光緒五年(nian)(1879年(nian))十(shi)二月九日生于(yu)廣(guang)(guang)東(dong)番禺縣,祖籍(ji)江(jiang)西廬陵縣延福鄉青山村人,累世務(wu)農,他祖父來粵做官(guan)遂落(luo)籍(ji)番禺(即廣(guang)(guang)州),父親(qin)靠當師(shi)爺(縣官(guan)幕僚)為生。隨父親(qin)到過博(bo)羅、高州等地,八(ba)歲那年(nian),全家遷回廣(guang)(guang)州,在(zai)倉(cang)(cang)邊街(jie)(今倉(cang)(cang)邊路)附近租屋住下(xia)。胡(hu)漢民天資聰(cong)穎,十(shi)一(yi)二歲時(shi)(shi),就已讀過《十(shi)三(san)經(jing)》、《史記》等古籍(ji),且“文(wen)俱斐然可觀”。十(shi)一(yi)歲時(shi)(shi),其父去世,兩年(nian)后(hou)其母(mu)也病逝。
胡(hu)漢(han)民(min)從小能文能詩,十三(san)歲時(shi)寫下種(zhong)竹詩:“種(zhong)竹北(bei)窗前,瀟瀟清(qing)香(xiang)發。本以(yi)招涼風(feng),反教蔽明(ming)月。”可惜在以(yi)后(hou)(hou)的(de)(de)幾年(nian)(nian)里,一(yi)個(ge)哥哥及兩弟一(yi)妹(mei)也(ye)因疾病無錢就醫(yi)而早(zao)(zao)逝。這接(jie)連而至(zhi)的(de)(de)不(bu)幸,使年(nian)(nian)幼的(de)(de)胡(hu)漢(han)民(min)倍感憂(you)傷,以(yi)致成年(nian)(nian)后(hou)(hou)一(yi)直(zhi)體弱多(duo)病。這一(yi)時(shi)期(qi),胡(hu)漢(han)民(min)的(de)(de)人生觀發生很(hen)大變化,“從友愛的(de)(de)家(jia)庭中心的(de)(de)人生觀,一(yi)變而為冷酷(ku)的(de)(de)厭世觀”。為了(le)維持生計(ji),胡(hu)漢(han)民(min)十六歲便開始(shi)教書生涯。胡(hu)漢(han)民(min)邊教書邊自修,先后(hou)(hou)肄(yi)業于學海堂、菊(ju)坡、越(yue)華、粵(yue)秀等書院。認識了(le)史堅如(ru)、左斗(dou)山等青年(nian)(nian)朋友,對康有(you)為、孫中山有(you)自己的(de)(de)見解,留下“早(zao)(zao)知康樂非山賊,漫(man)信孫登是水仙”二詩句。
光緒(xu)(xu)二(er)十(shi)四年(nian)(1898年(nian)),二(er)十(shi)歲的(de)(de)胡(hu)(hu)(hu)漢(han)民(min)(min)摒棄(qi)了(le)(le)(le)“學(xue)而優則仕”的(de)(de)封建知識分子的(de)(de)“正(zheng)途”,任(ren)廣(guang)州《嶺海報》記者,決心投(tou)身于改造社會(hui)的(de)(de)洪流之(zhi)中(zhong)。光緒(xu)(xu)二(er)十(shi)六(liu)年(nian)(1900年(nian)),好(hao)友史堅如的(de)(de)殉(xun)難對(dui)胡(hu)(hu)(hu)漢(han)民(min)(min)產生了(le)(le)(le)很大的(de)(de)刺(ci)激(ji),他(ta)(ta)以(yi)為“非游學(xue),無以(yi)與革命黨(dang)人(ren)(ren)謀,即個(ge)人(ren)(ren)學(xue)業,亦(yi)皆不足(zu)充所懷之(zhi)志愿”。這前后,胡(hu)(hu)(hu)漢(han)民(min)(min)的(de)(de)人(ren)(ren)生觀發生了(le)(le)(le)重大轉變,從(cong)“消極(ji)厭世(shi)觀”變化為“積極(ji)的(de)(de)救世(shi)觀”。光緒(xu)(xu)二(er)十(shi)七年(nian)(1901年(nian)),他(ta)(ta)中(zhong)了(le)(le)(le)舉人(ren)(ren),次(ci)年(nian)與陳融之(zhi)妹陳淑子結婚,住在德(de)宣東(dong)(dong)路(今東(dong)(dong)風東(dong)(dong)路)太華(hua)坊(fang)莘桂里(li)1號。是年(nian)胡(hu)(hu)(hu)漢(han)民(min)(min)為人(ren)(ren)“操刀”(替人(ren)(ren)考試(shi)),得到六(liu)千多(duo)兩銀子。
光緒二十八年(1902年),胡漢(han)民與吳稚暉等(deng)人東(dong)渡(du)日(ri)本。由于(yu)他當時(shi)認(ren)為“從(cong)教(jiao)(jiao)育著手(shou),使學(xue)界丕變,為達到目的(de)(de)之唯(wei)一法門”,于(yu)是(shi)入東(dong)京(jing)宏文(wen)學(xue)院(yuan)速成師范科。不(bu)久,吳稚暉因保送自費留學(xue)生入成城學(xue)校(xiao)一事與清朝公使鬧翻,被(bei)日(ri)本警察驅(qu)逐(zhu)出境。胡漢(han)民亦憤而退學(xue)回國(guo)。回國(guo)后,胡漢(han)民積極實(shi)現其教(jiao)(jiao)育救國(guo)的(de)(de)初(chu)衷,先后擔(dan)任廣西(xi)梧(wu)州中學(xue)總(zong)教(jiao)(jiao)習及(ji)梧(wu)州師范講(jiang)習所所長和香山(shan)隆都(dou)地方私立學(xue)校(xiao)校(xiao)長。但由于(yu)地方守舊勢力的(de)(de)阻撓,他兩次從(cong)教(jiao)(jiao)育入手(shou)進行救國(guo)活動(dong)的(de)(de)嘗試都(dou)失敗了。
