(yi)州(zhou)(zhou)安全。諸葛(ge)亮認(ren)為機不(bu)可失(shi),勸說劉(liu)備(bei)應允。諸葛(ge)亮便與(yu)(yu)關(guan)羽、張飛(fei)、趙云等鎮守荊(jing)州(zhou)(zhou),劉(liu)備(bei)親自(zi)率軍在謀士(shi)龐統的(de)陪同下(xia)進(jin)入了益(yi)(yi)州(zhou)(zhou)。至次(ci)年(nian)十(shi)二月,劉(liu)璋發覺張松(song)私(si)通劉(liu)備(bei),將張松(song)處死,下(xia)令(ling)守關(guan)諸將不(bu)準(zhun)劉(liu)備(bei)兵馬(ma)通過。劉(liu)備(bei)與(yu)(yu)劉(liu)璋決(jue)裂,還攻成都。劉(liu)備(bei)棋先一著,占(zhan)領涪(fu)城(今四(si)川(chuan)綿陽(yang))向成都挺進(jin)。
建安十(shi)九年(214年),諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)聽聞劉(liu)備(bei)攻打成都,且(qie)軍師(shi)(shi)龐(pang)統中(zhong)流矢身(shen)亡(wang)。?留關羽留守荊州,與(yu)張(zhang)飛、趙云率兵(bing)溯長江(jiang)而(er)(er)上,攻克巴東,與(yu)劉(liu)備(bei)會師(shi)(shi)成都。至(zhi)江(jiang)州,打敗并生擒了(le)巴郡太守嚴顏(yan)。?劉(liu)璋被(bei)迫(po)出城(cheng)投降。成都攻下后(hou),諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)受(shou)(shou)(shou)金五百斤(jin),銀千斤(jin),錢五千萬,錦千匹,并受(shou)(shou)(shou)任為(wei)軍師(shi)(shi)將軍,署左將軍府事(shi)。?每當(dang)劉(liu)備(bei)出兵(bing)征伐,諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)便負責鎮守成都,為(wei)劉(liu)備(bei)足(zu)食(shi)足(zu)兵(bing)。當(dang)時法(fa)(fa)(fa)正(zheng)統御外(wai)軍、于內為(wei)謀士,治(zhi)(zhi)理(li)(li)蜀(shu)地(di)(di)(di)睚眥(zi)必報,擅(shan)(shan)自(zi)(zi)殺死(si)了(le)詆毀自(zi)(zi)己的(de)多人(ren)。有(you)人(ren)對(dui)諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)說(shuo):“法(fa)(fa)(fa)正(zheng)太過于跋扈,將軍應該告訴(su)主(zhu)(zhu)公(gong),壓制(zhi)一下他的(de)勢(shi)頭”。諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)說(shuo):“主(zhu)(zhu)公(gong)在(zai)公(gong)安,北面(mian)有(you)曹操的(de)大(da)軍,向(xiang)東忌憚孫權(quan)的(de)威(wei)(wei)逼,于內又怕孫夫人(ren)生事(shi)。自(zi)(zi)從(cong)法(fa)(fa)(fa)輔佐(zuo)主(zhu)(zhu)公(gong)之后(hou),猶(you)如有(you)了(le)翅(chi)膀(bang)翱(ao)翔(xiang)在(zai)天空(kong),不再受(shou)(shou)(shou)人(ren)所(suo)困。現在(zai)為(wei)什么要約(yue)束他,讓他不能如意呢(ni)?”于是對(dui)此事(shi)不再追究。諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)治(zhi)(zhi)理(li)(li)蜀(shu)地(di)(di)(di),崇尚嚴刑峻法(fa)(fa)(fa),有(you)怨氣的(de)人(ren)很多。法(fa)(fa)(fa)正(zheng)對(dui)諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)援引漢高祖進關中(zhong)后(hou)廢除秦朝苛法(fa)(fa)(fa),約(yue)法(fa)(fa)(fa)三(san)章的(de)故事(shi),希望(wang)能寬容治(zhi)(zhi)理(li)(li)。而(er)(er)諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)卻(que)認為(wei)法(fa)(fa)(fa)正(zheng)只知(zhi)其(qi)一、不知(zhi)其(qi)二。他認為(wei)如今形(xing)勢(shi)與(yu)秦末(mo)不同,劉(liu)璋昏聵無能,自(zi)(zi)從(cong)他主(zhu)(zhu)政蜀(shu)地(di)(di)(di)以來,沒有(you)制(zhi)定行之有(you)效的(de)法(fa)(fa)(fa)律,而(er)(er)且(qie)不修德政,威(wei)(wei)刑也沒有(you)。蜀(shu)地(di)(di)(di)的(de)大(da)族,專(zhuan)權(quan)自(zi)(zi)恣,君臣(chen)之道漸漸被(bei)大(da)族的(de)專(zhuan)擅(shan)(shan)所(suo)替(ti)代(dai)。所(suo)以我如今實行嚴刑峻法(fa)(fa)(fa),就(jiu)是為(wei)了(le)糾正(zheng)這(zhe)種政治(zhi)(zhi)形(xing)勢(shi)。
建(jian)安(an)(an)二(er)十二(er)年(nian)(217年(nian))十月(yue),曹操在平定關中(zhong)(zhong)(zhong)諸軍閥后南侵漢中(zhong)(zhong)(zhong)。建(jian)安(an)(an)二(er)十四年(nian)(219年(nian)),劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)與(yu)曹操在漢中(zhong)(zhong)(zhong)對(dui)(dui)峙不下,劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)派人(ren)到成都讓諸葛亮調兵來支(zhi)援(yuan),楊洪以漢中(zhong)(zhong)(zhong)是益州咽喉(hou),家門之禍(huo)、存亡之機,勸諫(jian)諸葛亮在這種時候應該“男子當戰,女子當運(yun)”。漢中(zhong)(zhong)(zhong)之戰以劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)的勝利告終。七月(yue),劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)自稱漢中(zhong)(zhong)(zhong)王。至此,完(wan)全(quan)實現了諸葛亮在“隆中(zhong)(zhong)(zhong)對(dui)(dui)策(ce)”中(zhong)(zhong)(zhong)制(zhi)定的“跨有荊、益”的戰略(lve)目標(biao)。
漢(han)(han)延康元(yuan)年(nian)(220年(nian)),曹丕篡漢(han)(han)自立(li)。魏黃初二(er)年(nian)(221年(nian)),群臣(chen)聽(ting)到(dao)漢(han)(han)獻(xian)帝被害的消息(xi),勸(quan)已成為漢(han)(han)中(zhong)王(wang)的劉(liu)備(bei)(bei)(bei)登(deng)基(ji)為帝,劉(liu)備(bei)(bei)(bei)不(bu)答應,諸(zhu)(zhu)葛亮(liang)用耿純(chun)游說(shuo)劉(liu)秀登(deng)基(ji)的故事勸(quan)劉(liu)備(bei)(bei)(bei)。于是劉(liu)備(bei)(bei)(bei)才答應即帝位,是為蜀(shu)昭烈帝。劉(liu)備(bei)(bei)(bei)任諸(zhu)(zhu)葛亮(liang)為丞相、錄尚書(shu)事,假節。同(tong)年(nian)張飛被害,諸(zhu)(zhu)葛亮(liang)領司(si)隸校尉一職。
