乾隆三(san)年(1738年)中舉,累授戶(hu)部郎中、軍機章京。
乾(qian)隆十(shi)三年(1748年),隨征(zheng)大小金川,遭劾被貶。后復升為內(nei)閣學士兼禮(li)部侍郎,因辦事勤慎而受重用,歷任參贊大臣、鑲紅旗蒙古副(fu)都統、工部侍郎等(deng),長期戍守西(xi)北(bei)邊疆。
乾隆二十四(si)年(1759年),參與(yu)平定大小和卓叛亂,事后移駐伊犁,建屯(tun)田之策。回(hui)朝數年間,歷(li)任內大臣(chen)、漢軍鑲(xiang)藍旗都統、軍機大臣(chen)、滿洲正紅旗都統、四(si)川(chuan)總督等。
乾隆(long)三(san)十(shi)三(san)年(1768年),以副將軍之職(zhi)隨經略傅恒領兵(bing)征討緬甸。
乾(qian)隆(long)三(san)十六(liu)年(1771年),再次參(can)加(jia)大小金川之役,歷時五年,運籌(chou)戰事,多合機(ji)宜,為(wei)平定(ding)金川首(shou)功(gong)。此后多次前往地方(fang)辦理欽(qin)案、督筑河堤(di),兩次率師鎮(zhen)壓(ya)甘肅回民(min)起義,并(bing)以領班軍機(ji)大臣身份(fen)提出鎮(zhen)壓(ya)臺灣(wan)林爽文起義的進兵方(fang)略,累加(jia)太子太保(bao)、武英殿大學士。
嘉慶(qing)二年(nian)(nian)(1797年(nian)(nian)),逝世,享(xiang)年(nian)(nian)八十一(yi)歲。獲贈太保(bao),謚號(hao)“文成”,并入祀賢良祠。道光三年(nian)(nian)(1823年(nian)(nian)),配饗太廟。
阿桂編有(you)《欽定(ding)(ding)戶部軍需則例》15卷,今已佚。此外,阿桂在(zai)平定(ding)(ding)金川(chuan)后,曾奉(feng)敕主(zhu)持編纂《平定(ding)(ding)兩金川(chuan)方略》(152卷),此書為了(le)(le)解(jie)乾隆(long)朝(chao)兩次用(yong)兵(bing)金川(chuan)的起因、過程(cheng)、結果等提(ti)供了(le)(le)翔實豐富的文獻史料。
《熙朝雅頌集》錄有阿桂(gui)詩(shi)6首:《感(gan)懷用蘇文忠公寄晁美叔韻》《話舊贈錢沖齋觀察(cha)》《蘭(lan)泉比(bi)部初度》《伊犁軍營(ying)》《大軍次(ci)永昌有作(zuo)》《自(zi)壽(shou)》。
阿桂還有楷書作品《天地之道恒久而(er)不已也論》冊。
阿(a)桂是(shi)乾隆朝出將入(ru)相的少數(shu)重(zhong)臣之一。他屢次統領(ling)大(da)軍東征(zheng)西討,為鞏固多民(min)族統一國(guo)家立下了(le)重(zhong)大(da)功勛,其主要軍事活動有(you):
乾隆十三年(1748年),參加大小金川之戰。
乾隆二十四年(1759年),參加平(ping)定(ding)大小和卓之戰。事(shi)平(ping)后移師駐(zhu)伊犁(li),提(ti)出于(yu)新疆屯田建策,被采(cai)納(na)。
乾隆三十三年(nian)(nian)(1768年(nian)(nian)),以副(fu)將軍偕經略傅(fu)(fu)恒領兵與(yu)(yu)侵擾滇境的緬甸軍交(jiao)戰,多次(ci)獲捷。次(ci)年(nian)(nian),與(yu)(yu)傅(fu)(fu)恒會師攻(gong)老(lao)官屯不下,奉(feng)命(ming)罷兵議和。
乾隆三(san)十(shi)六(liu)年(nian)(nian)(1771年(nian)(nian)),再次參加(jia)大(da)小(xiao)金(jin)川之戰,歷(li)時五年(nian)(nian),運籌(chou)戰事,多(duo)合機宜。乾隆四十(shi)一年(nian)(nian)(1776年(nian)(nian)),降服土司索諾木(mu)。
此外,阿桂還兩次督師鎮壓甘肅回民起義(yi),參(can)與(yu)制定鎮壓臺灣林爽文起義(yi)和抗(kang)擊廓爾(er)喀(今尼泊爾(er))進攻西藏的進兵方略(lve)。