光緒三十(shi)年(1904年)冬,他(ta)再(zai)次東渡日本,入日本法政大(da)學速成法政科,系統地研讀政治學。同行的(de)有(you)汪精衛、朱執信(xin)、陳融(rong)等廣州人。期間,他(ta)還結(jie)識(shi)了(le)廖(liao)仲(zhong)愷。
光緒三十一年(1905年)七八月間,中國同盟會在日本成立時,廖仲愷、胡漢民剛好回國度假,得到消息,他們馬上趕回日本,胡漢民夫婦和廖仲愷夫婦同租一屋居住。九月一日晚上,孫中山應邀到他們家,胡漢民第一次見到孫中山,他曾說孫中山光緒二十一年(1895年)領導的第一次廣州起義是“空前奇舉”。孫中山對自己學說的解釋完全征服了他。于是,胡漢民夫妻加上妹妹,與廖仲愷一同加入了中國同盟會。胡漢民任評議部議員、書記部書記,主持編輯《民報》,批駁保皇和立憲思想。主編《民報》第1至5期,根據孫中山口授寫成《<民報>發刊詞》,先后(hou)在《民報》發表《民報之六大主(zhu)義(yi)》、《告非難民生主(zhu)義(yi)者》等文,與康、梁保皇(huang)派展開(kai)論戰,對孫(sun)中(zhong)山(shan)思想(xiang)多(duo)所闡發。
光緒三十(shi)三年(nian)(1907年(nian)),追(zhui)隨孫(sun)(sun)中(zhong)山(shan)(shan),于(yu)新加(jia)坡、河內遍設革命機關,組(zu)織中(zhong)國同盟(meng)會(hui)于(yu)華南(nan)(nan)發動(dong)的(de)(de)歷次(ci)起(qi)義中(zhong)擔任籌(chou)餉、運(yun)械等工作。參與黃岡、鎮(zhen)南(nan)(nan)關起(qi)義。三月,孫(sun)(sun)中(zhong)山(shan)(shan)被日本(ben)政府驅逐出境(jing),胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)隨同孫(sun)(sun)中(zhong)山(shan)(shan)到達越南(nan)(nan)河內。孫(sun)(sun)中(zhong)山(shan)(shan)化(hua)名高達生,胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)化(hua)名陳同,租用河內甘必達街(jie)61號,策劃起(qi)義。其后,孫(sun)(sun)中(zhong)山(shan)(shan)和黃興在西(xi)南(nan)(nan)邊境(jing)發動(dong)多次(ci)武(wu)裝(zhuang)起(qi)義,胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)的(de)(de)主要(yao)任務(wu)是往返于(yu)河內、香(xiang)港之間,任籌(chou)餉運(yun)械等工作。云南(nan)(nan)河口起(qi)義失敗(bai)后,革命黨人的(de)(de)武(wu)裝(zhuang)起(qi)義暫時告一段落(luo)。胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)又把注意力轉向南(nan)(nan)洋,在華僑中(zhong)宣(xuan)傳革命思想。在新加(jia)坡,胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)以《中(zhong)興日報》為陣地向保皇派(pai)的(de)(de)《南(nan)(nan)洋總匯報》展開論戰。
光(guang)緒(xu)三(san)十(shi)(shi)四(si)(si)年(nian)(1908年(nian))至宣統元年(nian)(1909年(nian))赴新(xin)(xin)加(jia)坡主(zhu)持《中(zhong)(zhong)興(xing)日(ri)報(bao)(bao)》,在《中(zhong)(zhong)興(xing)日(ri)報(bao)(bao)》上發表大批文(wen)章繼續(xu)批駁保皇(huang)派(pai)。先后任中(zhong)(zhong)國(guo)同(tong)盟(meng)會(hui)南(nan)(nan)洋(yang)(yang)支(zhi)部長(chang)、南(nan)(nan)方支(zhi)部長(chang)。在此期間,共撰寫了20余(yu)篇文(wen)章斥責保皇(huang)派(pai)。駁斥保皇(huang)黨人(ren)的“革(ge)命(ming)召瓜分說”,指出(chu)革(ge)命(ming)后“民族奮(fen)興(xing),中(zhong)(zhong)國(guo)以振則列強之(zhi)窺伺為之(zhi)寢(qin)滅,故曰革(ge)命(ming)可以弭瓜分之(zhi)禍”。胡(hu)還(huan)連續(xu)寫了《駁總匯報(bao)(bao)論國(guo)會(hui)之(zhi)趨(qu)勢》、《嗚呼!滿(man)清所謂憲法大綱(gang)》等(deng)文(wen),揭露清政府(fu)立(li)憲的實質為“葆其專制之(zhi)實”,其結果必(bi)然“使吾(wu)民如水益(yi)深如火益(yi)熱而已”。經(jing)過(guo)新(xin)(xin)加(jia)坡論戰后,革(ge)命(ming)思(si)想在南(nan)(nan)洋(yang)(yang)華(hua)僑中(zhong)(zhong)迅(xun)速傳播,中(zhong)(zhong)國(guo)同(tong)盟(meng)會(hui)組(zu)織也(ye)得到(dao)迅(xun)速發展,各(ge)埠分會(hui)已有20余(yu)處,同(tong)志達3000余(yu)人(ren)。為了便于聯絡,光(guang)緒(xu)三(san)十(shi)(shi)四(si)(si)年(nian)(1908年(nian))秋在新(xin)(xin)加(jia)坡設立(li)了同(tong)盟(meng)會(hui)南(nan)(nan)洋(yang)(yang)支(zhi)部,胡(hu)任支(zhi)部長(chang)。