蜀章(zhang)武(wu)(wu)元年(nian)(nian)(221年(nian)(nian))七(qi)月,劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)為奪回荊州,親率大(da)軍伐吳。章(zhang)武(wu)(wu)二(er)年(nian)(nian)(222年(nian)(nian))劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)兵敗夷陵(今湖北宜昌);八月,劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)撤退至永(yong)安。諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)大(da)嘆:“可(ke)惜法正故去,否則必(bi)能阻止陛下東征之舉。”至章(zhang)武(wu)(wu)三(san)年(nian)(nian)(223年(nian)(nian))二(er)月,劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)病重,召諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)到永(yong)安,與李嚴一起托付后事(shi),劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)對諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)說:“你的(de)(de)才能是曹丕的(de)(de)十倍,必(bi)定(ding)能夠(gou)安頓國(guo)家,終可(ke)成就大(da)事(shi)。如果嗣子(劉(liu)(liu)(liu)禪)可(ke)以(yi)輔助,便輔助他;如果他沒有才干,你可(ke)以(yi)自(zi)行取度。”諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)涕泣地說:“臣必(bi)定(ding)竭盡(jin)股肱的(de)(de)力量,報效(xiao)忠貞的(de)(de)節氣,直到死為止!”劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)又(you)要劉(liu)(liu)(liu)禪視諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)為父(fu)。延至四月,劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)逝世,劉(liu)(liu)(liu)禪繼位,封諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)為武(wu)(wu)鄉侯,開設官府辦公。不久(jiu),再領益州牧,政事(shi)上的(de)(de)大(da)小事(shi)務,劉(liu)(liu)(liu)禪都依賴于諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang),由諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)決定(ding)。本來南(nan)中地區(qu)因劉(liu)(liu)(liu)備(bei)(bei)逝世而乘機叛亂(luan),諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)因國(guo)家剛逝去君(jun)主,先不發兵,而派鄧(deng)芝及陳震赴(fu)東吳修好。
蜀建興三年(225年)春天,諸(zhu)葛亮率(lv)軍(jun)南征,臨行前劉禪賜諸(zhu)葛亮金鈇(fu)鉞一(yi)(yi)具,曲蓋一(yi)(yi)個(ge),前后羽(yu)葆鼓吹各(ge)一(yi)(yi)部,虎(hu)賁(bi)六十人。后諸(zhu)葛亮深入(ru)不毛(mao)之地討(tao)伐(fa)雍闿、孟獲,諸(zhu)葛亮采(cai)取參(can)軍(jun)馬謖的(de)建議,以攻心為(wei)主,先打敗雍闿軍(jun),再七擒七縱孟獲,至秋天平定所有亂事,十二月班師成都。蜀漢在南中安定并獲得大量的(de)資源,并且組(zu)建了無(wu)當飛軍(jun)這支勁旅。經過(guo)長期(qi)積累,有了北伐(fa)的(de)基礎(chu)。?
蜀(shu)建興(xing)四年(nian)(226年(nian)),魏文(wen)帝(di)曹丕死,其子(zi)曹叡繼位,缺乏統(tong)治經驗。諸(zhu)葛(ge)亮抓住有(you)利時(shi)機,決定出師北伐。次(ci)(ci)年(nian)三(san)月,率軍進駐漢中(zhong)(zhong),頓(dun)兵沔陽(今陜(shan)(shan)西(xi)勉縣)。建興(xing)六年(nian)(228年(nian))春,諸(zhu)葛(ge)亮事(shi)先揚聲走斜谷道(dao)取郿,讓(rang)趙云、鄧芝設疑兵吸引曹真重(zhong)兵,自己率大軍攻祁山。隴右(you)的南安、天水和安定三(san)郡反魏附蜀(shu),關(guan)中(zhong)(zhong)震(zhen)響。魏明帝(di)西(xi)鎮長安,命張郃率領步騎五萬人前(qian)往,大破(po)馬謖(su)于(yu)街亭。而(er)同(tong)時(shi)趙云寡不敵眾,失利于(yu)箕(ji)谷。諸(zhu)葛(ge)亮乃拔西(xi)縣千余家返回漢中(zhong)(zhong)。第一次(ci)(ci)北伐失敗。上疏請求自貶三(san)等,蜀(shu)后(hou)主以諸(zhu)葛(ge)亮為右(you)將(jiang)軍,行(xing)丞相事(shi),所(suo)總(zong)統(tong)如前(qian)。同(tong)年(nian)冬(dong),諸(zhu)葛(ge)亮趁(chen)魏兵東下,關(guan)中(zhong)(zhong)虛(xu)弱,趁(chen)機北伐,出兵散關(guan)(今陜(shan)(shan)西(xi)省(sheng)(sheng)寶(bao)(bao)雞市西(xi)南)圍陳(chen)倉(今陜(shan)(shan)西(xi)省(sheng)(sheng)寶(bao)(bao)雞市東),為魏將(jiang)郝昭所(suo)拒(ju),諸(zhu)葛(ge)亮勸降不成,而(er)又糧草不繼,不得已退還(huan)漢中(zhong)(zhong)。魏將(jiang)王雙(shuang)來追,被斬。
建(jian)興七(qi)年(229年)春,諸葛亮遣(qian)陳式(shi)攻武都(dou)(今甘肅省成縣(xian)周(zhou)邊)、陰平(今甘肅省文縣(xian)周(zhou)邊)二(er)郡(jun)。雍(yong)州刺史(shi)郭淮(huai)引兵救之,亮自出至建(jian)威(今甘肅省西(xi)和縣(xian)西(xi)),郭淮(huai)退,遂得二(er)郡(jun)。
建興(xing)八(ba)年(230年)秋,魏軍三(san)路進攻漢中,司(si)馬(ma)懿走西(xi)城(cheng)(今(jin)陜西(xi)省(sheng)(sheng)安康市西(xi)北),張郃走子午谷(gu),曹真走斜谷(gu)。諸葛(ge)亮(liang)駐軍于城(cheng)固(今(jin)陜西(xi)省(sheng)(sheng)城(cheng)固縣東(dong))、赤坂(ban)(今(jin)陜西(xi)省(sheng)(sheng)洋縣東(dong)二十(shi)里(li))。時大(da)雨三(san)十(shi)余天(tian),魏軍撤退。同年,諸葛(ge)亮(liang)使(shi)魏延、吳懿西(xi)入(ru)羌(qiang)中,大(da)破魏后將軍費曜(瑤)、雍(yong)州刺史郭(guo)淮于陽溪(南(nan)安郡內,當(dang)在今(jin)甘肅省(sheng)(sheng)武山(shan)西(xi)南(nan)一帶)。
建(jian)興九年(231年)二月,諸葛亮率大軍攻祁(qi)山,始(shi)以木牛運。時曹(cao)真病重,司馬懿都督關中諸將出拒。諸葛亮割麥于上邽(今甘肅(su)省(sheng)天水(shui)縣)。司馬懿追亮至鹵城(今甘肅(su)省(sheng)天水(shui)市與甘谷(gu)之(zhi)間(jian)),掘營自守,有“畏蜀(shu)如畏虎”之(zhi)譏。
同年五月,諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)使魏延、高(gao)翔、吳班赴拒,大破(po)司(si)馬懿(yi),漢(han)軍(jun)獲甲(jia)首(shou)三千級,玄鎧五千領,角弩三千一百張,于是司(si)馬懿(yi)退(tui)還保營。《晉書》則記(ji)魏軍(jun)卸甲(jia)輕裝,日夜兼程,在漢(han)陽與諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)相遇,司(si)馬懿(yi)派將(jiang)軍(jun)牛(niu)金率(lv)輕騎(qi)做(zuo)餌,諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)退(tui)兵至祁(qi)山(shan),屯兵鹵城(cheng),據(ju)南北二山(shan),堵水(shui)筑圍墻(qiang)。魏軍(jun)攻破(po),大破(po)蜀軍(jun),俘獲斬首(shou)數(shu)萬。?而陳壽(shou)所著《三國志》里,兩種說法均無記(ji)載。六月,李嚴因運糧不濟呼諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)還師(shi)。張郃追(zhui)亮(liang)(liang)退(tui)兵至木門,中箭身亡——此為二出祁(qi)山(shan)。
建(jian)興十年(nian)(232年(nian)),諸(zhu)葛亮在黃沙休兵勸農,制作(zuo)木牛流(liu)馬等(deng),并(bing)且練(lian)兵講武,準備再次北伐。建(jian)興十一年(nian)(233年(nian))冬,諸(zhu)葛亮派遣(qian)諸(zhu)軍運米(mi),集結大(da)軍于斜(xie)谷口(kou),治斜(xie)谷邸閣。?