阿(a)(a)桂(gui)知(zhi)人善任,發現(xian)才(cai)能膽識之士,即使是“散僚(liao)卒伍”,也(ye)“即登薦(jian)牘”。其(qi)下屬有(you)一位將校,名為(wei)瓜爾(er)佳·興(xing)奎,相貌魁(kui)偉,氣度不(bu)凡,阿(a)(a)桂(gui)見后,稱嘆:“此將材也(ye)。”當(dang)即賜他副(fu)將札(zha),命他進攻敵(di)方陣地,果然大獲(huo)全(quan)勝。以后興(xing)奎屢立戰(zhan)功,為(wei)一時(shi)名將。王昶(chang)、韓(han)崶(feng)、張百(bai)齡、瑪(ma)拉(la)特·松(song)筠(yun)和朱(zhu)爾(er)賡額等人都是阿(a)(a)桂(gui)從他們身為(wei)微員時(shi)提拔上來(lai)的,或得到阿(a)(a)桂(gui)的賞識力薦(jian),“其(qi)后皆為(wei)卿相”。
乾隆二十五(wu)年(nian)(1760年(nian)),阿(a)(a)桂認為(wei)“伊犁(li)(li)為(wei)西域適中之地(di)(di),幅(fu)員廣闊”,如果能(neng)“悉(xi)心籌計(ji),從容布置(zhi)”,則能(neng)取得成(cheng)效”。為(wei)實(shi)現駐兵(bing)守邊的目標,他查(cha)得伊犁(li)(li)的海(hai)努克及固勒札(zha)等地(di)(di)“水土沃衍,且有(you)河可引灌注”,判斷(duan)如果在此地(di)(di)開墾屯(tun)田,就(jiu)可以充實(shi)軍糧。阿(a)(a)桂所(suo)言,使乾隆帝作出了(le)伊犁(li)(li)駐兵(bing)屯(tun)田的決策。同年(nian)八(ba)月,乾隆帝下(xia)詔:“以阿(a)(a)桂總理伊犁(li)(li)事務,授為(wei)都統。”阿(a)(a)桂受命后,對伊犁(li)(li)駐防和屯(tun)田進(jin)行了(le)周密的計(ji)劃和安排。
阿(a)桂在(zai)新疆的(de)(de)(de)(de)(de)(de)實踐活動在(zai)伊犁(li)屯田的(de)(de)(de)(de)(de)(de)成功,無(wu)論在(zai)經(jing)濟上(shang)政治上(shang)都具有重大(da)(da)意義,它對于開發邊疆地(di)區的(de)(de)(de)(de)(de)(de)經(jing)濟,密(mi)切西北與內地(di)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)經(jing)濟聯系,鞏(gong)固(gu)中國多民族的(de)(de)(de)(de)(de)(de)統(tong)一(yi)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)國家,無(wu)疑是(shi)一(yi)個很大(da)(da)的(de)(de)(de)(de)(de)(de)促(cu)進。而阿(a)桂以他的(de)(de)(de)(de)(de)(de)遠大(da)(da)目光和氣魄,作出了具有開創(chuang)性的(de)(de)(de)(de)(de)(de)貢獻
阿桂在(zai)多(duo)次治水的過程中,根據(ju)當地實際情(qing)況,盡職(zhi)堵塞決口,修筑堤壩,減少了水患災害帶(dai)來的損失,促進了農業生產的恢復和發展。
乾隆(long)帝在《紫光閣功臣像(xiang)贊》中數次稱贊阿桂:
在(zai)《定伊犁回部五十人(ren)像(xiang)贊》中,評價為(wei):“阿克敦子,性頗捷敏。力請從戎(rong),宜哉惟允(yun)。身(shen)不(bu)勝衣,心可干城。楚(chu)材繼出,為(wei)國之楨。”
在《平定(ding)金川(chuan)五十(shi)功臣像贊》中(zhong),乾(qian)隆先提到:“其(qi)兩被(bei)圖(tu)形(xing)(xing)如阿桂(gui)之(zhi)倫,豈非德業之(zhi)光輝,人(ren)臣之(zhi)厚幸,而較衛霍英鄂之(zhi)流更為榮(rong)遇(yu)超越乎!”隨后評價道:“阿桂(gui)承命以(yi)來,籌畫盡心,不憚艱險(xian),用能(neng)掃蕩賊巢,俘擒逆黨,大勛克(ke)集(ji),實(shi)為首功。錫(xi)爵圖(tu)形(xing)(xing),優加章服(fu),懋昭酬(chou)庸之(zhi)典。誠而有謀,英弗恃勇。集(ji)眾出奇,成勛克(ke)鞏(gong)。”
在《平定臺灣二十(shi)功臣像贊》中,評價為:“勘外(wai)守中,未恒亮功。馳咨(zi)軍(jun)務,志每予同。歸朝襄(xiang)贊,剪(jian)逆除(chu)兇。三登紫(zi)閣,福厚功崇。