宣(xuan)(xuan)統元(yuan)年(nian)(nian)(1909年(nian)(nian))十月(yue)(yue),中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)同盟會南(nan)方(fang)支(zhi)部(bu)(bu)在(zai)(zai)香港成立(li),胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)任支(zhi)部(bu)(bu)長,與黃興、趙聲等(deng)策劃在(zai)(zai)廣(guang)州新軍(jun)中(zhong)(zhong)發動起義(yi)(yi)。宣(xuan)(xuan)統二(er)(er)年(nian)(nian)(1909年(nian)(nian)),還是革(ge)命黨(dang)人的(de)(de)汪精衛暗殺攝(she)政王載灃失敗(bai)入獄(yu),胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)民(min)(min)為營救籌資,進(jin)了澳(ao)門賭博場,結果血本無歸。宣(xuan)(xuan)統三(san)年(nian)(nian)(1911年(nian)(nian)),廣(guang)州三(san)二(er)(er)九起義(yi)(yi)前夕,胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)民(min)(min)夫婦將女(nv)兒(er)胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)木(mu)蘭(lan)托付給一(yi)(yi)(yi)位(wei)老人照料,考(kao)慮到隨(sui)時有犧(xi)牲的(de)(de)可能(neng)(neng),在(zai)(zai)一(yi)(yi)(yi)塊(kuai)布上(shang)寫下了自己的(de)(de)名字、籍貫,縫在(zai)(zai)胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)木(mu)蘭(lan)的(de)(de)衣服上(shang),表示了置生死于(yu)度(du)外的(de)(de)勇氣(qi)。四月(yue)(yue)參與黃花崗起義(yi)(yi),為統籌部(bu)(bu)負責人之一(yi)(yi)(yi)。后(hou)來(lai)籌備廣(guang)州起義(yi)(yi),失敗(bai)后(hou)回(hui)香港。十一(yi)(yi)(yi)月(yue)(yue)廣(guang)州獨立(li),十一(yi)(yi)(yi)月(yue)(yue)九日,廣(guang)東(dong)光復后(hou)三(san)天(tian),胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)民(min)(min)出任廣(guang)東(dong)軍(jun)政府(fu)(fu)大(da)都督(du)。十二(er)(er)月(yue)(yue)隨(sui)孫(sun)至南(nan)京(jing),任中(zhong)(zhong)華民(min)(min)國(guo)(guo)臨(lin)時大(da)總(zong)統府(fu)(fu)秘(mi)書(shu)長。期間,胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)民(min)(min)堅(jian)決貫徹孫(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)歷來(lai)的(de)(de)革(ge)命精神(shen),他(ta)制訂了低薪(xin)制,規定總(zong)統府(fu)(fu)自秘(mi)書(shu)長以(yi)至錄事(shi),每(mei)人月(yue)(yue)薪(xin)30元(yuan),宿食(shi)由政府(fu)(fu)供給,不(bu)分官級,一(yi)(yi)(yi)律平等(deng),一(yi)(yi)(yi)掃(sao)清政府(fu)(fu)貴(gui)族官僚的(de)(de)腐敗(bai)習氣(qi)和(he)等(deng)級特權(quan)。胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)民(min)(min)是一(yi)(yi)(yi)個秘(mi)書(shu)型人才,在(zai)(zai)后(hou)勤等(deng)方(fang)面有很強的(de)(de)管(guan)理能(neng)(neng)力(li),得到了孫(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)的(de)(de)充分肯(ken)定。孫(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)把臨(lin)時大(da)總(zong)統讓給袁(yuan)世凱(kai)后(hou),1912年(nian)(nian)四月(yue)(yue)底,孫(sun)、胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)重(zhong)回(hui)廣(guang)東(dong),孫(sun)向臨(lin)時省議(yi)會建議(yi)讓胡(hu)(hu)(hu)(hu)(hu)盡快重(zhong)任粵都督(du)。中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)同盟會改(gai)組(zu)為中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)國(guo)(guo)民(min)(min)黨(dang)后(hou)任中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)國(guo)(guo)民(min)(min)黨(dang)廣(guang)東(dong)支(zhi)部(bu)(bu)長。