建(jian)興十二(er)年(234年)二(er)月,諸(zhu)葛(ge)亮(liang)經過三年勸(quan)農講武的準備,率大軍(jun)(jun)(jun)出斜谷道(dao),據武功五丈(zhang)原(今陜西省岐(qi)山(shan)南(nan)),屯田于(yu)渭濱,同時(shi)派(pai)使臣到(dao)東吳(wu),希望孫權能(neng)同時(shi)攻魏(wei)。四月,蜀(shu)軍(jun)(jun)(jun)到(dao)達郿縣,在渭水南(nan)岸的五丈(zhang)原下扎營(ying)(ying)寨。司馬懿則率領魏(wei)軍(jun)(jun)(jun)背水筑營(ying)(ying),想再(zai)次以持久戰(zhan)消耗(hao)蜀(shu)軍(jun)(jun)(jun)糧(liang)食,令蜀(shu)軍(jun)(jun)(jun)自(zi)行撤退。
魏將(jiang)郭淮認(ren)為蜀軍(jun)(jun)必會爭(zheng)奪北(bei)原(yuan),司馬(ma)懿認(ren)同(tong),便派郭淮先前(qian)往(wang)防備。果然,蜀軍(jun)(jun)到來(lai),但被郭淮擊退。?[60]??諸葛亮(liang)考慮(lv)到前(qian)幾次北(bei)伐都因為運(yun)糧不繼(ji),導致功敗垂成,于是開始在渭、濱的(de)居民之間屯田(tian)生產糧食,百姓亦相(xiang)安無事(shi),一切如常。而孫權也響應(ying)蜀漢,親率十萬大軍(jun)(jun)北(bei)上攻魏,但被魏明(ming)帝曹叡(rui)親自率軍(jun)(jun)打敗。
諸葛(ge)亮派虎步監孟琰(yan)駐(zhu)武功(gong)水(shui)北(bei),適逢水(shui)漲,阻(zu)斷了(le)諸葛(ge)亮和孟琰(yan)的(de)聯系。司馬(ma)(ma)懿(yi)趁機出兵進攻孟琰(yan)。結果諸葛(ge)亮一方面派工(gong)兵架(jia)橋(qiao)(qiao),一方面派弩兵向司馬(ma)(ma)懿(yi)的(de)部隊(dui)射箭。司馬(ma)(ma)懿(yi)看(kan)到橋(qiao)(qiao)快架(jia)好,只好撤退了(le)。魏(wei)、蜀兩軍(jun)相峙了(le)百多日,其間諸葛(ge)亮多次派人挑(tiao)戰(zhan),司馬(ma)(ma)懿(yi)軍(jun)始(shi)終堅(jian)守不出。其后諸葛(ge)亮故意(yi)讓人帶一套女人的(de)衣(yi)服、頭巾送給司馬(ma)(ma)懿(yi),表(biao)示司馬(ma)(ma)懿(yi)就(jiu)像女人一樣(yang)。魏(wei)軍(jun)將領見此情形(xing)都火冒三丈,紛(fen)紛(fen)要求出戰(zhan),為了(le)搪塞(sai)將領們的(de)要求,司馬(ma)(ma)懿(yi)假意(yi)上表(biao)給魏(wei)明帝請戰(zhan)。曹睿(rui)便派衛(wei)尉(wei)辛毗為軍(jun)師,到前線節制(zhi)司馬(ma)(ma)懿(yi)。
司(si)馬(ma)懿(yi)曾向蜀漢使者詢(xun)問諸葛(ge)(ge)亮(liang)的(de)睡(shui)眠(mian)、飲食和辦事多少,不打聽軍事情況(kuang),使者答道:“諸葛(ge)(ge)公早起晚睡(shui),凡是二十杖以 上的(de)責罰,都親自披閱;所(suo)吃的(de)飯(fan)食不到幾升。”司(si)馬(ma)懿(yi)告訴人說:“諸葛(ge)(ge)孔明(ming)進(jin)食少而事務煩,他還能(neng)活多久呢”!
諸葛亮乃(nai)分兵屯(tun)田,在(zai)魏國境內與魏國百(bai)姓共同(tong)種糧自給自足(zu),打算長期駐扎下(xia)去,但諸葛亮卻因過(guo)于(yu)操勞而(er)病重。
八月,諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)病(bing)(bing)(bing)情(qing)日益惡化(hua)。司馬懿趁(chen)諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)病(bing)(bing)(bing)重不(bu)能統(tong)軍(jun),于是親自(zi)率軍(jun)襲擊蜀軍(jun)后(hou)(hou)方(fang),斬五百余(yu)人,獲牲口千余(yu)頭,降(jiang)者六百余(yu)人。諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)病(bing)(bing)(bing)重之(zhi)(zhi)際,蜀主(zhu)劉禪派遣(qian)尚書仆射(she)李福前(qian)來(lai)(lai)軍(jun)前(qian)問(wen)候,同(tong)時(shi)詢(xun)問(wen)國(guo)(guo)家大事(shi)(shi)。李福與諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)談(tan)話(hua)完畢,辭別而去,幾天(tian)之(zhi)(zhi)后(hou)(hou)又(you)(you)(you)回(hui)來(lai)(lai)。諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)說(shuo)(shuo):“我(wo)知道(dao)您回(hui)來(lai)(lai)的意圖,近(jin)來(lai)(lai)你雖然整(zheng)天(tian)與我(wo)交談(tan),但有(you)些事(shi)(shi)還(huan)沒(mei)有(you)對(dui)你交待,所(suo)以(yi)你又(you)(you)(you)回(hui)來(lai)(lai)聽取(qu)。你所(suo)要問(wen)的事(shi)(shi)蔣琬(wan)最適合(he)。”李福連忙道(dao)歉說(shuo)(shuo):“日前(qian)確實不(bu)曾詢(xun)問(wen),等到您百年之(zhi)(zhi)后(hou)(hou),誰(shui)(shui)可(ke)以(yi)擔(dan)(dan)負國(guo)(guo)家重任(ren),所(suo)以(yi)就又(you)(you)(you)返(fan)回(hui)。再請問(wen)蔣琬(wan)之(zhi)(zhi)后(hou)(hou),誰(shui)(shui)又(you)(you)(you)可(ke)承擔(dan)(dan)重任(ren)?”諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)說(shuo)(shuo):“費(fei)祎可(ke)以(yi)繼任(ren)。“李福又(you)(you)(you)問(wen)費(fei)祎之(zhi)(zhi)后(hou)(hou)誰(shui)(shui)可(ke)接任(ren)?諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)沒(mei)有(you)回(hui)答。同(tong)時(shi),諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)也對(dui)各將領(ling)交代后(hou)(hou)事(shi)(shi),要楊儀和費(fei)祎統(tong)領(ling)各軍(jun)撤退。由魏延、姜(jiang)維負責斷后(hou)(hou)。不(bu)久,諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)在(zai)軍(jun)營中去世。而楊儀、姜(jiang)維按照諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)臨(lin)終的部署,秘不(bu)發喪,整(zheng)頓(dun)軍(jun)馬從容撤退。
司(si)馬(ma)(ma)懿(yi)(yi)(yi)認(ren)為諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)已死(si)(si),率軍(jun)追擊(ji),姜(jiang)維推(tui)出(chu)雕(diao)(diao)刻成諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)模樣的木雕(diao)(diao)并率領(ling)大(da)軍(jun)回(hui)返(fan),司(si)馬(ma)(ma)懿(yi)(yi)(yi)看到(dao)諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)(木雕(diao)(diao)),認(ren)為諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)裝死(si)(si)引誘魏軍(jun)出(chu)擊(ji),趕(gan)緊飛馬(ma)(ma)撤退,奔行數(shu)里,司(si)馬(ma)(ma)懿(yi)(yi)(yi)數(shu)次問左右(you)將(jiang)領(ling):“吾(wu)頭尚(shang)在(zai)否?”眾(zhong)將(jiang)俱(ju)回(hui):“尚(shang)在(zai)”。司(si)馬(ma)(ma)懿(yi)(yi)(yi)不(bu)敢再追趕(gan)。于是蜀軍(jun)從容退去(qu),進入斜(xie)谷后,才訃(fu)告(gao)發喪,而(er)此(ci)事后來也被百姓為之諺曰:“死(si)(si)諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)走生(sheng)仲(zhong)達”, 司(si)馬(ma)(ma)懿(yi)(yi)(yi)聽聞蜀軍(jun)在(zai)斜(xie)谷發喪后自嘲道:“吾(wu)便料(liao)生(sheng),不(bu)便料(liao)死(si)(si)故也”。其后,司(si)馬(ma)(ma)懿(yi)(yi)(yi)視察(cha)蜀軍(jun)遺(yi)留的營寨,感嘆說:“諸(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)(liang)真(zhen)是天下奇才”。
蜀軍返回成都(dou)后,劉(liu)禪追謚諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)為忠武侯。諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)遺言命令部下(xia)將自己(ji)(ji)葬在漢中定軍山(shan)(shan),依山(shan)(shan)勢修建墳墓(mu),墓(mu)穴僅能(neng)容納下(xia)棺(guan)材。諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)曾經上表指出自己(ji)(ji)沒(mei)有(you)多余財產,只(zhi)有(you)800株桑(sang)樹和15頃(qing)土地,而(er)自己(ji)(ji)穿(chuan)的(de)都(dou)是(shi)朝廷賜封(feng),就算兒子都(dou)是(shi)自給自足,自己(ji)(ji)沒(mei)有(you)一點多余的(de)財產。果然,諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)直至(zhi)死時(shi)也是(shi)如此,甚至(zhi)在臨(lin)死前,也吩咐了(le)他(ta)下(xia)葬時(shi)只(zhi)需要(yao)挖(wa)洞一個,棺(guan)木能(neng)夠(gou)放進去便(bian)足夠(gou),自己(ji)(ji)則穿(chuan)著平常的(de)服裝(zhuang)即可,不須要(yao)其(qi)他(ta)配(pei)葬物。武侯墓(mu)在定軍山(shan)(shan)勉(mian)縣。?
蜀漢各地多上(shang)書請立(li)諸葛亮廟,蜀漢朝(chao)堂以此違(wei)背禮制不納,于(yu)是百姓在(zai)(zai)四(si)時(shi)的節日于(yu)道(dao)路上(shang)私(si)祭諸葛亮。直(zhi)至景耀六年(263年),在(zai)(zai)習隆(long)、向充的建議下,劉禪(chan)在(zai)(zai)沔陽為諸葛亮立(li)廟。
諸(zhu)葛亮死后30年,司馬昭派(pai)遣鄧艾、鐘會(hui)伐蜀。他的長(chang)子諸(zhu)葛瞻和長(chang)孫(sun)諸(zhu)葛尚一(yi)起在綿竹之戰(zhan)中戰(zhan)死沙場。
廉政建設
身為(wei)丞(cheng)相,諸葛(ge)亮深知(zhi):“屋漏(lou)在(zai)下,止之在(zai)上(shang),上(shang)漏(lou)不(bu)止,下不(bu)可(ke)居也。”?他不(bu)僅帶頭廉政(zheng)(zheng),樹(shu)起一(yi)面(mian)旗幟,同時還把(ba)廉政(zheng)(zheng)作為(wei)一(yi)項重要的政(zheng)(zheng)治(zhi)、法律建(jian)設(she)來抓,對蜀漢政(zheng)(zheng)治(zhi)、經濟、軍事、文化的方方面(mian)面(mian),都(dou)產生了重大(da)影響(xiang)。諸葛(ge)亮時期的廉政(zheng)(zheng)建(jian)設(she),首先表現在(zai)對蜀漢宮城規模和惠陵規模的嚴格控制(zhi)上(shang)。
在諸葛亮執政時期,年青的后(hou)主,常欲采(cai)擇(ze)以(yi)充后(hou)宮(gong)。當時負責(ze)宮(gong)中事(shi)務(wu)的董允以(yi)為古者天子(zi)后(hou)妃(fei)之(zhi)數(shu)不過十二,今嬪嬙(qiang)已具,不宜增(zeng)益,終(zhong)執不聽(ting)。后(hou)主皇妃(fei)之(zhi)數(shu)是一個復雜(za)問(wen)題(ti),涉及(ji)到皇宮(gong)規(gui)模建制等諸多問(wen)題(ti),非董允所能決(jue)定。當時,“及(ji)備殂沒(mei),嗣子(zi)幼弱,事(shi)無(wu)巨細,亮皆專之(zhi)”。“政事(shi)無(wu)巨細,咸(xian)決(jue)于(yu)亮”。
諸(zhu)葛亮在蜀漢上(shang)層創造了一個廉(lian)政奉公的(de)政治氛圍,蜀國官(guan)員以諸(zhu)葛亮為(wei)榜樣,為(wei)官(guan)節(jie)儉,力戒奢華,造就了整整一個廉(lian)政時代(dai)。
制定法律
諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)立法(fa)公開、執法(fa)公平,有(you)(you)異于同時代(dai)封建的(de)(de)法(fa)律思潮。蜀(shu)(shu)章武元年(221年),劉備在(zai)益(yi)(yi)州成都稱帝建立蜀(shu)(shu)漢(han)政權。而(er)益(yi)(yi)州舊為(wei)劉璋所(suo)(suo)(suo)統治,所(suo)(suo)(suo)以(yi)法(fa)令(ling)廢弛,地方派系坐大自強(qiang),劉備統治集團的(de)(de)強(qiang)力介入破(po)壞(huai)了相當(dang)一(yi)部分人稱霸(ba)西南(nan)的(de)(de)企圖,這(zhe)種(zhong)情況(kuang)下蜀(shu)(shu)漢(han)政權作為(wei)客籍政權面對著來(lai)自益(yi)(yi)州舊勢力的(de)(de)阻(zu)撓。面對這(zhe)種(zhong)情況(kuang)諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)認(ren)為(wei)這(zhe)不(bu)是苛法(fa)峻刑(xing)(xing)所(suo)(suo)(suo)留下的(de)(de)民怨,而(er)蜀(shu)(shu)漢(han)是建立在(zai)律令(ling)長期(qi)廢弛,導(dao)致官民混亂(luan)君臣(chen)無(wu)道,紊(wen)亂(luan)了“綱(gang)(gang)(gang)紀(ji)(ji)”。他說“三綱(gang)(gang)(gang)不(bu)正(zheng),六(liu)紀(ji)(ji)不(bu)理,則大亂(luan)生矣(yi)”三綱(gang)(gang)(gang)是指君為(wei)臣(chen)綱(gang)(gang)(gang),父為(wei)子綱(gang)(gang)(gang),夫為(wei)妻綱(gang)(gang)(gang)。六(liu)紀(ji)(ji)是指諸(zhu)(zhu)父有(you)(you)善,諸(zhu)(zhu)舅有(you)(you)義,族(zu)人有(you)(you)敘,昆弟有(you)(you)親,師長有(you)(you)尊,朋友有(you)(you)舊。所(suo)(suo)(suo)以(yi)只(zhi)有(you)(you)任(ren)法(fa)才能改(gai)變(bian)(bian)德政不(bu)舉、威刑(xing)(xing)不(bu)肅的(de)(de)局面只(zhi)有(you)(you)威之以(yi)法(fa),才能改(gai)變(bian)(bian)蜀(shu)(shu)土人士,專權自態,君臣(chen)之道,漸以(yi)陵(ling)替的(de)(de)態勢。