1913年六(liu)月(yue),胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)被(bei)袁世(shi)凱免(mian)職,他(ta)兩(liang)次任廣東(dong)都(dou)督(du)計一(yi)年零(ling)兩(liang)個多月(yue)。九月(yue),孫中(zhong)(zhong)山開始在(zai)日(ri)本籌組中(zhong)(zhong)華革命黨(dang)。對(dui)入黨(dang)必須(xu)附(fu)從孫中(zhong)(zhong)山及每人加按(an)指模(mo)等(deng)問(wen)題,國(guo)(guo)民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)黨(dang)內(nei)意見分歧很大,胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)則處于(yu)反對(dui)和(he)贊成之(zhi)間,持一(yi)種(zhong)調(diao)和(he)態度。1914年五(wu)月(yue)一(yi)日(ri),胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)親書誓約,加入中(zhong)(zhong)華革命黨(dang),在(zai)黨(dang)內(nei)編號是450號。不久,《民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)國(guo)(guo)》雜志在(zai)東(dong)京(jing)創刊,胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)任總編輯。在(zai)發(fa)刊詞中(zhong)(zhong)提出了“改造國(guo)(guo)民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)性(xing)”的(de)問(wen)題。指出中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)近代一(yi)般(ban)國(guo)(guo)民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)的(de)心理弱(ruo)點是“保守(shou)而(er)具惰性(xing)”,于(yu)是易為(wei)野(ye)心家所(suo)利(li)用(yong)。為(wei)了救濟國(guo)(guo)民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)的(de)惰性(xing),“必須(xu)急(ji)圖民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)智、民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)德(de)(de)、民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)力的(de)進步,務使國(guo)(guo)民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)對(dui)于(yu)錮(gu)蔽民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)智、敗壞民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)德(de)(de)、摧毀民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)力者,知(zhi)有(you)所(suo)擇而(er)不致惘從”。此外(wai),胡(hu)(hu)(hu)還以“去(qu)非”為(wei)筆名發(fa)表《亡國(guo)(guo)之(zhi)外(wai)債(zhai)》、《強有(you)力之(zhi)政府辯》等(deng)文,揭發(fa)袁世(shi)凱竊(qie)取民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)國(guo)(guo)名位,實(shi)質欲建帝制的(de)野(ye)心。七月(yue),中(zhong)(zhong)華革命黨(dang)正式成立后,胡(hu)(hu)(hu)漢民(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)(min)任政治部長,致力于(yu)反袁的(de)宣傳工作(zuo)。
1916年四(si)月,胡漢民化名(ming)陳同(tong)榮從日本回到上海,協助陳其美領導上海的反袁(yuan)斗爭。袁(yuan)世凱死(si)后(hou),胡漢民與廖仲愷往(wang)來于(yu)京滬間,代表(biao)孫中山(shan)與黎元洪、段祺(qi)瑞進行政(zheng)治(zhi)談判,并謀劃擴充北方黨務(wu)會議和(he)聯絡國會議員。
1917年九月,護法軍(jun)政(zheng)府在廣州成立,胡(hu)漢民(min)任交(jiao)通總長,協調與桂系(xi)的關系(xi)。后因(yin)受西南軍(jun)閥(fa)和政(zheng)學會政(zheng)客的排斥(chi),孫中(zhong)山于1918年五月辭去(qu)大元帥職(zhi),胡(hu)漢民(min)也(ye)隨孫離開(kai)廣東(dong)前往上海。