與儒家“崇禮”治世的(de)(de)觀(guan)點不(bu)同諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)認(ren)為(wei)國(guo)(guo)家的(de)(de)治亂(luan)興(xing)衰(shuai)的(de)(de)根源在(zai)乎(hu)“法(fa)”,因此,諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)一(yi)再告(gao)誡、反(fan)復強(qiang)調法(fa)在(zai)治理國(guo)(guo)家過程中的(de)(de)重要性“夫一(yi)人之身,百萬(wan)之眾,束(shu)肩(jian)斂息,重足俯聽,莫敢仰視者(zhe)(zhe),法(fa)制使然也(ye)。”?不(bu)僅(jin)如此,諸(zhu)(zhu)葛(ge)亮(liang)(liang)(liang)還(huan)進一(yi)步從(cong)反(fan)面強(qiang)調了不(bu)以(yi)法(fa)治國(guo)(guo)的(de)(de)嚴重后果“若乃上無(wu)刑(xing)(xing)罰,下無(wu)禮義,雖(sui)有(you)(you)天下,富(fu)有(you)(you)四(si)海,而(er)不(bu)能自免者(zhe)(zhe),萊紛之類(lei)也(ye)。夫以(yi)匹夫之刑(xing)(xing)令(ling)以(yi)賞(shang)罰,而(er)人不(bu)能逆其命者(zhe)(zhe),孫武、攘直之類(lei)也(ye)。故(gu)令(ling)不(bu)可輕,勢不(bu)可通。”?
因此,諸葛亮入蜀之初便與法正、劉(liu)巴、李嚴(yan)、伊籍等人依據和增刪秦漢(han)舊(jiu)律,共(gong)同(tong)制(zhi)訂了蜀國的法典《蜀科》。此外,他還親自起(qi)草(cao)了各種(zhong)科條律令數十則,其內容包括了《八務》、《七戒》、《六恐》、《五懼》等條規。
諸(zhu)葛亮在漢(han)中(zhong)(zhong)休(xiu)士勸農(nong)期間,利用了漢(han)中(zhong)(zhong)的(de)(de)(de)(de)經濟條件,因地(di)(di)制宜地(di)(di)采(cai)取了一系列發展生(sheng)產的(de)(de)(de)(de)得(de)力(li)措施,使北伐軍(jun)(jun)資基(ji)本上(shang)就(jiu)地(di)(di)得(de)到了解決,諸(zhu)葛亮死后,蜀漢(han)軍(jun)(jun)撤退(tui),魏軍(jun)(jun)還在蜀營中(zhong)(zhong)“獲其圖(tu)書、糧谷甚眾”。這正說(shuo)明了諸(zhu)葛亮休(xiu)士勸農(nong),實行(xing)軍(jun)(jun)屯(tun)耕戰的(de)(de)(de)(de)效果。當地(di)(di)人民生(sheng)活(huo)好了,就(jiu)可以招來更多(duo)的(de)(de)(de)(de)人口(kou),使地(di)(di)廣人稀的(de)(de)(de)(de)漢(han)中(zhong)(zhong)重新得(de)到發展,逐步到達(da)人多(duo)、糧多(duo)的(de)(de)(de)(de)良性循環,使百姓“安其居,樂其業”。
經(jing)諸葛亮“踵(zhong)跡增筑(zhu)”的(de)(de)“山河堰”等水利(li)(li)工程至今還是漢(han)(han)中地區灌(guan)溉面積最大(da)的(de)(de)水利(li)(li)工程。據(ju)李儀祉先生考察而知,“山河堰尚灌(guan)褒城田八千(qian)余(yu)(yu)(yu)畝(mu)(mu),灌(guan)南鄭縣田三(san)萬零六(liu)百余(yu)(yu)(yu)畝(mu)(mu),灌(guan)酒(jiu)縣七千(qian)余(yu)(yu)(yu)畝(mu)(mu),共四(si)萬六(liu)千(qian)余(yu)(yu)(yu)畝(mu)(mu)。”漢(han)(han)中市的(de)(de)六(liu)大(da)名(ming)池,至今仍(reng)被利(li)(li)用(yong)。據(ju)考古調查統(tong)計,全區至今尚保留有(you)漢(han)(han)以來的(de)(de)古堰七十多(duo)處(chu),一(yi)些(xie)堰渠經(jing)歷代(dai)使用(yong)維修,一(yi)直延用(yong)至今。同時各地在繼承和(he)學(xue)習古代(dai)開發利(li)(li)用(yong)水利(li)(li)資源經(jing)驗的(de)(de)基礎上,又不斷(duan)增修了(le)大(da)批塘、庫、陂池等水利(li)(li)設施(shi)。僅勉縣就(jiu)增修了(le)能蓄十萬立方(fang)水的(de)(de)水庫三(san)十七個(ge);塘與(yu)陂池達三(san)百多(duo)個(ge);冬水田至今仍(reng)有(you)五萬多(duo)畝(mu)(mu)。
上述實事說明,漢(han)(han)中盆地古代農田(tian)水(shui)利(li)設(she)施至今所產生的實際(ji)效用(yong)和不(bu)斷改進利(li)用(yong),與(yu)諸葛亮(liang)當年(nian)在漢(han)(han)中休上勸(quan)農時,開(kai)拓農田(tian)、興修水(shui)利(li)、發展(zhan)生產的豐功偉績是分不(bu)開(kai)的。
治軍思想
諸(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)(liang)(liang)(liang)擅治軍,陳(chen)壽在《三國志·蜀志·諸(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)(liang)(liang)(liang)傳》中(zhong)就曾提到,諸(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)(liang)(liang)(liang)“治戎為長”。諸(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)(liang)(liang)(liang)也曾在《論薦劉巴》一文中(zhong)親言(yan):“運(yun)籌策于帷(wei)幄之中(zhong),吾不如(ru)子初遠矣!若(ruo)提鼓,會軍門,使百(bai)姓喜勇(yong),當與人議之耳。”可見,諸(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)(liang)(liang)(liang)治軍有方。諸(zhu)葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)(liang)(liang)(liang)(liang)善于治軍有如(ru)下(xia)幾(ji)個特點:
首先,治軍以(yi)(yi)(yi)明。諸葛亮治軍以(yi)(yi)(yi)明包括正(zheng)反(fan)兩(liang)個方面(mian)(mian)的(de)(de)(de)內容(rong)(rong),從(cong)正(zheng)面(mian)(mian)來說,諸葛亮治軍以(yi)(yi)(yi)明表現(xian)為(wei):一、提出明確的(de)(de)(de)道德(de)要求。如(ru)《將(jiang)苑·謹候》一文就集中表述(shu)了(le)這(zhe)方面(mian)(mian)的(de)(de)(de)內容(rong)(rong)。諸葛亮認(ren)為(wei)師出以(yi)(yi)(yi)律,失律則兇(xiong),律有十五,其(qi)中明白地指出要“勇”、“廉”、“平”、“忍”、“寬(kuan)”、“信(xin)”、“敬(jing)”、“明”、“仁”、“忠”等有關道德(de)方面(mian)(mian)的(de)(de)(de)要求。《將(jiang)苑·將(jiang)材》一文中要求將(jiang)帥要具備“仁”、“義”、“禮(li)”、“智”、“信(xin)”的(de)(de)(de)才(cai)能。《便宜十六(liu)策·陰察(cha)第十六(liu)》一文中說陰察(cha)之政要有五德(de):“禁暴止兵”、“賞賢罰罪”、“安仁和眾(zhong)”、“保大定(ding)功”、“豐撓(nao)拒讒”。二(er)、規(gui)定(ding)嚴(yan)(yan)格的(de)(de)(de)法令(ling)規(gui)定(ding)。如(ru)諸葛亮親著的(de)(de)(de)《法檢》兩(liang)卷、《軍令(ling)》兩(liang)卷(現(xian)存僅為(wei)《軍令(ling)》十五條),制定(ding)的(de)(de)(de)《八務(wu)》、《七戒》、《六(liu)恐(kong)》、《五懼(ju)》等條規(gui)。《便宜十六(liu)策·斬斷(duan)第十四(si)》一文對不(bu)聽從(cong)教令(ling)的(de)(de)(de)“輕”、“慢”、“盜”、“欺”、“背”、“亂”、“誤(wu)”七種情形(xing)的(de)(de)(de)嚴(yan)(yan)肅(su)處理(li)。
其次,以信(xin)(xin)為本。諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)治(zhi)軍重信(xin)(xin)。諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)認(ren)為,“信(xin)(xin),重然諾也”??,也就(jiu)是說(shuo),“信(xin)(xin)”就(jiu)是要(yao)做到言(yan)必行、行必果,言(yan)出必行。不誠(cheng)者失信(xin)(xin),如果不知道守信(xin)(xin)用(yong)(yong)(yong),那(nei)么(me)(me)作戰一定(ding)會失敗;如果有(you)法令而(er)不能夠執行,那(nei)么(me)(me)即(ji)使(shi)有(you)百萬(wan)之眾,也是毫無(wu)用(yong)(yong)(yong)處。反之,如果用(yong)(yong)(yong)信(xin)(xin)義來(lai)鼓勵將(jiang)士(shi)(shi),將(jiang)士(shi)(shi)沒(mei)有(you)不拼命效力的。因此,諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)強調治(zhi)軍要(yao)以信(xin)(xin)為本,“夫統(tong)武(wu)行師,以大(da)信(xin)(xin)為本。”以信(xin)(xin)為本,就(jiu)賞(shang)(shang)罰而(er)言(yan),諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)認(ren)為要(yao)“賞(shang)(shang)罰有(you)信(xin)(xin)”,因為用(yong)(yong)(yong)賞(shang)(shang)罰來(lai)判定(ding)功(gong)過,士(shi)(shi)卒就(jiu)會知道守信(xin)(xin)用(yong)(yong)(yong);就(jiu)將(jiang)帥而(er)言(yan),諸(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)認(ren)為所謂(wei)信(xin)(xin)將(jiang),即(ji)“進有(you)厚賞(shang)(shang),退有(you)嚴(yan)刑(xing),賞(shang)(shang)不逾時(shi),刑(xing)不擇貴。”
用兵南中
蜀(shu)國大臣朱褒、雍闿、高定等叛變(bian),南中(zhong)豪強
孟獲參(can)與其中。在北(bei)有(you)曹魏(wei)大(da)兵壓境、東有(you)孫權荊州軍威脅,南(nan)有(you)三(san)郡叛亂的(de)困(kun)難形(xing)勢(shi)下,諸葛亮(liang)采取了“北(bei)抗曹魏(wei)、東和孫權”的(de)戰略,于(yu)(yu)蜀(shu)建(jian)興元年(nian)(nian)(223年(nian)(nian))10月派鄧芝到東吳進行修好,并取得了外交上的(de)成功。接著,在建(jian)興二年(nian)(nian)(224年(nian)(nian))積極進行兵力補充、整(zheng)訓(xun)等(deng)戰役準備(bei)工作。這樣,在建(jian)興三(san)年(nian)(nian)(225年(nian)(nian))初,已經具備(bei)了南(nan)下平叛作戰的(de)條件,于(yu)(yu)是,諸葛亮(liang)在成都(dou)開始組織這次南(nan)征戰役。
建興(xing)三年(225年)5月,諸(zhu)葛亮大軍(jun)(jun)渡過瀘水,進入益州郡。在(zai)克服了(le)氣候、地(di)形(xing)、運輸等困難后,在(zai)味(wei)(wei)縣(xian)(今(jin)云南曲靖)以北(bei)地(di)區追上(shang)了(le)孟獲的(de)(de)部(bu)(bu)隊,經過激戰(zhan),擊(ji)敗了(le)孟獲的(de)(de)部(bu)(bu)隊,生擒孟獲。接著,諸(zhu)葛亮大軍(jun)(jun)南下(xia)到(dao)達(da)味(wei)(wei)縣(xian)地(di)區與李恢的(de)(de)部(bu)(bu)隊會師(shi)。隨后,大軍(jun)(jun)向西挺(ting)進,進兵滇池(今(jin)云南晉(jin)寧東(dong)),并分兵平定了(le)四周的(de)(de)部(bu)(bu)族(zu)。建興(xing)三年(225年)秋(qiu)。整(zheng)個戰(zhan)役勝(sheng)利(li)結束。
北伐曹魏
諸葛亮為了匡扶漢(han)室,統一中(zhong)原(yuan),從(cong)228年春至234年冬先后兵出漢(han)中(zhong),對曹魏發(fa)動的五次(ci)戰爭。
建(jian)興六年(228年)春,諸(zhu)葛(ge)亮(liang)第(di)一次北(bei)伐,諸(zhu)葛(ge)亮(liang)設(she)疑兵于斜谷,自己率大軍攻祁山。張郃大破馬謖于街亭,諸(zhu)葛(ge)亮(liang)返回(hui)漢中(zhong)。
建興(xing)六年(228年)年冬,諸葛亮第二次(ci)北伐。出散關,包圍(wei)陳倉,攻打(da)二十多天,蜀(shu)軍糧盡(jin)退軍。
建(jian)興七年(229年),諸葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)第三(san)次(ci)北伐,諸葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)派遣陳式攻占武都、陰(yin)平。魏將(jiang)郭(guo)淮(huai)帶兵援救,諸葛(ge)(ge)(ge)亮(liang)親自(zi)率(lv)軍至建(jian)威,郭(guo)淮(huai)撤退,蜀漢(han)成功得(de)到二(er)郡。
建興九(jiu)年(231年),諸葛亮第四次北伐,蜀軍(jun)包圍祁山,司馬懿和張郃(he)帶兵援救。李嚴運糧不繼,蜀軍(jun)糧盡退(tui)軍(jun)。張郃(he)追擊(ji)蜀軍(jun)至木(mu)門,被(bei)蜀軍(jun)射殺。
建(jian)興十二年(234年),諸葛亮(liang)(liang)第五次北伐,諸葛亮(liang)(liang)出武功五丈原。因(yin)未能成功搶占北原而與魏軍僵持達百余日。秋(qiu),諸葛亮(liang)(liang)逝世(shi),蜀軍退(tui)回漢中,至(zhi)此諸葛北伐結(jie)束。
軍事發明
諸葛(ge)亮作(zuo)為軍事家在(zai)歷(li)代(dai)兵(bing)家也得到了較高的(de)(de)認可。司馬懿在(zai)諸葛(ge)亮死后,看到諸葛(ge)亮的(de)(de)營(ying)壘,稱贊其為“天(tian)下奇才”。
唐太(tai)宗與李靖在(zai)《唐太(tai)宗李衛(wei)公問對》中多(duo)次提到諸(zhu)葛亮的治軍(jun)之法與八陣圖,給(gei)予了極高的評(ping)價,并且(qie)表明陳壽(shou)在(zai)《三國志》中對諸(zhu)葛亮的評(ping)價是“史官鮮克知兵,不能紀其實跡(ji)焉”。唐朝(chao)時亦將諸(zhu)葛亮評(ping)選為武廟十哲(zhe)之一,與張良、韓信、白起(qi)等(deng)九(jiu)位(wei)歷代(dai)兵家享同等(deng)地位(wei)。
諸(zhu)葛(ge)亮亦作諸(zhu)多(duo)軍(jun)事(shi)著述,如(ru)《南征(zheng)》,《北(bei)(bei)伐》,《北(bei)(bei)出》等,對中國軍(jun)事(shi)界有(you)一定的貢獻。諸(zhu)葛(ge)亮在技術發明(ming)上亦有(you)靈(ling)巧的表(biao)現(xian),如(ru)改良(liang)連(lian)弩。諸(zhu)葛(ge)亮亦推演了兵法,作八陣圖,直至(zhi)唐代將領(ling)李靖仍(reng)然(ran)十分推崇。?