1919年二月(yue),胡漢(han)民代(dai)表(biao)孫(sun)中山(shan)參加了(le)在上(shang)海召開的(de)“南(nan)北(bei)和(he)(he)會(hui)”。在和(he)(he)會(hui)上(shang),胡漢(han)民秉承孫(sun)中山(shan)的(de)旨(zhi)意(yi),堅持恢復舊國(guo)會(hui)和(he)(he)北(bei)京政府必須取消(xiao)中日(ri)間一(yi)切密約。五四運(yun)動(dong)爆發(fa)后,胡漢(han)民按孫(sun)中山(shan)的(de)指(zhi)示辭(ci)去代(dai)表(biao)職務。七(qi)月(yue),致電(dian)南(nan)北(bei)議和(he)(he)代(dai)表(biao),指(zhi)出所謂“南(nan)北(bei)一(yi)致”不啻為“一(yi)致賣國(guo)”,所謂“南(nan)北(bei)分(fen)治”實等(deng)于“武(wu)力(li)分(fen)贓(zang)”。八月(yue)任《建(jian)設》雜(za)志主編,同情學生愛國(guo)運(yun)動(dong)及(ji)新文化(hua)運(yun)動(dong);發(fa)表(biao)《唯(wei)(wei)物史觀(guan)批評之批評》等(deng)文,對唯(wei)(wei)物史觀(guan)作些(xie)介紹(shao)。
1921年(nian)任中(zhong)(zhong)華民國(guo)(guo)(guo)政(zheng)府總(zong)參(can)(can)議(yi)兼(jian)文官(guan)長(chang)、政(zheng)治(zhi)部(bu)長(chang)。陳炯明(ming)叛(pan)變后,協(xie)助(zhu)孫(sun)進(jin)行(xing)討陳工(gong)作(zuo)。1923年(nian)任辦理(li)和平(ping)統一(yi)事(shi)宜全(quan)(quan)權代(dai)表(biao)。六月,任陸軍(jun)(jun)大(da)元帥大(da)本營總(zong)參(can)(can)議(yi)。贊成孫(sun)改組中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)國(guo)(guo)(guo)民黨(dang)的(de)(de)決策,參(can)(can)與(yu)《中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)國(guo)(guo)(guo)民黨(dang)第一(yi)次全(quan)(quan)國(guo)(guo)(guo)代(dai)表(biao)大(da)會(hui)宣言(yan)》的(de)(de)起草與(yu)審查。1924年(nian)一(yi)月,在中(zhong)(zhong)國(guo)(guo)(guo)國(guo)(guo)(guo)民黨(dang)第一(yi)次全(quan)(quan)國(guo)(guo)(guo)代(dai)表(biao)大(da)會(hui)在廣州召開,胡被(bei)孫(sun)中(zhong)(zhong)山任命為五人大(da)會(hui)主席(xi)團(tuan)(tuan)(tuan)之一(yi),并獲選(xuan)中(zhong)(zhong)央(yang)執(zhi)行(xing)委員,會(hui)后主持上海執(zhi)行(xing)部(bu)。五月奉(feng)命回(hui)粵,代(dai)理(li)大(da)本營事(shi)務,兼(jian)任黃埔軍(jun)(jun)校政(zheng)治(zhi)教(jiao)官(guan)。這次大(da)會(hui)確定了孫(sun)中(zhong)(zhong)山“聯俄聯共、扶(fu)助(zhu)農(nong)工(gong)”的(de)(de)三(san)大(da)政(zheng)策。同(tong)年(nian)九月,孫(sun)中(zhong)(zhong)山離廣州到韶關建立北伐(fa)大(da)本營,任胡代(dai)行(xing)大(da)元帥留(liu)守廣州。十月兼(jian)任廣東省長(chang)。對商團(tuan)(tuan)(tuan)事(shi)變始主妥(tuo)協(xie),后執(zhi)行(xing)孫(sun)的(de)(de)命令參(can)(can)與(yu)領導平(ping)定商團(tuan)(tuan)(tuan)叛(pan)亂。
1924年(nian)以后,胡(hu)漢民(min)日(ri)漸主張反共(gong)。1925年(nian)三(san)月(yue)十二日(ri),孫中(zhong)山在北(bei)京逝世(shi),此后中(zhong)國國民(min)黨內最(zui)具實力的人(ren)是汪精衛(wei)、胡(hu)漢民(min)和(he)(he)廖仲愷(kai)(kai)。同年(nian)八(ba)月(yue),中(zhong)國國民(min)黨左派領袖廖仲愷(kai)(kai)被(bei)暗殺(sha)。汪精衛(wei)、許崇(chong)智、蔣介石三(san)人(ren)組成特別委員會,以控制(zhi)局勢和(he)(he)處理廖案。在審理廖案過程(cheng)中(zhong),作為(wei)國民(min)黨右派領袖的胡(hu)漢民(min)被(bei)認為(wei)嫌疑最(zui)大,曾一(yi)度被(bei)拘留(liu),后被(bei)派往蘇聯考察。
1926年(nian)二月十七日到三月十五(wu)日共產(chan)國(guo)(guo)(guo)(guo)際(ji)(ji)執行委(wei)員會(hui)(hui)(hui)第六次(ci)擴大全會(hui)(hui)(hui)召開(kai),胡(hu)漢民(min)(min)以中國(guo)(guo)(guo)(guo)國(guo)(guo)(guo)(guo)民(min)(min)黨(dang)(dang)中央委(wei)員、粵軍總司令的身份在會(hui)(hui)(hui)上(shang)致賀辭。大會(hui)(hui)(hui)選舉蔣介(jie)石為(wei)共產(chan)國(guo)(guo)(guo)(guo)際(ji)(ji)執委(wei)會(hui)(hui)(hui)名譽委(wei)員,正式接納中國(guo)(guo)(guo)(guo)國(guo)(guo)(guo)(guo)民(min)(min)黨(dang)(dang)為(wei)共產(chan)國(guo)(guo)(guo)(guo)際(ji)(ji)的同情黨(dang)(dang)。會(hui)(hui)(hui)議(yi)前后,胡(hu)漢民(min)(min)還(huan)和托洛茨基、斯大林等人有(you)過幾次(ci)私下(xia)會(hui)(hui)(hui)見,討論中國(guo)(guo)(guo)(guo)國(guo)(guo)(guo)(guo)民(min)(min)黨(dang)(dang)正式加入(ru)共產(chan)國(guo)(guo)(guo)(guo)際(ji)(ji)的問題。當時的共產(chan)國(guo)(guo)(guo)(guo)際(ji)(ji)主(zhu)席季諾維也夫對此(ci)表(biao)示贊同,僅因斯大林認為(wei)條件不成熟(shu)、容易(yi)引起帝國(guo)(guo)(guo)(guo)主(zhu)義干涉中國(guo)(guo)(guo)(guo)革命而(er)未果。
1927年(nian)(nian)四月(yue)與蔣(jiang)介石(shi)合作反(fan)共。1927年(nian)(nian)寧漢(han)分裂時(shi),胡支持(chi)(chi)蔣(jiang)介石(shi),主(zhu)(zhu)持(chi)(chi)在(zai)南京成立的國民(min)政(zheng)府并(bing)任中央政(zheng)治會議主(zhu)(zhu)席,參與反(fan)共清黨。1928年(nian)(nian),胡漢(han)民(min)任國民(min)政(zheng)府立法院(yuan)長等職。1930年(nian)(nian)主(zhu)(zhu)持(chi)(chi)編成《總理(li)全集》。
1931年(nian),胡漢民(min)的勢力越來越大。同年(nian)二月二十六日(ri),立法院長(chang)胡漢民(min)應(ying)蔣(jiang)介(jie)石的邀(yao)請到陸海空總司令部“晚(wan)餐”,剛一抵達,馬上被一群荷槍實彈的士兵押入會客室,兩天后(hou)的晚(wan)上,胡漢民(min)才見(jian)到逮(dai)捕他的蔣(jiang)介(jie)石,被軟(ruan)禁(jin)南京(jing)小湯山的事實。
胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)(han)民(min)(min)被軟禁一事(shi),舉國輿論頓(dun)時嘩然,特(te)別是遭兩廣(guang)籍(ji)人士古應(ying)芬、孫(sun)科、陳濟棠(tang)、李宗(zong)仁等(deng)強烈反對(dui)。1931年五(wu)月二十(shi)七日,廣(guang)州國民(min)(min)政府(fu)成立(li),成為第(di)二中心,發表(biao)了(le)反蔣(jiang)宣言。汪精衛得(de)知胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)(han)民(min)(min)被軟禁一事(shi)即興奮起(qi)來,他立(li)即發表(biao)了(le)一篇《為胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)(han)民(min)(min)被囚(qiu)重(zhong)要宣言》,指(zhi)責蔣(jiang)介石(shi)。并表(biao)示與胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)(han)民(min)(min)盡棄前嫌,合作反蔣(jiang)。桂系(xi)的(de)李宗(zong)仁、西山會議(yi)派等(deng)也加入反蔣(jiang)的(de)聯合陣營中,至此兩廣(guang)反蔣(jiang)局(ju)面形成。蔣(jiang)介石(shi)對(dui)廣(guang)州政府(fu)采(cai)用分化瓦解(jie)的(de)策略,鬧(nao)得(de)寧粵(yue)兵戎相見。正當(dang)雙(shuang)方(fang)不可開交之際(ji),九一八事(shi)變(bian)爆發,形勢急(ji)轉(zhuan)直下,民(min)(min)族(zu)矛盾(dun)上升為主(zhu)要矛盾(dun),蔣(jiang)介石(shi)在(zai)國難(nan)當(dang)頭之際(ji)不得(de)不釋放(fang)了(le)軟禁近八個月的(de)胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)(han)民(min)(min),以求(qiu)和解(jie)。此時的(de)胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢(han)(han)(han)民(min)(min)對(dui)國事(shi)甚為憂(you)慮。