《前出師表》,是中(zhong)國(guo)三國(guo)時代蜀漢丞相諸葛亮(liang)寫給后主的(de)一篇(pian)表。
當時(shi)為(wei)建興(xing)五(wu)年(227年),蜀漢已(yi)從劉(liu)備(bei)殂(cu)亡的(de)震蕩中恢復過來,外(wai)結孫吳,內(nei)定南中,勵清吏政,兵精糧足;諸葛亮認為(wei)已(yi)有能力北伐(fa)中原,實(shi)現劉(liu)備(bei)匡(kuang)復漢室。表文表達了(le)作(zuo)者審慎勤懇、以伐(fa)魏興(xing)漢為(wei)己任(ren)的(de)忠貞(zhen)之(zhi)志和(he)誨誡后主不忘(wang)先帝遺愿(yuan)的(de)孜(zi)孜(zi)之(zhi)意,情(qing)感(gan)真摯,文筆酣暢,是古(gu)代散文中的(de)杰出作(zuo)品。?
《后(hou)出(chu)師(shi)表(biao)(biao)》,是蜀(shu)建(jian)興(xing)(xing)六年(nian)(nian)(228年(nian)(nian))十一月諸(zhu)(zhu)葛亮(liang)二次伐魏前給蜀(shu)后(hou)主上(shang)的(de)表(biao)(biao)章,為了與建(jian)興(xing)(xing)五年(nian)(nian)春第一次北伐前所上(shang)表(biao)(biao)疏區別(bie),后(hou)人題曰《后(hou)出(chu)師(shi)表(biao)(biao)》,此表(biao)(biao)始見于《三國志(zhi)·蜀(shu)志(zhi)·諸(zhu)(zhu)葛亮(liang)傳》裴松(song)之注引習鑿齒《漢晉春秋》,習氏謂“此表(biao)(biao),亮(liang)集所無,出(chu)張儼默記”。?[80]??于是,自清代始,出(chu)現了關于此表(biao)(biao)真(zhen)偽問題的(de)爭辯,至今莫訣。
《誡(jie)子書》是諸(zhu)(zhu)(zhu)葛亮(liang)臨終前寫給8歲兒子諸(zhu)(zhu)(zhu)葛瞻的(de)(de)一(yi)(yi)封家書,成(cheng)為后(hou)世歷(li)代(dai)學子修身立志的(de)(de)名篇。[81]??它可以看作是諸(zhu)(zhu)(zhu)葛亮(liang)對其一(yi)(yi)生的(de)(de)總結(jie)。諸(zhu)(zhu)(zhu)葛亮(liang)也是一(yi)(yi)位品格高潔才學淵博的(de)(de)父親(qin),對兒子的(de)(de)殷(yin)殷(yin)教(jiao)誨與無限期(qi)望盡在(zai)言中。通過這些智慧理性、簡(jian)練謹嚴的(de)(de)文(wen)字,將普天下為人父者的(de)(de)愛子之情表達得如此深切。后(hou)人留存有多(duo)篇《誡(jie)子書》。
除上述作(zuo)品外,諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)還有《草廬對》《誡外甥書(shu)(shu)》《將苑》(又名(ming)《心書(shu)(shu)》)《便宜十(shi)六策》等著作(zuo)。諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)的(de)著作(zuo)編成《諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)亮(liang)集(ji)》,又名(ming)《諸(zhu)(zhu)(zhu)葛(ge)(ge)氏集(ji)》。
諸(zhu)葛亮所處(chu)的時代,正(zheng)是中國書法(fa)藝術趨(qu)向成熟的時代。諸(zhu)葛亮
喜愛書(shu)法,在青少(shao)年時(shi)代就進行過刻苦的訓(xun)練,能(neng)寫(xie)多種字(zi)體,篆(zhuan)書(shu)、八分、草書(shu)都寫(xie)得很出色。
南朝梁陶弘(hong)景(jing)是一(yi)(yi)位大書(shu)(shu)(shu)法(fa)家(jia),他所(suo)著《刀劍(jian)錄》記載(zai):“蜀(shu)章(zhang)武(wu)元年(nian)(nian)辛丑(公(gong)(gong)元221年(nian)(nian)),采金(jin)牛山(shan)(shan)鐵,鑄八鐵劍(jian),各長三尺六寸(cun),……并是孔明書(shu)(shu)(shu)作(zuo)(zuo)(zuo)風角處(chu)所(suo)。”虞(yu)荔《古鼎(ding)(ding)錄》記載(zai):“諸(zhu)葛亮(liang)殺(sha)王雙,還(huan)定(ding)軍山(shan)(shan),鑄一(yi)(yi)鼎(ding)(ding),埋于漢川,其(qi)文曰(yue):定(ding)軍鼎(ding)(ding)。又作(zuo)(zuo)(zuo)八陣鼎(ding)(ding),沉永安水中(zhong),皆大篆(zhuan)書(shu)(shu)(shu)。”“先(xian)主(zhu)章(zhang)武(wu)二年(nian)(nian)(公(gong)(gong)元222年(nian)(nian)),于漢川鑄一(yi)(yi)鼎(ding)(ding),名(ming)克(ke)漢鼎(ding)(ding),置丙穴中(zhong),八分書(shu)(shu)(shu)又鑄一(yi)(yi)鼎(ding)(ding)于成(cheng)都武(wu)擔山(shan)(shan),名(ming)受禪鼎(ding)(ding);又鑄一(yi)(yi)鼎(ding)(ding)于劍(jian)山(shan)(shan)口,名(ming)劍(jian)山(shan)(shan)鼎(ding)(ding)。并小篆(zhuan)書(shu)(shu)(shu),皆武(wu)侯跡。”“章(zhang)武(wu)三年(nian)(nian)(公(gong)(gong)元223年(nian)(nian))義作(zuo)(zuo)(zuo)二鼎(ding)(ding),一(yi)(yi)與魯王,文曰(yue):‘富(fu)貴昌,宜(yi)侯王。’;一(yi)(yi)與梁王,文曰(yue):‘大吉祥,宜(yi)公(gong)(gong)王。’并古隸書(shu)(shu)(shu),高(gao)三尺,皆武(wu)侯跡。”北宋(song)時(shi)周(zhou)越所(suo)著《古今法(fa)書(shu)(shu)(shu)苑》也記載(zai):“蜀(shu)先(xian)主(zhu)嘗作(zuo)(zuo)(zuo)三鼎(ding)(ding),皆武(wu)侯篆(zhuan)隸八分,極其(qi)工妙(miao)。”南朝陶弘(hong)景(jing),距(ju)諸(zhu)葛亮(liang)僅二百(bai)余(yu)年(nian)(nian)時(shi)間,他的見聞和記述應是有事(shi)實依據的。?