胡(hu)漢(han)民致電廣州(zhou)汪精衛、孫科、唐紹儀,請他們來(lai)滬參加和平會(hui)(hui)議,他在(zai)電文中說:“弟亦容或為過(guo)誤中之一(yi)人,然(ran)平日(ri)(ri)(ri)自檢,擔負以(yi)往(wang)過(guo)誤則較(jiao)輕(qing),而今(jin)日(ri)(ri)(ri)盼望吾(wu)輩(bei)糾正過(guo)去之心(xin)最(zui)切(qie)。”十月十八日(ri)(ri)(ri),汪精衛首先率百(bai)人代表團到滬與胡(hu)漢(han)民會(hui)(hui)晤(wu)。二十二日(ri)(ri)(ri),胡(hu)漢(han)民與蔣介(jie)(jie)石在(zai)上海見(jian)面(這(zhe)也是兩人生前最(zui)后(hou)一(yi)次(ci)會(hui)(hui)面),又(you)一(yi)次(ci)爭論不休。獲釋后(hou)至廣州(zhou),成為南方實力派(pai)領袖(xiu),晚年標(biao)榜抗日(ri)(ri)(ri)、剿共(gong)、反蔣三大政治(zhi)主張,并(bing)將蔣介(jie)(jie)石稱為“新軍閥”。
1933年創辦《三民(min)(min)主義(yi)月刊(kan)》。1935年六月,胡漢(han)民(min)(min)赴歐考察,停止了(le)對蔣介石的抨擊。十二月,尚在法國的胡漢(han)民(min)(min)被國民(min)(min)黨五屆一中全(quan)會選為中央常(chang)務委員會主席(xi)。
1936年(nian)一月(yue),自(zi)歐洲返國,留在廣(guang)州(zhou)。1936年(nian)五月(yue)九(jiu)日,胡(hu)漢民與其妻兄、西南政務委員會秘書長陳融在廣(guang)州(zhou)下圍棋,因構思過度,突患溢血,于五月(yue)十二日晚上7時(shi)40分逝(shi)世。
當晚(wan)西(xi)南執行部和西(xi)南政務(wu)委(wei)員(yuan)會致電中國(guo)國(guo)民(min)(min)黨中央并通電全國(guo),宣布(bu)胡(hu)漢(han)民(min)(min)的去世的消息。同時成(cheng)(cheng)立(li)了由(you)鄒魯、陳融(rong)、林(lin)翼中組成(cheng)(cheng)的治喪委(wei)員(yuan)會。
十(shi)三日(ri)下午,胡漢(han)民(min)大殮(lian)在廣州舉行。二十(shi)五日(ri)至二十(shi)七日(ri),全(quan)國公祭(追(zhui)(zhui)悼(dao))胡漢(han)民(min)3天,南(nan)京(jing)、上海、北京(jing)等地(di)有(you)追(zhui)(zhui)悼(dao)大會(hui),報(bao)紙上刊登了汪(wang)精衛和蔣介石來自南(nan)京(jing)的祭文。三天來廣州參加公祭者共有(you)40多(duo)萬人(ren)。
宣(xuan)統(tong)(tong)二(er)年(nian)(1910年(nian))春,新軍起義失敗。同年(nian)十(shi)一月,孫中山在(zai)庇能(neng)(檳榔嶼)召開軍事會(hui)(hui)議,決定以(yi)新軍為(wei)主力,在(zai)廣(guang)(guang)州再(zai)發動一次(ci)(ci)大規模的武裝起義。會(hui)(hui)后,胡抱(bao)著“誓死必得款相(xiang)助”的決心,全力以(yi)赴地投入籌(chou)(chou)款工(gong)作(zuo)。這次(ci)(ci)籌(chou)(chou)款歷時三(san)個多月,奔(ben)波于馬來亞、越南、泰國(guo)之間(jian),倍(bei)受辛(xin)勞(lao)。宣(xuan)統(tong)(tong)三(san)年(nian)(1911年(nian))二(er)月初,回到香(xiang)港(gang)(gang)參加(jia)統(tong)(tong)籌(chou)(chou)部工(gong)作(zuo),負責秘(mi)書科(ke)工(gong)作(zuo)。四(si)月二(er)十(shi)七日,黃興在(zai)廣(guang)(guang)州發動起義。次(ci)(ci)日晨,胡和趙聲等人由香(xiang)港(gang)(gang)趕到廣(guang)(guang)州,起義已失敗,胡立即(ji)返回香(xiang)港(gang)(gang),后往南洋、西貢等地活動。此間(jian),胡情緒十(shi)分低落(luo),并開始極力贊成(cheng)從前曾(ceng)堅決反對(dui)過(guo)的暗殺之舉,認為(wei):“此不止為(wei)復仇計,亦為(wei)寒(han)敵之膽而張吾軍。”
武(wu)昌起義的(de)消息傳(chuan)到(dao)西貢后(hou)(hou),胡(hu)(hu)(hu)(hu)漢民的(de)低落情緒為之一(yi)振,立即率領一(yi)批要求(qiu)從軍的(de)青(qing)年華僑急(ji)赴(fu)香(xiang)港。十一(yi)月九日(ri)廣(guang)東(dong)(dong)宣(xuan)布獨(du)立,胡(hu)(hu)(hu)(hu)被推為都(dou)督(du)。1912年一(yi)月一(yi)日(ri),中華民國(guo)南京(jing)臨時政府成立后(hou)(hou),任總統府秘書長。在就任秘書長期間,胡(hu)(hu)(hu)(hu)一(yi)絲不茍,兢兢業(ye)業(ye)地(di)工作,辦事作風果斷明快,對腐敗分(fen)子“不稍寬假”。但在“讓位”袁世凱問題上(shang),胡(hu)(hu)(hu)(hu)力主“讓位”,且“力挽先(xian)生之意(yi)于內”,對孫中山(shan)的(de)決(jue)策(ce)產(chan)生了消極的(de)影響。孫中山(shan)辭去臨時大總統后(hou)(hou),胡(hu)(hu)(hu)(hu)回廣(guang)州復任廣(guang)東(dong)(dong)都(dou)督(du)。八月,同(tong)盟會改(gai)組(zu)為國(guo)民黨后(hou)(hou),胡(hu)(hu)(hu)(hu)任廣(guang)東(dong)(dong)支部長。1913年三月的(de)“宋(song)教仁案”,是袁世凱向國(guo)民黨人進攻的(de)信號。孫中山(shan)倡議起兵討袁,胡(hu)(hu)(hu)(hu)表示反(fan)對,主張(zhang)法(fa)律解決(jue)。孫中山(shan)電促廣(guang)東(dong)(dong)獨(du)立,胡(hu)(hu)(hu)(hu)“以(yi)(yi)時機未至(zhi)拒之”。六月十四(si)日(ri),袁世凱免去胡(hu)(hu)(hu)(hu)廣(guang)東(dong)(dong)都(dou)督(du)兼民政總長職,調為西藏(zang)宣(xuan)撫使(shi)。不久,胡(hu)(hu)(hu)(hu)通電辭職。胡(hu)(hu)(hu)(hu)政治(zhi)上(shang)受(shou)挫后(hou)(hou),意(yi)志很消沉,聲稱從今以(yi)(yi)后(hou)(hou)將“與葉夏(xia)聲組(zu)織報(bao)館(guan),決(jue)不再入(ru)政界,以(yi)(yi)受(shou)此(ci)無(wu)價值之毀(hui)譽也”。
“二次革命”失敗后,胡漢民追隨(sui)孫(sun)中山(shan)從上海(hai)乘船流亡日本(ben)。
1912年(nian)元旦(dan),孫(sun)(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)(shan)任中(zhong)(zhong)華民國臨(lin)(lin)時大(da)總(zong)(zong)統(tong)。胡(hu)漢民作(zuo)為(wei)總(zong)(zong)統(tong)府(fu)(fu)秘書長,僅34歲(sui)。章太炎說:“臨(lin)(lin)時政(zheng)(zheng)府(fu)(fu)成立以來,憲法未定,內閣既不設總(zong)(zong)理,總(zong)(zong)統(tong)府(fu)(fu)秘書官長,用真宰相矣(yi)。”他與孫(sun)(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)(shan)同居一室,夜(ye)以繼日地工作(zuo),人有(you)(you)“第二總(zong)(zong)統(tong)”之(zhi)稱(cheng)。是(shi)年(nian)四月,南(nan)京臨(lin)(lin)時政(zheng)(zheng)府(fu)(fu)結(jie)束,隨孫(sun)(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)(shan)回到17年(nian)未有(you)(you)踏足的(de)廣(guang)州(zhou)。歡迎(ying)群眾(zhong),萬人空巷。這(zhe)次應(ying)孫(sun)(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)(shan)之(zhi)請,他出任了廣(guang)東(dong)都督(du)兼民政(zheng)(zheng)長,根(gen)據孫(sun)(sun)中(zhong)(zhong)山(shan)(shan)“造成一模范省”的(de)指示建設廣(guang)東(dong)。
1924年十一月(yue),孫中(zhong)山決意北上,讓胡漢(han)民代(dai)行(xing)其大(da)元帥職權,可見他對胡漢(han)民是愈來(lai)愈信任。
1919年后,胡(hu)(hu)(hu)專心在上海創辦《建設》雜志。1919年九月(yue)至1920年七月(yue),胡(hu)(hu)(hu)在《建設》雜志上共發表了(le)10篇文(wen)章,致(zhi)力于對(dui)(dui)唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)的(de)研(yan)究(jiu)和宣傳。為了(le)幫助讀者(zhe)了(le)解唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)的(de)基(ji)本內容,他從馬克(ke)思、恩(en)格斯著作中摘譯出有關論述(shu),寫(xie)成了(le)《唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)批(pi)評(ping)之批(pi)評(ping)》。胡(hu)(hu)(hu)在該文(wen)中對(dui)(dui)唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)的(de)意義(yi)和階(jie)(jie)級屬性作了(le)正確的(de)論述(shu)。胡(hu)(hu)(hu)稱贊唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)道:“因為這個學說出而社會學、經濟學、歷史(shi)(shi)學、社會主(zhu)(zhu)義(yi),同時(shi)有絕大的(de)改革,差(cha)不多劃一個新紀元。”胡(hu)(hu)(hu)在介(jie)紹唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)的(de)基(ji)本觀(guan)點(dian)時(shi),還駁斥(chi)了(le)西方資(zi)產階(jie)(jie)級文(wen)人及伯恩(en)施坦等修正主(zhu)(zhu)義(yi)者(zhe)對(dui)(dui)馬克(ke)思主(zhu)(zhu)義(yi)的(de)唯(wei)(wei)(wei)(wei)物(wu)史(shi)(shi)觀(guan)的(de)種(zhong)種(zhong)非(fei)難。
胡不僅停留在宣傳唯物(wu)史(shi)觀(guan)的(de)層面上,而且用它作為基本方法,對中國的(de)哲學史(shi)、道德倫理、家庭婚姻進行分析和批判,得出了許多(duo)精辟的(de)見解,在當(dang)時產生了積極的(de)社會意義。