宋(song)(song)徽宗宣(xuan)和(he)內府的(de)《宣(xuan)和(he)書譜》卷13記(ji)載:諸葛(ge)亮“善畫,亦喜(xi)作草(cao)字(zi),雖不以書稱(cheng),世得其遺跡,必珍(zhen)玩之”。又說:“今御府所藏草(cao)書一:《遠涉帖》。”這說明(ming)到北宋(song)(song)末期(1119-1125年)在皇宮內府還珍(zhen)藏有(you)諸葛(ge)亮的(de)書法作品(pin)。南宋(song)(song)陳思《書小史》記(ji)載:諸葛(ge)亮“善其篆隸八分,今法帖中(zhong)有(you)‘玄漠太極(ji),混合陰陽’等字(zi),殊工。”
諸葛亮(liang)在政務和(he)軍事活(huo)動中,也常有練(lian)習(xi)書(shu)法。《常德(de)府志》記載:“臥龍墨池在沅江縣西三(san)十里臥龍寺內。俗傳漢(han)諸葛武侯滌(di)墨于此寺,因名。”諸葛亮(liang)在常德(de)一帶活(huo)動的時間,是在赤(chi)壁大戰之后,戰事十分緊張頻繁,他卻不忘(wang)練(lian)習(xi)書(shu)法。
唐朝張彥遠在(zai)《歷代名畫記》中寫道:“諸葛(ge)武侯父子皆長于畫。”張彥遠還在(zai)其《論畫》一書中,記載(zai)了當時繪畫收藏與銷售(shou)的情況。他說:“今分為三(san)(san)古以(yi)定貴賤,以(yi)漢、魏(wei)三(san)(san)國為上古,則趙(zhao)岐、劉褻、蔡邕、張衡、曹(cao)髦、楊修(xiu)、桓范、徐邈(miao)、曹(cao)不興、諸葛(ge)亮之流(liu)是(shi)也。”?
張彥(yan)遠記(ji)(ji)述當時一(yi)些近代畫家(jia)如閻(yan)立本、吳道子等人繪畫作品的售價:“屏風一(yi)片值(zhi)金二萬(wan),坎(kan)者售一(yi)萬(wan)五千”,“一(yi)扇值(zhi)金一(yi)萬(wan)。”并說漢魏三國(即上古(gu))畫家(jia)的作品,在(zai)唐代已(yi)是“有國有家(jia)之(zhi)重寶(bao)”,“為希代之(zhi)珍”。張彥(yan)遠他的記(ji)(ji)述中(zhong),可(ke)以大致(zhi)看到諸葛亮在(zai)中(zhong)國美術史上的歷史地(di)位和藝(yi)術成就。
東晉史學家(jia)常璩的(de)(de)《華陽國志》記(ji)載:“南中,其(qi)俗征(zheng)巫(wu)鬼,好(hao)詛盟(meng),投石(shi)結草,官常以詛盟(meng)要之(zhi)(zhi)。諸葛亮(liang)乃(nai)為夷(yi)(yi)作(zuo)(zuo)圖(tu)譜,先畫天地日(ri)月(yue)君長城府,次畫神龍(long)(long),龍(long)(long)生夷(yi)(yi)及牛(niu)馬駝羊。后畫部主吏,乘馬幡蓋,巡行安恤。又畫夷(yi)(yi)牽(qian)牛(niu)負酒赍(ji)金寶詣之(zhi)(zhi)之(zhi)(zhi)象,以賜夷(yi)(yi),夷(yi)(yi)甚重之(zhi)(zhi)。”從以上記(ji)載可以看出,諸葛亮(liang)的(de)(de)確具有(you)非(fei)凡的(de)(de)繪(hui)畫才能(neng)。他(ta)的(de)(de)畫作(zuo)(zuo)既取材于現實生活(huo)(如南中少數(shu)民(min)族的(de)(de)生活(huo))又有(you)神奇而豐富的(de)(de)想象(如神龍(long)(long)等),而且構圖(tu)宏偉,場面博大。
諸(zhu)葛亮(liang)精通音律,喜歡(huan)操(cao)琴(qin)(qin)吟(yin)(yin)唱(chang)。陳壽《三國志·諸(zhu)葛亮(liang)傳(chuan)》記(ji)(ji)載:“玄卒,亮(liang)躬耕隴畝,好為(wei)梁父(fu)(fu)吟(yin)(yin)。”習(xi)鑿齒《襄(xiang)陽(yang)耆舊記(ji)(ji)》:“襄(xiang)陽(yang)有(you)(you)孔(kong)明故宅……宅西面山臨水,孔(kong)明常登之,鼓瑟為(wei)《梁父(fu)(fu)吟(yin)(yin)》,因名(ming)此(ci)山為(wei)樂(le)(le)山。”當然還(huan)有(you)(you)臥龍吟(yin)(yin),真是千古絕唱(chang),《中興(xing)書目》記(ji)(ji)載:“《琴(qin)(qin)經(jing)》一(yi)(yi)卷(juan),諸(zhu)葛亮(liang)撰述制(zhi)琴(qin)(qin)之始及七弦之音,十三徽取象(xiang)之意。”謝希夷《琴(qin)(qin)論》也記(ji)(ji)有(you)(you):“諸(zhu)葛亮(liang)作(zuo)《梁父(fu)(fu)吟(yin)(yin)》。”《輿地志》記(ji)(ji)載:“定軍山武(wu)侯廟(miao)內(nei)有(you)(you)石琴(qin)(qin)一(yi)(yi),拂(fu)之,聲甚清(qing)越,相傳(chuan)武(wu)侯所遺(yi)。”從(cong)以上記(ji)(ji)載就足以看出(chu):諸(zhu)葛亮(liang)在音樂(le)(le)方面有(you)(you)著很全面的修養和(he)很高的藝術(shu)成就。他(ta)(ta)既長(chang)于聲樂(le)(le)——會吟(yin)(yin)唱(chang);又(you)長(chang)于器樂(le)(le)——善操(cao)琴(qin)(qin);同時(shi)他(ta)(ta)還(huan)進(jin)行樂(le)(le)曲和(he)歌詞的創作(zuo),而且還(huan)會制(zhi)作(zuo)樂(le)(le)器——制(zhi)七弦琴(qin)(qin)和(he)石琴(qin)(qin)。不僅(jin)如此(ci),他(ta)(ta)還(huan)寫(xie)有(you)(you)一(yi)(yi)部音樂(le)(le)理論專著——《琴(qin)(qin)經(jing)》。